Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Бiрде А?серкенi? баласы Жарасты бiреулер ?оздырып, намысына тиiп, «шынымен ?улеттерi? мырза болса, мына жалы жер сызып ж?рген а? жал ?ара ай?ырды ?она?асы?а сойшы, к?рейiк» деп ?ойт-?ойттайды* ?ой. Жарас та ?ызу?анды жiгiт болса керек, сол жерде ай?ыр?а б??алы? салдырып, шы??ыртып отырып бауыздатып тастайды. А? жал ?ара ай?ыр А?серке ?улетiнi? кие-??ты, малыны? басы екен. Сондай ?асиеттi жануарды пыша??а шал?ан баласы Жарас?а А?серке ?атты ренжiп, терiс батасын берiптi.

«Ата ?ар?ысы – о?» деген, сол Жарасты? ?рпа?ы ?сiп-?нбеген. Ке?ес заманында?ы аласапыранда Жарастан тарайтын аз ?ана ?рпа? Ау?аныстан ауып кеткен екен.

АТАМЫЗ – АЛАШ,
АТЫМЫЗ – ?АЗА?,
?Ш Ж?ЗДІ? ?РПА?ЫМЫЗ  (Екiншi н?с?асы)

Бiр жоры?та ?ызыларыстан хан?а ас?ан с?лу бiр ?ыз т?т?ын болыпты. Сонсо?, б?л ?ызды хан ?йел етiп алыпты. Кейiн б?л ?йел ж?ктi болып, бiр ?л табады. ?лгi ?лды? т?ла бойы т?гел ала болады. М?ны жаманды??а

Атты? майы* – б?л жерде атты? терi, к?шi.

?ойт-?ойттайды* – айдап салады, ?оздырады.

жорып, ?алай жо?алтуды а?ылдас?анда, ханны? б?йбiшесi: «Б?л баланы су?а таста?дар», – дейдi. Б?йбiшенi? айт?аны бойынша баланы Сырдарияны? суына апарып тастап жiберiптi. М?ны балы? аулап ж?рген бiр кедей ?ария к?рiп, ?стап алады да, ба?ып бала ?ылады.

Сонымен, ала бала ер жетiп, ас?ан а?ылды ?рi батыр жiгiт болыпты. Ала бала ел iшiнде «Алаш» деп аталып, ата?ы жайылады. М?ны хан естiп, орда?а ?келдiрмек болады. Бiра? ханны? ?асында?ы Май?ы деген адам: «Б?л баланы орда?а ?келмей, ?асына ж?з жiгiт берiп, ?з еркiне жiберу керек», – деп ке?ес бередi. Хан б??ан ма??л болады. Б??ан ал?ашында ?йсiн деген жiгiт ж?з жiгiтпен барып ?осылады. Келесi жолы Болат деген жiгiт ж?з жiгiт бастап барып та?ы ?осылады. ?шiншi жолы Алшын баста?ан ж?з жiгiт ж?не барып ?осылады. Сонымен олар жоры?тар жасап, т??iрегiндегi елдердi ба?ындырады.

Кейiн б?лар бас ?осып жиын ашып, Алашты а? киiзге отыр?ызып хан к?терiптi. Сонан барып ?лгi ала бала «Алаш хан» атаныпты. ?ш ж?з жiгiттен ?аза?ты? ?ш ж?зi тарапты. Я?ни, ?йсiн баста?ан ж?з жiгiт – ?лы ж?з, Болат баста?ан ж?з жiгiт – Орта ж?з, Алшын баста?ан ж?з жiгiт – Кiшi ж?з болыпты. Сонды?тан да ?аза?тар: «Атамыз – Алаш, атымыз – ?аза?, ?ш ж?здi? ?рпа?ымыз», – дейдi.

Б?л с?з тiркесi кейде «?ранымыз – Алаш, керегемiз – а?аш» немесе «Киiз туырлы?ты, „Алаш“ ?ранды ?аза?пыз» дегендей ?згерiстермен де айтыла бередi. Со?ан ?ара?анда, б?л с?з тiркестерi ?аза? ханды?ы ша?ыра? к?терiлмей т?рып, одан б?рын?ы д?уiрлерде де ке? ?олданыста бол?ан т?рiздi. Я?ни, «Алаш» с?зi ежелгi ?аза? тайпаларыны? е? ал?аш ?ауым болып бiрiккен ода?ыны? атауы болса керек.

АТАНЫ? БОЛМА БАЛАСЫ,

ХАЛЫ?ТЫ? БОЛ ДАНАСЫ

Досбол шешен ?артай?ан ша?ында Наурызбай деген болысты? ?йiне барады. Наурызбайды? ?йi лы? тол?ан кiсi екен. Ыл?и жайса?, байлар. Досбол?а онша м?н бермей боса?а?а таяу жерге отыр?ыза салады. ?зi болыс, ?зi бай, ?зi жас Наурызбай ?ркiмдi бiр с?збен iлiп-?а?ып отырады. Бiр кезде боса?а жа?та отыр?ан Досбол?а ?арап:

– «Ана ?арияны? елiнi? ?ары ?лi кетпеген екен-ау» деп к?ледi. Онысы Досболды? ?стiндегi жаман тон мен басында?ы терi тыма?ты сы?а? ?ыл?аны. О?ан Досбол шешен жауап бере ?оймайды. Наурызбай бiраздан кейiн та?ы Досбол?а б?рылып:

– «Ана кiсiнi? ?стiнде д?ниенi? бiраз байлы?ы бар шы?ар» дейдi. Сонда Наурызбайды? б?л м??ат?анына шыдай алма?ан Досбол шешен былай дептi:

– …Уа, к?рiлiк, са?ан не жаздым,

Ай?ыр едiм ат ?ылды?.

Жал?ызды? са?ан не жаздым,

С?йлер с?зге м?рт ?ылды?.

Жарлылы? са?ан не жаздым,

А?айын?а жат ?ылды?.

А?айынны? аз?анын

?зi бiлмес, жат бiлер.

?апталды?ты? бат?анын

Иесi бiлмес, ат бiлер.

Хан-патшаны? аз?анын

?ыра?ы к?здi халы? бiлер.

Менi? кiм екенiмдi бiлмесе?,

Анау т?рде отыр?ан

Жа?аторы деген ?арт бiлер.

Сол кезде Наурызбай болыс орнынан ?шып т?рып: – Сiз Досбол шешен екенсiз ?ой, ?ария, кешiрi?iз, – деп Досболды? ?стiне жанат iшiгiн жаба бергенде, iшiктi серпiп тастап, Досбол: «Мен ат мiнiп, тон кигелi ж?ргенiм жо?» деп та?ы та?па?тата ж?неледi:

– ?ат?ан тонды ?артай?ан

Бiр ?ана мен емеспiн.

Б?дан былай кездессе,

Солармен де ке?ескiн.

Атаны? болма баласы,

Халы?ты? бол данасы, – деп шешен ма?танша? Наурызбай болысты жинал?ан халы? алдында ?атты ?ялт?ан екен.

Тек ?з ?ара?ан басы?а, отбасы?а ?ана емес, ауыл-айма?ы?а, ел-ж?рты?а да пайда? тиетiндей азамат бол деген ма?ынада айтыл?ан.

АТАНЫ? АТ Т?Я?Ы ЖЕТКЕН ЖЕР

БАЛА?А МИРАС

Б?йдiбек би «Б?ла? к?рсе?, к?зiн аш, ??ды? к?рсе? шегенде, оны? басына тал ек» дейдi екен. Малын ?ргiзiп, жайылым iздеген ауылдастарына «?ыстау, ?ор?ан салы?дар. Оны тастап кетпе?дер. О?ан айналып со?ып, ?ыс ?ыстап, жаз жайлап ж?рi?дер. Атты? т?я?ы жеткен жер бекер ?алмасын. Т?бе басына оба ?йiп, ?ада ?а?ып, белгi тастап отыры?дар», – деп ?сиет айтатын бопты. Б?йдiбек бабаны? осы ?сиетi бекер емес екен.

Бiр жолы мо??ол ма, жо??ар ма, ?йтеуiр бiр елмен шекара?а мал жайылымына талас туыпты. Сонда екi елдi? ел басшы, ел билерi орталарынан кiсi шы?арып шекараны аны?тау ?шiн ж?рiп отырып, «Мынау б?ла? кiмдiкi, мынау ??ды?ты кiм ?аз?ан, талды кiм отыр?ыз?ан?» десе, Б?йдiбек аулыны? адамдарынiкi болып шы?а берiптi. «Мынау обаны кiм ?йген, мынау ?аданы кiм ?а??ан?» десе де, Б?йдiбек адамдары ие бола берiптi. Айдан-аны?, тай?а та?ба бас?андай, белгi-д?лелдерiн к?рiп, даукес елдердi? амалы ??рыпты. К?нбеске амалы ?анша, сол «Б?йдiбек ?ыстауы», «Б?йдiбек аулыны? жайлауы», «Б?йдiбек ??ды?ы», «Б?йдiбек б?ла?ы», «Б?йдiбек талы» деген жерлерден шекара сызы?ы тартылып, екi ел шекарасы белгiленiп, жер дауы шешiмiн тауыпты деседi ел. «Атаны? ат т?я?ы жеткен жер, бала?а мирас» деген осы.

Ке? байта? елiмiздi? шекарасын – жауынгер ата-бабаларымыз а? болатты? ж?зiмен, найзаны? ?шымен ?ор?ап, иелiк еткен, ?зiне – ?оныс, малына жайылым еткен, ат т?я?ымен талай шиырла?ан жерлер бойынша шегара белгiленген жо? па. Ендi, мiне, ?рпа?ы бiз, сол жерлердi мирасты?пен иеленiп, т?уелсiз ел болып отырмыз.

АТАН БОЛСА СОЙЫЛАР,

АТАМ ?ЛСЕ ?ОЙЫЛАР,

М?НДАЙ ?АНСОНАР К?НДЕ ?АЙДАН ТАБЫЛАР

«А? дегенде жай адамдар да еле? ете ?алады. Ал а?шылар а? дегендi естiгенде, iшкен асын жерге ?ойып ты?дайтындар ?ой. А? аулау маусымында а?шылар к?ндiз к?лкi, т?нде ?й?ы к?рмей жорытады. Талайы а? аулаудан байиды. Ішiп-жеп, игiлiгiн к?редi. А? аулап, серуен-салтанат ??рып, ра?аттанады. Талайыны? ба?ы шаппай, ы?ырша?ы шы?ады. А? со?ында ж?рiп мертiгедi, ?ледi. ?йткенi, ертеректе а? ?ызы?ы е? ?лкен, е? тамаша ?ызы?ты?, серуен-салтанатты? бiр т?рi бол?аны рас. ХІХ ?асырды? ая? шенiнде Тарба?атай т??iрегiн мекен еткен ата?ты Был?а? деген адам ?ан сонар к?нi а??а шы?айын деп жат?анда, атасы (?кесi) ?айтыс болады. Со?ан ?арамастан а??а аттан?алы жат?ан Был?а??а ел-а?айын: «Ойбай-ау, мынауы? не?» – десе, «Атан болса сойылар, атам ?лсе ?ойылар, м?ндай ?ан сонар к?нде ?айдан табылар», – деп Был?а? тентек шаба ж?нiлiптi. («Саят»).

АТА?А НЕ ?ЫЛСА?,АЛДЫ?А СОЛ КЕЛЕР

Ертеде бiр елдi? ханы: «?артай?ан ?келерiн балалары биiк ??здан ??латып ?лтiрсiн!» – деген жарлы? берiптi. Халы? осы жарлы?ты орындапты. Бiр жас жiгiт ?зiнi? ?кесiн ??з басына ?келiп, итеруге дайындала бергенде ?кесi к?лiптi. Бала та?данып: «?ке, неге к?лесi??» – деп с?рапты. Сонда ?кесi: «Мен де сен сия?ты осыдан к?п жыл б?рын ?кемдi ??здан итерiп едiм. Мiне, ендi ?зiмнi? басыма сол келген со? к?лемiн», – дептi. М?ны естiген баласы ?кесiн ?лтiрмей, ханнан жасырып ба?ыпты. Кейiн елiнде бiр ?иын жа?дай бол?анда, хан б?кiл хал?ын жинап, а?ыл с?раса, ешкiм а?ыл бере алмапты. Сонда жiгiт ?кесiне келiп не бол?анын айт?анда, ?кесi ?иынды?ты же?удi? шешiмiн тауып бередi. С?йтiп, елiн аман са?тап ?алады. Б??ан риза бол?ан хан ?артай?ан адамдарды ?лтiрмей, ?айта олардан а?ыл-ке?ес с?рап отыру керектiгiн за?дастырыпты.