Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

?анатты с?з – ?азына. 1-кiтап
Ке?ес Оразбек?лы

«?анатты с?з – ?азынаны?» б?л 1-шi кiтабында халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здердi? шы?ып-?алыптасу тегiн ?арастырамыз. ?анатты с?здердi? к?бi халы? ?мiр-тiршiлiгiмен бiте ?айнасып, ерте заманнан келе жат?анды?тан, с?з тiркестерi ескiрiп, ??ынып-т?сiнуге ?иынды? тудыр?ан. Сонды?тан, ?р ??гiменi? басында немесе со?ында т?сiндiрмелерiн де ?оса берiп отырмыз.

?анатты с?з – ?азына

1-кiтап

Ке?ес Оразбек?лы

© Ке?ес Оразбек?лы, 2020

ISBN 978-5-4498-7631-7 (т. 1)

ISBN 978-5-4498-7632-4

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

«?анатты с?здер ?айдан шы?ты?» сериясы

?АНАТТЫ С?З – ?АЗЫНА

1-кiтап

А?ыз, ??гiме, ертегiлердi жинап, ??растыр?ан, ?анатты с?здердi? м?н-ма?ынасын т?сiндiрген Ке?ес ОРАЗБЕК?ЛЫ Д?ЙСЕН.

«?анатты с?з – ?азына» – б?л кiтапта халы? арасына ке? тара?ан ма?ал-м?тел, ?анатты с?здер мен т?лiмдi с?з тiркестерiнi? ?алай, ?айдан шы??анын ел аузында?ы а?ыз-??гiмелер мен ертегiлер, шешендiк этюдтар ар?ылы к?рнекi мысал ретiнде кестелеп беруге тырысты?. ?анатты с?здердi? к?бi халы? ?мiр-тiршiлiгiмен бiте ?айнасып ерте заманнан келе жат?анды?тан, м?н-ма?ыналары мен жекелеген с?здерi ескiрiп, к?мескiленiп, ??ынып-т?сiнуге ?иынды? тудыратындай д?режеге жеткен. Сол себептен, ?р ??гiменi? басында немесе со?ында оларды? т?сiндiрмелерiн де ?оса берiп отырмыз.

Ту?ан тiлiмiздi? к?ркем кестелерi мен тере? сыр-сипаттарын ??ынып-т?сiнуге ?мтыл?ан балалар?а, жастар?а, к?пшiлiк ?ауым?а б?л кiтапты? берер ?азына-байлы?ы аз болмас деп ойлаймыз.

АЛ?ЫС?З

Халы? ауыз ?дебиетi ?лгiлерiнi? бiрi – ма?ал-м?телдер мен фразеологиялы? тiркестер – ежелден берi хал?ымызбен бiрге жасасып келе жат?ан жау?ар ?азыналарды? бiрi болып табылады. Маржан с?здер деп атайтыны содан да болса керек. Ауыз ?дебиетiнi? б?л ?лгiлерi ?зге ?деби жанрлар?а ?ара?анда б?гiнгi к?нге дейiн хал?ымызды? тiл ?атынас ??ралы негiзiнде ке? ?олданыста. Ел-ж?ртымыз оларды тiлiмiздi? ??нарлы да ма?ыналы, икемдi де о?тайлы, тап?ыр да т?йiндi с?з б?лшектерi ретiндегi ма?ызын жо?ары ба?алап, с?з ?олданыстарына ?осып, тiл байлы?ын арттыру ?шiн жа?аларын iздестiрiп, ?ызы?ушылы? танытып келедi. Содан да болар, ?р ?илы ??растырушыларды? iзденiсiмен ма?ал-м?телдердi? неше т?рлi жина?тары жиi щы?арылып, кiтап д?кендерiмiздi? негiзгi ?орын байытып келедi.

Дегенiмен, ?лгiнде айт?анымыздай, ол жина?тарда?ы ма?ал-м?телдер мен т?ра?ты с?з тiркестерiнi? негiзi хал?ымызбен бiрге к?не замандардан берi жасасып келе жат?анды?тан, ??рамында?ы с?здерi ескiрiп, к?нерiп, с?з ?олданысымыздан шы?ып, б?гiнгi ж?ртты?, ?сiресе жастарды? тiсi батпайтындай, м?н-мазм?нын т?сiнiп, ??у?а ?иынды? ту?ызатындай д?режеге жеткен. Мiне, осы ол?ылы?ты? орнын жабу?а бiздi? ??растырып, дйындауымызбен шы?ып отыр?ан «?анатты с?з – ?азына» атты кiтабы к?мегiн тигiзедi деп ойлаймыз.

