Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

– Сонда ?анша ат с?рап отыр казактар? – Шо? бiлетiн, кейбiр казактар орыс деген с?здi ?осып айт?анды ?натпайтын. Сонды?тан жеке казактар атын ?ана атады.

– Ол жа?ын Колпаковскиймен а?ылдасып шешi?iздер, – дедi генерал-губернатор. Осымен с?зiн бiтiрген едi. Одан кейiн Карбышев с?йледi:

– Б?л тапсырма сендерге ?ана берiлiп отыр?ан жо?. Бiздi? ояз?а ?арайтын барлы? болыстар?а берiлiп отыр. Мен Колпаковский мырза?а уезде ?анша болыс барыны? санын бердiм. ?ай болыстан ?анша жыл?ы жинайтынын ?здерi? бiлесi?дер. Жалпы, санын Герасим Алексеевичтi? ?зi айтады. Мен бiздi? Омбыда?ы генерал-губернатордан р??сат аламын. ?азiр Кауфман мырзамен Санкт-Петербургке ж?рiп бара жатырмын. Сiздер патша тапсырмасын екi етпей орындайды ?ой деп ойлаймын. ?анша жыл?ы керегiн Герасим Алексеевич айтады. – Б?л с?здi екiншi рет ?айталап айт?ан, сiздер соны толы? жинап беруге басшылы? жасайсыздар. Оны орындама?андармен мен келген со? ??гiме бас?аша болады. Генерал-губернатор да сiздерге сенiм к?рсетiп отыр. – Б?л с?здi? б?рiн Карбышев ?аза?ша айт?ан болатын. С?зiнi? со?ында Колпаковскийге арна?андай етiп айт?ан, – Герасим Алексеевич, мына болыстар?а ?з тiлiнде б?рiн т?сiндiрiп айттым. Сiздi? айт?аны?ызды орындайды, – дедi.

Шо? Карбышевтi? м?нысы ?улы? екенiн, барлы? жауапкершiлiктi болыстар?а артып ?ойып, ?зi сырт ?алуды ойлап отыр?анын бiлдi. Ояз Шо?ды о?аша шы?арып алып айт?ан: «Менi? Санкт-Петербургке кеткенiмдi ?алимаш?а жеткiз. Балаларды? жа?дайын бiлуге кеттi де. Сен кейiнге созбай елi?е келiсiмен, барып айт. Мына генерал-губернатор Кауфман патша алдында беделi бар адам. Менi? бiр шаруама к?мектесетiн шы?ар. Мен ол жайында жолай жа?сылап айтамын. Сендер менi де, ?здерi?дi де ?ят?а ?алдырма?дар. Ана ?асы?да?ы болыстар?а жа?сылап айт. Тапсырманы орындамаса, арты жа?сы болмайды».

Генерал-губератордан кейiн п?уескеге мiндi. Кауфман имиiп келген ары? кiсi екен. Бiрталай?а келiп ?ал?ан адам екенi ж?зiнен к?рiнiп т?р. К?рiлiктi мойындап ?ал?анын Шо? сезiп т?р. Сiр?, патша?а жа?ын немiстердi? бiрi болар деп жоры?ан едi. ?йткенi, патша ма?айында отыр?ан немiстер к?п екенiн Шо? тарихтан жа?сы бiлетiн. Со??ы кезде немiстердi? кадiрi т?се баста?ан едi. Орыстарды? ?лтшылдары мен еврейлер бой к?рсете баста?ан. Со?ан ?арамастан, б?л адамды генерал Черняевтi? орнына генерал-губернатор етiп ?ойып отыр. Сiр?, патша алдында беделi ?лi де бар адам болар деп ба?алап, Шо? iштей ?зiнше ?орытынды шы?арды.

Шо? бiлетiн, Карбышевты? арманы М?скеу т?бiндегi ?кесiнi? ?онысына барып т?ру, болмаса осы жылы жа??а ауысу болатын. І Петр патшаны? т?сында атасы к?зiне т?сiп, М?скеу т?бiнен ?оныс берген едi. ?кесi Иванды Санкт-Петербургтегi Сенат ала?ында?ы офицерлердi? к?терiлiсiне ?атыс?аны ?шiн Сiбiрге ?у?ан екен. Ендi б?л жа?та ?аза? жерiн жаулап алуда жа?сы iстерiмен к?зге т?сiп, кейiн есаул болып, А?мола бекетiнi? басты?ы бол?анын бiрде Шо??а Карбышевтi? ?зi айт?ан. Ендi сол ?келерiнен ?ал?ан ?онысты алу жоспары болатын. Сол ойын ж?зеге асыру ?шiн Санкт-Петербургке ж?рiп бара жат?анын бiлдi Шо?. Аса жауапты, даулы м?селенi ?здерiне тастап кетiп бара жат?анын ?натпады. ?арсы бiр ауыз с?з айт?ан жо?. Бар айт?аны ояз?а, «жол болсын» дедi. Олар ж?рiп кеткен со? Колпаковский с?з бастады.

