Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

«Олай болса, мен барамын» дегендi айтып, Ыбырай белсендiлiк к?рсетiп шы?а келдi. Оны? м?нысын ?алимаш та ма??лда?ан едi. Содан екеуi ерте?iне Омбы?а ж?рiп кеткен.

Карбышевтi? iнiсi кешiктi. К?н ысты? болатын. Шiркеу адамдарымен келiсiп, оны жерлеген едi. «Адамны? айт?аны болмайды, ??дайды? дегенi болады» рас екен, а?ыры Карбышевке топыра? арман еткен ?кесiнi? ту?ан жерiнен емес, а?ыры А?мола жерiнен б?йырды. ?кесiнi? ?асына жатты. А?асын жерлеген со? екi к?ннен кейiн Илья келдi. Алайда, Карбышевтi? ойла?аны болмады. Гасфорт Карбышев кеткеннен кейiн бiраздан со? ?айтыс болыпты. Ильяны? А?мола?а уезд басты?ыны? келуi шешiлмей ?ал?ан едi. Ол а?асы ?лдi дегендi естiп, ?лi еш?андай бекiту болмаса да, ояз басты?ы екенiн сезiнiп келген едi.

Кешке жа?ын Шо? мен Герасимов, ояз судьясы, шiркеу ?ызметкерлерi бар, Ильяны ?кесi мен а?асыны? бейiтiне алып бар?ан едi. ?келi-балалы екеуi ?атар жат?ан. Б?ларды? та? ?ал?аны – екеуiнi? денесi жо?, жерлеген орны бос жатыр…

Герасимов айт?ан: «Б?л Ыбырай Жайы?баевты? шаруасы» дедi. Шо? да оны? б?л айт?анын шы??а балап т?р?ан. Бiра? ауыз ашып еште?е айтпады. Ояз судьясы айтты:

– Оны ?алай д?лелейсi?? Семен Ивановичтi жерлеместен б?рын ол Омбы?а кеткен. Ма?ан кiрiп айтып кеткен, – дедi.

– Ол ?зi ?атыспа?анымен, оны? айтуымен т?релер жасады. Осында Семен Иванович Санкт-Петербургке кетiп бара жат?анда менi орнына ?алдыр?анын естiп шу шы?ар?ан. Мен орынбасарымын, неге мен т?рмаймын дегендi айт?ан. Ол сонда ?атты ашулан?ан. Б?л шаруа соны? ?олынан келдi.

– Ол д?лел бола алмайды. Б?л с?зi?мен Жайы?баевты жауап?а тарта алмаймыз, – дедi судья. Шо? оны? б?лай неге с?йлеп т?р?анын бiлдi. Жайы?баев пен судьяны? к??iлдерi ?уелден жа?сы болатын.

– Сен, Шо? Тел?озинович, не айтасы? б??ан? – дедi Герасимов. Оны? онда?ы ойы Шо?ды тартса, ?лгi айт?ан с?зi мы?ты болатынын Герасимов бiлiп т?р едi. Шо?ны? т?релердi жа?тырмайтынын бiлетiн.

Шо? ?зiне ?лкен жауапкершiлiктi Герасимов мына с?зiмен ж?ктеп отыр?анын бiлдi де:

– Мен Карбышев аузынан Ыбырайды да, сенi де ?ойып кеткенiн естiгем жо?. Ол кезде елде болдым ?ой, ?алай айтамын? – дедi. – Осипович, мен жал?ан айта алмаймын.

Герасимов Шо?ны? б?л с?зiне риза болмады. Алайда, ?арсы с?з айт?ан жо?.

– Рас, Тел?озин ол кезде ?алада бол?ан жо? ?ой. – Судья б??ан ?арсылы? бiлдiрдi.

Герасимов судьяны? Ыбырайды жа?тап т?р?анын бiлдi. ?йткенi, оларды? ?андай iсте болмасын, бiрiнi? бiрi тiлiн тауып ж?ргенiн сезетiн. Ол мына с?зiмен Ыбырайды ?ор?ап ?ал?андай болды. Шо?ны? ?лгi с?зiнен кейiн Герасимов та, Карбышевтi? iнiсi де ?арсы с?з айта алмады. Екеуi б?дан кейiн ешкiммен а?ылдас?ан жо?, жандарм басты?ына бiрнеше т?релердi т?т?ындат?ан едi. Оларды? туыстары Омбы?а шап?ан. Б?л екi арада бiрнеше к?н ?тiп кеттi.