«?анатты с?з – ?азына» екi кiтаптан т?рады. Оны? бiрiншi кiтабы ел аузында?ы ша?ын-ша?ын т?рт ж?зден аса этнографиялы? ??гiмелер мен а?ыздардан, шешендiк этюдтер мен т?мсiлдерден, ертегiлерден жина?талып ??растырыл?ан. Осы ??гiме-т?мсiлдерде баяндал?ан ?ызы?ты да та?ылымды о?и?алар ар?ылы ел аузында ке? тара?ан ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi? м?н-мазм?ны мен оларды? шы?у тегiн ашып к?рсетуге тырысты?.

Ал, екiншi кiтапта ма?ал-м?телдер мен ?анатты с?здердi? шы?у тегiн танымал жазушылар мен этнографтарды?, тарихшылар мен филологтарды?, журналистер мен та?ы бас?а маманды? иелерiнi? хал?ымыз салт-д?ст?рлерi мен этнографиясына, тарихы мен ?мiр-тiршiлiгiне, ру шежiрелерi мен таби?и ??былыстар?а ?атысты ой-т?йiндеулерiнен, ?ыз?ылы?ты мысал-деректерiнен мы?нан аса ?зiндiлердi рет-ретiмен жина?тап берiп отырмыз. И?, б?л ?ыз?ылы?ты ой-т?йiндеулердi ?з авторларыны? атынан осылай жина?тап бермесек, ол ?азыналар ел к?зiнен тасада, к?нерген газет-журналдар мен кiтаптарды? ?ойнауында, уа?ыт, заман ?атпарларында керексiз, ескерусiз болып ?ала берер едi. «Ел iшi – кенiш» дегендей, бiз оларды ?р авторды? с?з саптаулары мен дерек келтiрудегi стилдерiн б?збай жинастырып ?сынып, б?л ?азына-байлы?тарды халы?ты? ?зiне ?айыра ?айтарып отырмыз. О?ан к?зi тiрi авторлар т?сiнiстiкпен, «?шкенi жан?ан» риза к??iлмен ?арар деп ойлаймыз.

Осы екi кiтапта?ы ?азына-байлы?тарды жай ?ана жина?тап бере салмай, ?р материалды? ?стi?гi немесе асты??ы жа?ына курсивпен ?з тарабымыздан ой-т?йiндеулерiмiз бен материалдарды толы??анды аша т?сетiн ?осымша деректердi де келтiрiп отырды?. Сондай-а? ?рбiр ма?ал-м?тел мен ?анатты с?здердi?, с?з тiркестерiнi? м?н-ма?ыналары мен т?сiндiрмелерiн, ескi, к?нерген с?здердi? т?сiнiктерiн, кейбiр ?анатты с?здердi? ел iшiнде айтылатын ?згеше варианттары мен синонимдерiн де толы?тырып беруге тырысты?.

Ретi келгенде айта кетейiк, екi кiтапта?ы а?ыз-??гiмелер мен материалдарды? к?пшiлiгi ел аузынан, ел iшiнен алын?анды?тан, к?неден, ескiден келе жат?анды?тан, оларды? ?р т?рлi н?с?ада?ы варианттылы?ы да жиi кездеседi. М?селен, бiрiншi кiтапта?ы «Абылай аспас сары бел» – ел аузында?ы а?ыз бойынша берiлсе, екiншi кiтапта?ы «Абылай аспас асу» жазбаша т?рде, я?ни Х. Досм?хамбетовты? дерегi бойынша ?сынылып отыр. Сондай-а?, о?ырман ?ос кiтапта?ы «Абысын тату болса, ас к?п, а?айын тату болса, ат к?п», «Арыстанбаб?а т?не, ?ожа Ахметтен тiле», «К?п ?ор?ытады, тере? батырады», «?ял?ан тек т?рмас», «?зынсары» ж?не та?ы бас?а да ?анатты с?здердi? к?п варианттылы?ын а??ар?ан болар. Оларды да бiз ?анатты с?здерi? м?н-мазм?нын жан-жа?ты аша т?сетiн бол?ан со? бiрнеше н?с?ада ?сынып отырмыз. Сондай-а?, екiншi кiтапта бiр ?анатты с?зге орай айтыл?ан бiрнеше авторды? ой-т?жырымдарын да ?атарластыра жариялады?. Олар сол берiлген ?анатты с?здердi? м?н-мазм?ны мен шы?у тегiн, т?ркiнiн бiрде жан-жа?ты толы?тырып, аша т?ссе, ендi бiрде т?сiнiктерi бiр-бiрiне кере?ар келiп ?алады. М?селен, «Елдi ала тайдай б?лдiрдi?», «?лы? – ?рiмге, ?ызы? – ?ырым?а», «Арамзаны? ??йры?ы бiр-а? т?там», «Болат кездiк ?ап т?бiнде жатпайды» ж?не та?ы бас?алары. Оларды? ?айсысыны? пiкiрi д?рыс, ?айсысы б?рыс екенiн ай?ындап, саралап жатпады?, к??iлi да??ыл о?ырманны? ?з ой-таразысына салды?.