– ?лгi кiсiлердi? с?зiне ?осып айтарым, б?л сiздерге императорды? берген тапсырмасы. Екi генерал-губернаторды? тiлегi бойынша сiздердi осында ша?ыртып алды?. Бiр жа?ы сiздерге серуен болсын дедiк. Екiншiден, бiзге ж?йрiк аттар жетiспей жатыр. Соны ІІІ Александрды? тiлегi бойынша сiздер бересiздер. Осында келген ?р болысты?, Карбышевтi? м?лiм етуi бойынша, ма?айында?ы болыстардан ж?з елуден ж?йрiк аттар жинап беретiнiн айтты ол кiсi.

Шо? Карбышевтi? ?лгiнде жыл?ы санын айтпай кетуi ?улы?ы екенiн ж?не бiлдi. Мына казактарды? к?зiнше дау жаса?ысы келмегенiн бiлдi. Мына генералды? аузынан естiсiн деп ?дейi жасап кеткенiн т?сiндi. Бiр болыс т?рып айт?ан:

– Бас?а уездерден неге жинамайды?

– Сiздер асы?па?ыздар, олардан да жиналады, ?уелi сiздер бастап, бас?алар?а ?лгi к?рсетi?iздер. ?ажет болса, бас?а уездерден де жинаймыз, -дедi Колпаковский.

Шо? а?ыл?а сала келiп, б?л айтып т?р?ан ж?йрiктердi? тым к?п екенiн бiлдi. Б?л арада бiрден айту керек екенiн т?сiнген едi ол. Байлар ай?ай-шусыз бермейтiнiн iшi сезiп т?р?ан. Содан кейiн мына ?лкен басты?тарды? алдында ойын айтып ?ал?ысы келдi.

– Бiз, киргиздар патша мен сiздердi? айт?андары?ызды орындаймыз, орындау?а тырысамыз. Бiра? ?р болысты? мойнына ж?ктеп отыр?ан ж?з елу ж?йрiк дегенi?iз тым к?п. ?аза?тар ж?йрiк аттарын ?асында жат?ан ?йелдерiнен жа?сы к?редi. М?ны? арты ай?ай-шу?а айналып кете ме деп ?ор?амыз. Сонау отызыншы жылды? орта кезiнде киргиздардан к?штеп жина?ан. Сонда ?лкен жанжал бол?ан. Орыстардан да, киргиздар жа?ынан да к?п адамдар ?лген. Егер мынаны азайтпаса?ыздар, ая?ы сондай болып кетуi м?мкiн. Ол ?шiн ат санын азайту керек.

Колпаковский де мына с?зден ?ор?ып ?ал?ан болуы керек:

– Сонда ?аншадан болсын дейсiздер?

– Елу аттан болса д?рыс болар едi. Сонда е? ж?йрiгiн та?дап берер едiк.

– Олай болмайды. Ендеше ж?з аттан кем болмасын!

Шо? т?сiне ?алды. Осы айт?андарын жасамаса тартып алатынын бiлдi. Мына генералды? елуге келiспейтiнiн т?сiндi. Ж?з ат?а то?тау ?шiн ?дейi осылай жасап отыр?анын, б?дан бiр ат?а кем т?спейтiнiн сезiп, ?асында отыр?андар?а генерал талабын айт?ан едi. ?асында?ы болыстарды? бiреуi Шо??а б?л да ?лi к?п екенiн ескертiп, сол жетпiске то?тайы? дедi. Шо? Колпаковскийге айтып едi, ол о?ан келiспедi.

Шо? айт?ан, «с?ра?ан жыл?ыларын бермесек, ?скер шы?арып тартып алады, одан еш?андай абырой алмайтынымызды ?здерi? бiлесiздер». Содан кейiн болыстар с?здi ?ой?ан.

Б?лар а?ылдасып бол?аннан кейiн Колпаковсий:

– Сiздер бiрнеше к?н осы жа?та ?она? боласыздар. ?анша жатса?дар да ?здерi? бiлесiздер. Баратын жерге менi? аудармашым мен мына казак алып барады деп, кешеден берi ?астарында ж?рген екеуiн к?рсеткен. Осыны айтты да, та?ы да аттар туралы с?з туындап кете ме деп ?оры??ан болуы керек, генерал iшке кiрiп кеттi. Содан кейiн б?лар генерал айт?ан жерге ж?рiп кеттi. Келе жат?анда Шо? казак-орыстан с?рады:

– Бiз сонда ?айда бара жатырмыз? – дедi.

Казак-орысты? бара жат?ан ауыл атауына тiлi келмей ?алды да:

– Сергей, бiздi? бара жат?ан аулымызды? аты ?алай едi?

– Ол мына о?т?стiк жа?та?ы Шапыраштыларды? ауылы. Сонда бiрнеше к?н болып серуендейсiздер. Сендер оларды бiлмейсi?дер?

– Неге бiлмеймiз, мен ол ауылда бол?ам жо?, рас, бiра? ру атын бiлемiн. Бiз Медеу аулында бiраз адаммен танысып едiк, сонда барса? ?айтедi, – дедi Шо? ?лгi татар?а.

– Онда да генерал р??сат етсе кейiн барасыздар. Колпаковский мына Шапыраштар болысымен б?рын ша?ырып алып келiсiп, тапсырып ?ой?ан. Олар дайындалып отыр. Бiздi? оны б?зу?а ха?ымыз жо?, – дедi ол.

Т?с ауа Шапыраштылар аулына келдi. Шо?ны? бiр бай?а?аны, б?л жа?ты? ?аза?тары Ар?а ?аза?тары т?рiздi емес, ауыл арасы жа?ын екен. К?нi б?рын айтып ?ой?ан со? олар алыстан келген ?она?тарды ?аза? т?ртiбiмен ?арсы алу?а дайындалып жатыр екен, ?азандар ?айнап, к?бiлер пiсiлiп жатыр.

К?н де жа?сы едi. Жауын жо?, бiр тамаша к?н болатын. Дастархан сыртта, киiз ?й ?асында жасалды. ?аза?тарды? ежелгi ?детi бойынша ?она?тар да, ?арсы алушылар да с?зге берiлiп кеттi. Ар?аны? ?ай руларынан екенiн с?рап жатты. ?ар?а тамырлы ?аза? ?ой, б?л жа?тан да туыстар табылып жатты. Талай ??гiменi? бетi ?айрылды.

Шо? отырып ??гiме т?ркiнiн Кенесары?а ауыстырды. Елде ж?ргенде естiген: ?лы ж?здi? рулары толы? ?олдамай, Кенесарыны? ?ыр?ыздардан же?iлуiнi? бiр сыры сонда жат?анын ?айтып келгендердi? аузынан естiген едi. Шо? Кенесары туралы с?з ?оз?а?аны сол едi, болыс отырып ренжи с?йледi:

– Ол туралы айтпа?ыздар. Орыс басты?тары естiсе, п?ле ?ылады!

Оны? с?зiн ?оста?андай етiп бiр би:

– Ол Абылай т??ымыны? бiзге жасама?аны жо?. Осында малдарымыз?а дейiн тартып алды. О?ан ?алай к?мектесемiз?!

Шо? Ар?а ?аза?тарына жаса?анын б?лар?а да жаса?ан екен ?ой деп ойлады. ??гiме ?з к??iлдегiсiндей жа?сы ??гiме болмайтынын т?сiнiп, содан кейiн та?ырыпты бас?а?а ауыстырып кетпекшi болып едi, Ар?адан келген бiр болыс:

– Бiз сонау жа?тан келдiк. А?аларымызды?, туыс?андарды? жат?ан жерiн к?рiп, топыра?ынан алып, ??лшылы? етуге болмай ма?

Шо? болысты? с?зiн ?оста?андай етiп, ауылды? бiр к?рi биiне арнап с?йледi:

– А?асы, оны? бiзге де жаса?аны аз емес. К?п ауылды? малдарын айдап ?кетiп, талайды? ша?ыра?ын ортасына т?сiрген. Талай адам ?лдi. Оны? басты ма?саты орыстарды ортамыз?а жiбермеу едi. Жалпы, бiздi? ма?сатымыз бiр едi, ?аза?ты? ?з алдына ел болуын ойлады ?ой ол. Бiр де бiрiмiз негiзгi ма?сатты т?сiнбей ?алды?. Содан кейiн ?лгiндей жай?а ?шырады?.

– Бауырым, б?л айт?аны? д?рыс ?ой. Бiра? ??сты? екi ?анатыны? бiрiндей болып отыр?ан ?ыр?ыздардан алыстап кеттiк. Сол Кенесары со?ысыны? кесiрiнен талай ?ыр?ыздар бiзге берген ?ыздарын алып кеттi. Екi халы? арасында аразды? салып кеттi.

– Сiздер ?ыр?ыздар?а жа?ын отырсыздар. Ара?а т?сiп екi жа??а делдал болмайсыздар ма? А?айын-туыс болып отырды? дейсiздер. ?ыр?ыздар?а орыстан ?аза? жа?ын. Соны естерiне салмады?дар ма? Б?л арада екi жа?тан да ?ателiк бар, соны ?мытпа?ыз. Соны? а?ыры со?ыс?а алып барды ?ыр?ыздармен. Ендi сол орыстарды жа?тап, оларды? жерiнде орыстар бекет салып жат?ан к?рiнедi. Бiз киген ?амытты олар да киедi, – дедi Шо?.

Оны т?сiнетiн де, т?сiнбейтiн де бар ?ыр?ыздар арасында, бiзге ?аза?тан г?рi орыс д?рыс деп ж?рген ?ыр?ыздар с?зiн естiп едiк, солар со?ысты? ашылуына себепкер болды дедi жергiлiктi би отырып.

– Оны? н?тижесiн кейiн к?редi. Орыс еш?ашан ?аза?ты? да, ?ыр?ызды? да ел болып отыр?анын ?аламайды.

Б?л ??гiме Шапыраштыларды? болыс, билерiмен о?аша бол?ан едi. Б?л ??гiменi орыс та, татар да естiмеген едi. Олар алып келген ара?тарын iшiп алып, етке тойып ?йы?тап жат?ан. Шо? отырып с?рады:

– ?азiр ?алай, ?ыр?ыздармен тату т?расыздар ма? – Б?л с?здi? ар жа?ында жасырын ой жатыр едi. Оларды? не дейтiнiн бiлгiсi келдi. Бiр Шапырашты айт?ан:

– Онда ж?мысы? болмасын. Б?рiн б?лдiрген сендер. Сондай елге жа?сылы?ы жо? адамды хан сайлай ма екен?

– А?асы, кателесiп отырсыз. Кенесарыны хан сайла?анда бiр ?ана Орта ж?з емес, ?лы, Кiшi ж?здi? де ?кiлдерi бол?ан. Ендеше, кiн? сiздерден де бар.

– Бiз оларды бiлмеймiз. Бiзбен а?ылдаспай бар?ан олар.

– А?асы, сiз б?кiл ?ш ж?з ?шiн жауап бере алмайсыз. Кенесарыны ?лытау баурайында ?ш ж?здi? ?кiлдерi а? киiзге салып хан к?терген, ендi оны еске алып, бiрiмiздi бiрiмiз кiн?ламайы?.

Б?ларды? с?зiн ты?дап отыр?ан, жас шамасы Шо?нан да кiшi Шапыраштарды? бiр болысы отырып айт?ан: «Бiзден де талай батырлар ?атысып, Кенесарыны? ?ылы?ына шыдай алмай, Сыпатай баста?ан батырлар сырт берiп кеттi ?ой. ?кем осы туралы айтып отыратын. Оны ?алай т?сiнуге болады?»

Б?л туралы Ар?а?а ?айтып келген адамдарды? аузынан Шо? естiген едi. Шо? к?зi к?рмесе де, мына с?зде бiр айтылма?ан шынды? жат?анын бiлдi. Кенесарыны? Орта ж?з ?аза?тарына жаса?анын б?лар да естiгенiн т?сiнiп отыр едi. Сол ардада Ар?адан келген бiр болыс отырып:

– Бiздi? ойымыз со?ыста ?лген Орта ж?з а?айындарымыз?а ??ран о?у ?ана. Кенесары шаруасында ж?мысымыз жо?. О?ан дауласпайы?, ??дай жолымен ??ран о?ып, с?йектерi жат?ан жердi к?рiп ?айтпа? ниетiмiз ?ана бар. Сiздер соны т?сiнi?iздер.

– Сiздердi сол туыс?андары?ызды? с?йегi ?ал?ан жерге татар мен казак-орыс жiбере ?оймас. Бiздер олардан асып бара алмаймыз. Б?лар ерегiссе ?азiр ?скер ша?ырып алып, сiздердi т?т?ындайды.