С?йтiп отыр?анда Омбыдан жа?а ояз келдi. ?асында екi полковнигi бар. Гасфорт орнына Санкт-Петербургтен келген генерал-губернатор оязды??а жа?а адамды жiберiптi. Екi полковник ке?се ?ызметкерлерiн жинап, жа?а оязды таныстырды.

Карбышев пен оны? iнiсiнi? арман-ма?саты далада ?алды. Жиналыс ая?тала бергенде бiр топ т?релер мен ?амау?а алын?ан адамдарды? ?келерi келдi. Арасында ?аниса да бар. Олар еш?андай кiн?сi жо? т?релердi жауып ?ой?анына арыз айту?а келiптi. С?з басталып кеттi. Омбыдан келген полков- никтi? бiреуi т?рып:

– Еш?андай д?лелсiз ешкiмдi жабу?а болмайды, – деген едi. Герасимов отырып айт?ан:

– К?рде жат?ан адамды табытымен ендеше кiм ?азып ?кеттi? – дедi.

– Оны жаса?ан т?релер екенiн д?лелдеу керек, – дедi Омбыдан келген полковник.

– Т?релерден бас?а кiм ендi? – Герасимов болмады.

– Сендер ?уелi д?лелде?дер, содан кейiн жабу керек. – Полковникке ешкiм ?арсы келе алмады. Содан екi полковник жа?а оязды та?айындап, ?айтып кеткен едi. Карбышевтi? iнiсi ?кесi мен а?асыны? к?рiн тал?андап кеткен кiсiлердi iздеудi ж?ргiзiп жатты. Осы кезде Омбыдан Ыбырай келген едi. Карбышевтi? iнiсi:

– Менi? ?кем мен а?амны? к?рiн тал?андау?а сен ат салысты?. – Б?л с?здi Герасимовты? н?с?ауымен айтып т?р?анын Шо? т?сiндi. Алайда, ?з пiкiрiн айтпай, бейтарап т?ра бердi. Герасимов болмады.

– Шо? Тел?озинович, сен пiкiрi?дi неге айтпайсы??

– Мен не айтамын? Омбыдан келген полковник айтып кеттi ?ой, полиция тексеретiнiн. Б?л iске араласпай, бiз сырттау т?ра т?райы?.

Осы кезде с?зге Ыбырай араласып:

– Са?ан Шо? айтып т?р ?ой, полиция тексередi деп, ?лiптi? артын к?тпей, сенi? осы? не?

– Жайы?баев, б?л шаруа сенi? ?атынасуы?сыз бол?ан жо?, – дедi Герасимов.

Ыбырай ?ысыл?ан да, ?инал?ан да жо?:

– Олай болса соны д?лелде. Мен Омбыда бол?ам онда. Сенi? а?а?ны? т?релерге ?ана емес, ?ара ?аза??а да iстемегенi жо?. ?алимашты? аламын деп ж?рген жiгiтiн жындыхана?а салып ?ой?ан. Соны? тiрi-?лi екенiн бiлуге бардым. Тiрi екен, соны тексерiп жатырмыз. Аманды? болса, таяуда келедi. А?а? ояз болып келген со? ойына келгенiн жасады ?ой. Оны? мойнында талай т?релердi? к?з жасы бар. Оны ?ар?ыс ат?ан, содан кейiн осындай к?йге ?шырап отыр. Сол а?а?ны? ?лi денесiн ?рла?ан адамды тап, менен аула? ж?р.

Карбышевтердi? ?абiрлерiн тал?анда?ан т?релер екенiне Герасимов пен оны? iнiсiнi? к?зi жеткенiмен, бiра? д?лелi жо? едi. Герасимов Илья екеуi ?й?ы к?рмей, к?нi-т?нi iздедi. ?кесi мен а?асыны? денесiн жо? еткен т?релер екенiн д?лелдемекшi болды. Бiра? еш?андай д?лел таба алады. Екеуiнi? т?релерге к?дiгi к?штi бол?анымен, алайда д?лелi жо?. Ендi Ыбырай жанжал шы?арды. Жа?а ояз?а барып айт?ан: «Сiз мыналар?а ?ой?ызы- ?ыз, мына Карбышевтi? iнiсiн ?уып, Герасимовты орнынан шы?ары?ыз. ?йтпесе, б?л ?алада тынышты? болмайды».