«?анатты с?з – ?азынаны?» бiрiншi кiтабы 2010 жылы «Б?рекелдi» баспасынан, екiншi кiтабы «Сенiм» Жамбыл баспа орталы?ынан 2013 жылы аз тиражбен жары? к?рген болатын. Кiтаптарды? жалпы о?ырман?а ?на?аны сондай, д?кендерде к?п жатпай, тез таралып, байланыс телефонымыз ар?ылы жа?сы пiкiр, лебiздерiн айтып, iздеушiлер к?п екенiн жеткiзiп жатты. Мiне, о?ырмандарды? сол а?сарлы тiлектерiн ескергендiктен, «?анатты с?з – ?азынаны?» екi кiтабын ?айта аударыстырып, б?рын?ы кемшiн т?старын т?зетiп, ?осымша материалдармен толы?тырып, ?здерi?iзге жа?алап ?сынып отырмыз.

Ілгерi уа?ытта, бiздi? бала кезiмiзде ел iшiнде к?кiрегi да??ыл, ?азына, шежiреге толы ?ариялар к?п болушы едi. Олар к?пшiлiктi?, кейiнгi жастарды? алдында салт-д?ст?р, батырлы?, тарихи, шежiре ??гiмелердi, а?ыз, ертегiлер мен т?мсiлдердi майын тамыза айтып, ел-ж?ртты? ??ла? ??рышын ?андырып, жастар?а ?неге, т?лiм беретiн. Та?ылымдарымен д?рыс жол?а салып отыратын. Б?гiнде ондай да??ыл ?ариялар сиреген, тiптi, ел iшiнде ?алма?ан да болар. Бiздi? б?л кiтаптарымыз сол ол?ылы?ты? орнын толтыра алмаса да, сондай ??гiмелерге суса?ан ел-ж?ртты? ?ажетiне жарап ?алар деп ойлаймыз. С?йтiп, б?л кiтаптар о?ырмандарымен ?уанып табысатын, д?ркiн-д?ркiн ?олына алып, онда?ы ой-т?йiндеулердi ?мiрлiк ба?дарына айналдырып, ?р ша?ыра?ты? ?ымбат рухани ?азынасыны? ?атарына ?осар деп сенемiз.

Кiтаптар жайлы пiкiр-ескертпелерi?iз, алып-?осарлары?ыз, ба?а-лебiздерi?iз болса, мына электронды поштамыз?а жазып, хабарласуы?ыз?а болады: kenes-0305@mail.ru (mailto:kenes-0305@mail.ru).

Жина? балалар мен ш?кiрт жастар?а, ?стаздар мен к?пшiлiк о?ырман?а арнал?ан.

Автордан.

А

АБЫЛАЙ АСПАС САРЫ БЕЛ

Ел iшiнде «Абылай аспас сары бел» деген ?анатты с?з бар. Оны? м?нiсi былай:

«Аралбайдан ту?ан Б?йтелi батыр т?ре т??ымынан адам ?лтiрiп, ??нды болады. Абылай хан билерiн жинап алып, ??ныкерге ?лiм жазасын б?йыр?анын хабарлайды. Ханны? сегiз биiнi? бiрi – немере а?асы Байдалы?а Б?йтелi жаута?дап ?арай берсе керек. Сонда Байдалы би: „Несiне ?арайсы?, ла? ??рлы жо?сы? ба, бауыздайын деп жат?анда ол да ба?ырады ?ой“, – дейдi. Байдалыны? с?зiнi? астарын т?сiнген Абылай ?лiм жазасын кешiрiптi. „Жетi жар?ыда?ы“ ??н т?леудi? нар?ы атам заманнан белгiлi. Ал, ?ара б??ара т?ре т??ымын ?лтiрсе, б?дан былай екi кiсiнi? ??нын тартады. Сонды?тан Б?йтелiге осы жаза ?олданылсын», – дейдi. Байдалыдан бас?а билер бас ш?л?ып ма??лдайды. Байдалы: «Та?сыр хан ием, есiк алдында сiздi? торы т?бел т?лпары?ыз байлаулы т?р. Соны? т?белiндегi т?гi к?п пе, жо?, т?ла денесiндегi т?к к?п пе?» – дептi. Абылай:

«?рине, т?ла денесiндегi т?к к?п», – дейдi. Байдалы би с?зiн жал?ап: «Олай болса т?ре т??ымы ат т?белiндей аз. Мен жа?а тетелес iнiм Ж?неке?е (Бекше мен Аралбай бiр ?кеден, Байдалы Бекшеден, Б?йтелi Аралбайдан ту?ан. Байдалы тетелес немере iнiсiн Ж?неке? деп еркелетiп ата?ан. Содан Б?йтелi аты ?мытылып, Аралбайдан тарайтын бiр тайпа ел Ж?неке? руы атанып кеткен): „Бауыздайын деп жат?анда ла? та ба?ырады ?ой, ба?ыр“, – дедiм. Ол ба?ырып аруа? ша?ырса, ?ран?а шаппайтын ел болмайды. Сiзге ?амтуы?ызда?ы ?алы? б??ара ?арсы шы?ады. Ар?ысы Ар?ын, берiсi Мейрамны? бес баласы д?рлiксе, хан болып т?ра алмайсыз. Сонды?тан адамнан адамны? арты?шылы?ы жо?, т?ре т??ымына екi ??н т?лей алмаймыз. Бiр кiсiнi? ??нын т?леуге, ол ??н даулап отыр?ан адамы?ыз на?ыз т?ре болса, талша мойнымыз ?ылша. Ал, бiра? Б?йтелiнi? жалалы бол?ан адамы к??нен ту?ан, т?бi шикi. Сонды?тан жарты ??н т?леймiз», – деген екен. Сонда Абылай «Сегiз биiм, сегiз биiмнi? iшiндегi семiз биiм» деп Байдалыны? кесiмiне то?тапты. Сол даудан кейiн Байдалы «Абылай аспас сары бел» атанып кеткен екен.

«Абылай аспас сары бел» – б?л хан Абылайды? ?кiм, ?кiмi ж?рмейтiн жерi болады дегендi, былайша айт?анда, ?лы?, ?кiм, т?релердi? де айт?аны, ?кiмi ж?рмейтiн шек бар. Сол шекте т?рсы? дегендi а??артады.

АБЫСЫН ТАТУ БОЛСА, АС К?П,

А?АЙЫН ТАТУ БОЛСА, АТ К?П

А?айынды екi жiгiттi? отбасы ?зара тату-т?ттi ?мiр с?рiптi. Бiрде «Осы тату-т?ттi т?рмысты? ?йыт?ысы бiз – ер-азаматтармыз», – деп ма?таныпты а?айындыларды? кiшiсi ?йелiне.

– Ал бiздi – абысындарды? е?бегiн неге ескермейсi?? – дейдi ж?байы.

– Бiз бас болса?, сендер мойын емессi?дер ме. Ендеше бас ?алай ?араса, мойын да солай б?рылмай ма…

?йелi б??ан сал?ыласпай, ?з шаруасымен ж?ре бередi.

Бiр к?нi олар жiгiттi? а?асын отбасымен ?она??а ша?ырады. ?ой сойып, ет асып, м?ше-м?шесiмен дастар?ан?а ?ояды.

А?айындыларды? ?лкенi ?ойды? алды??ы сира?тарын ?з балаларына берiп, арт?ы сира?тарын iнiсiнi? балаларына ?сыныпты. Сонда кiшiсiнi? ?йелi к?йеунi? ??ла?ына: «Сира?тарды ?алай бергенiн к?рдi? бе? Алды??ы ая?тарын – ?з балаларына, арт?ы сира?тарын сенi? балалары?а бердi. Я?ни, ол ?з балалары алда, озы? болсын, ал сенi? балалары? артта, со?ында ж?рсiн дегенi ?ой», – деп сыбырлайды.

А?асы iнiсiнi? балаларына ж?лын берген едi, «К?рдi? бе, сенi? балалары? ж?лындай ?зiлсiн деген ойын», – деп ?ояды. А?асы iнiсiнi? балаларына ми ?стат?ан едi, «?не, ол балалары?ны? а?ыл-ойы мидай былжыра?, су ми болсын деп берiп жат?анын т?сiндi? бе?» – дейдi. ?йелiнi? осы с?здерiнен кейiн кiшiсi а?асымен ?рсысып, с?зге келiп ?алады. Сонда кiшiсiнi? ?йелi оларды ?айта татуластырып, к?йеуiнi? ?ткендегi ??гiмесiн есiне салады да, «Екi ?йдi? береке-ынтыма?ы бiз – абысындар?а да байланысты, „Абысын тату болса, ас к?п, а?айын тату болса, ат к?п“ деген», – деп ынтыма?-бiрлiкке ша?ырады.

Я?ни, б?л ма?ал а?айын мен а?айын, абысын мен абысын тату, ынтыма?ты болса, ?йлерiне береке байлы?, молшылы? та келедi деген ойды бередi.

АДАЙ МЕН ТАЗ ЕМШЕКТЕС

Бай?лыны? (?ыдырды?) Жанби, ?лжан есiмдi екi ?йелi болса керек. Жанбиiнен ту?ан ?анбибi есiмдi ?ызы болыпты.

Бiр к?нi бойжеткен ?анбибi жа?ын ??рбыларымен сейiл ??рып сырт?а шы?ады. Таби?атты? толыса ??лпыр?ан кезi болса керек. Сейiл-серуен ??р?ан ?ыз-келiншек г?л-??ра?ы жай?ал?ан б?ла? басына келiп дамыл алады. Сол жерде ?анбибiнi? к?зi iлiнiп кеткен екен, ?лденеден т?ла бойы шымырлай бал?ып оянып кетедi. К?зiн ашып бай?аса, к?ктен саулап ??йыл?ан н?р iшi-бауырын елжiретiп, т?ла бойын бал?ытып жатыр екен дейдi.

Осы н?рдан ?анбибiнi? бойына перзент бiтiп, айы-к?нi тол?ан со? босанады. Жай босанбайды, бойына ?кесiз бала бiткен со?, жасырын босанады да, баланы ??нда?тап, ?ыр астына апарып тастайды.

Ерте?iне серуендеп т?зге шы??ан Бай жылап жат?ан ??нда?таулы бала?а тап болады. Баланы ?йге алып келiп, ?спенбет деген к?рiпкелдi ша?ыртады. ?спенбет баланы к?рiп, «Аты?ды шы?арар арысы? осы болар» деп батасын бередi. Б??ан ?уан?ан Бай ?лан-асыр той жасап, баланы? атын Адай ?ояды.

Б?л кезде Байды? ?йелi ?лжанны? Таз деген баласы емшекте екен. ?лжан Адайды да бауырына алып, Таз екеуiн бiрге емiзiп ?сiредi. ?лгi, «Адай мен Таз емшектес» дейтiн с?здi? м?нiсi осы.

Адай, таз – он екi ата бай?лыны? iшiндегi рулар. Шежiре дерегi бойынша, Кiшi ж?з ??рамында?ы бай?лы он екi ата, ?ызды? баласы – Адаймен он ?ш ата дейтiн с?з бар. М?ны? м?нiсi, Бай?лыны? ?анбибi деген ?ызынан ту?ан Адай шешеден н?ресте кезiнде жетiм ?алады да, Тазды? шешесi бауырына салып, Таз бен Адайды тел емгiзiп ?сiредi. Бай?лыны? бас?а б?та?тарына ?ара?анда, Таз бен Адайды? бiр-бiрiне етете болатыны содан. Таз руынан шы??ан ?аш?ынбай а?ынны? жеме-жемге келгенде «Емшектес адай ?айдасы??!» – деп ?олдау к?туiнi? де бiр сыры осында. (А. Сейдiмбек).