Жа?а ояз Герасимовты ша?ыртып алып айт?ан: «Сiздер ?алада шу шы?арулары?ызды ?ойы?ыздар. Істi полиция?а тапсыры?ыздар, солар iстi тексерсiн, кiм жаса?анын тапсын». Аналар б??ан ?арсы келе алмады, амалсыз айт?анын жаса?ан едi.

Б?дан кейiн жа?а оязды? оларда ж?мысы бол?ан жо?, уезге ?арайтын барлы? болыстарды ша?ырып, жинап алып танысу жиналысын ?ткiзген едi. Соларды? iшiнен орысша?а жетiк Шо?ды бай?ап, о?ан айт?ан:

– Сiз уездегi жа?дайды к?рiп отырсыз. Бай?аймын, осында iстейтiн адамдарды? б?рiн де, орыс тiлiн де, жа?дайды жа?сы бiлетiн т?рiздiсiз. Сiз менiмен бiрге бiраз ж?мыс iстесе?iз. – Шо? жа?а келген ояз?а ?арсы келе алмады. Келiскен. Жа?а ояз айт?ан: «Ж?мыстан бiраз адамды ?уамын. Омбыдан бас?а адамдар ша?ырамын. ?зiрге сiз уезд ке?сесiнде iстейсiз».

Шо?ны? к??iлi ?аламай т?рса да, ?арсы келе алмады. Айт?анын жаса?ан едi. Шо? к?н ?зын ке?седе болып, кешкiсiн ?аниса ?йiне келiп жатып ж?рдi. Бiр к?нi келгенде ?йде а?бас бiр адам отыр екен. Шо? бай?ады, шашы а?ар?анымен, онша ?артая ?ой?ан адам емес сия?ты.

?аниса Шо?ды о?аша алып с?з баста?ан:

– ?алимаш Ыбыраймен барып таба алмай келдi ?ой. Б?л кiсiнi Омбы ?аласында емес, сол манда?ы бiр жындыхана?а Семен ?ткiзiп жiберiптi. Ол ?у едi ?ой. ?алимаш ?лдi деп келген. Бек?лi iздестiрiп, а?ыры тауыпты. Мiне, к?рiп отырсы?, ?бден ?артайып, ж?деген. ?алимаш к?рiп, сырт айналып кете ме деп ?ор?амын. Ендi ?алимаш?а ?алай к?рсететiнiмдi бiлмей отырмын. Бай?ап отыр?ан шы?арсы?, ?бден бiткен адам т?рiздi.

– ?аниса т?те, о?ан ?иналма?ыз, бiр кезде шын с?йсе, ?алимаш ?абылдайды б?л кiсiнi.

– Кезiнде б?л екеуiнi? махаббаты ?ажап болатын. Ендi ?алай болатынын бiлмеймiн…

– ?зi?iз айт?андай, ??дай да, адам да риза болады, Бек?лiнi? б?л iсiне. Е? д?рысы, ?алимашты ?зi iздеп келгендей жаса?ыз, – дедi Шо?.

Содан сол т?нi екеуi ?лгi адамды п?уескеге салып алып, ?алимаш ?йiне алып бар?ан.

Терезеден шам к?рiнедi. Б?лар келгенде ?алимаш жатып ?ал?ан екен. Есiк ?а??анда ?уелi к?тушi ашты. Шо? ?аниса?а айт?ан, ?алимаш тани ма екен, ?уелi жiгiттi жiберейiк дедi.

?лгi адамны? аты ?амидi едi. Екеуi кiргiзiп жiберiп, ?здерi сыртта т?рып ?ал?ан. Ана жа?тан ?алимашты? даусы естiлдi:

– Сенi де к?ретiн к?н болады екен-ау!

– Мен де сенi бiр к?рудi ?мiр бойы армандап ж?рдiм. А?ыры оным орындалды.

Б?лар iшке кiргенде екеуi бiрiн-бiрi ??ша?тап жылап т?р екен. ?аниса айт?ан:

– ?алимаш, жылама, Жаратушы тiлегi?дi орындады…

Ендi ?алимаш ?аниса?а бас салды.

– Мынаны ?ара?ызшы ?луге с?л ?алыпты.

– Ерте? ?лсем де ризамын. Мен ?шiн басты ?уаныш сенiмен кездескенiм, – дедi ?ами.

– Семен ма?ан ?амидi Сiбiрге айдап жiбердi деген едi…

?ами т?рып айт?ан: