Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Б?л ма?ал: «Ата?а ту?ан к?н са?ан да туады, сен де сондай боласы?» дегенге ме?зейдi.

АТА?НЫ? Т?РІ Т?РМА?, К?РІНЕ КІРЕРСІ?

Ертеректе к?йеу жiгiт ?айын ж?ртына ал?аш келгенде, боса?а?а тула? т?сеп отыр?ызатын д?ст?р бол?ан. К?йеу жiгiттi? ?айын атасыны? т?рiне шы?у?а ?а?ысы болма?ан.

Бiр жас жiгiт ?айын атасыны? ?йiне келгенде, же?гелерi астына тула? т?сеп, боса?а?а отыр?ызып ?ойыпты. Сол ?йдi? ?лкен ?аба?ан итi бар екен. Б?тен адамды к?рген т?бет арс етiп о?ыстан ?рiп ?ал?анда, к?йеу жiгiт шошып кетiп, т?рге бiр-а? секiрiп шы?ады. Сонда же?гесi бетiн шымшып:

– Мас?ара-ай, к?йеу жiгiт атамны? т?рiне шы?ып кетiптi ?ой, – дептi.

Сонда к?йеу жiгiт есiк жа?та?ы т?беттi н?с?ап:

– Анандай б?лекет арс етiп т?ра ?мтылса, ата?ны? т?рi т?рма?, к?рiне кiрерсi?, – дептi.

Б?л с?з тiркесi ?рей-?ор?ыныш?а бой алдырса?, не iстеп, не ?ой?аны?а есеп бере алмассы? деген ойды а??артады.

АТА Т?РЫП ?Л С?ЙЛЕСЕ – ЕР ЖЕТКЕНІ БОЛАР,

АНА Т?РЫП ?ЫЗ С?ЙЛЕСЕ – БОЙ ЖЕТКЕНІ БОЛАР

Б?л жерде адамны? а?ылы жасында емес, басында. Егер а?ыл-парасаты толысып т?рса, неге жасына ?арап емес, басына ?арап ба?аламайсыз деген ойды астарлап жеткiзiп т?р.

Сырым жас кезiнде бiр жолдасымен Н?ралы ханны? ?йiне барса, ?араман тана Малайсарымен с?йлесiп отыр екен.

– Балалар, аман ба? – дептi де, елемей ?здерi с?йлесе берiптi. Сырым жолдасына дауыстап:

– Ж?р кетейiк, б?лар бiздi адам деп отыр?ан жо? ?ой! – дейдi.

Малайсары жалт ?арап:

– Ата т?рып, ?л с?йлегеннен без,

Ана т?рып, ?ыз с?йлегеннен без.

Сырнайдай сарна?ан мына бала кiм едi? – дейдi.

– Ата т?рып ?л с?йлесе, ер жеткенi болар,

Ана т?рып ?ыз с?йлесе, бой жеткенi болар, – дейдi Сырым.

– Сен тол?ан екенсi?, мен тоз?ан екенмiн, – деп Малайсары сонда Сырымды ?асына ша?ырып ал?ан екен.

АТЫ Ж?ЙРІК ?АЙЫРАДЫ,ТІЛІ Ж?ЙРІК АЙЫРАДЫ

Аты ж?йрiк болса, ?уып жетедi, озып, алды?а шы?ады. Ал тiлi ж?йрiк, шешен болса, жа?сы мен жаманды, адал мен арамды жiлiктегендей ажыратып бередi, с?збен т?йреп есе бермейдi деген м?нi бар.

?рi а?ын, ?рi балуан Ахмади деген жiгiт жал?ыз атын жо?алтып, Ба?ба?тыда жиын ?ткiзiп жат?ан ?ожахан деген болысты? ауылына келедi. Болыс баса-к?ктеп кiрген кедей а?ынды жа?тырмай, шаруасын с?рап бiлген со?: «Аты?ны? белгiсiн ?ле?мен айт, ?йтпесе ?йi?е ?айт!» – дейдi.

Сонда Ахмади:

А? то?ым, ?ос та?балы, ?зi жирен,

?иянкес, ?ры алмаса, шы?пайды ?йден.

Жануар жыл?ы болмай, адам болса,

Н?сiлi бiр кем емес, болыс, биден.

А? то?ым, ?ос та?балы жирен едi,

Шананы ?ар жау?анда с?йрер едi.

Болдырып к?п ж?мыстан етi арыса,

Дорба?а ?и сап берсем, к?йленедi.

Жануар жыл?ы болмай, адам болса,

Болыс боп бiр тайпаны билер едi, – дегенде, ?ожахан болыс одан ар?ысын айт?ызбай: «Аты ж?йрiк ?айырады, тiлi ж?йрiк айырады», – деген, мынаны? тiлi улы екен, жо?ын тауып берiп, ?айтары?дар, – дептi.

АУЗЫ ?ИСЫ? БОЛСА ДА,

БАЙДЫ? ?ЛЫ С?ЙЛЕСІН

Б?лтiрiктi? баласы ел iшiнi? iсiне жа?адан араласа баста?ан ша?ы екен. Бiр жиын ?стiнде ?ызу ??гiме-д?кен болады. Кiсiлер с?лу с?йлеп, тап?ыр с?йлеп, ал?а оз?ысы келiп с?з жарыстырып отырады. Жинал?андарды? iшiнде бiр байды? мырзасы да бар екен. ?зi мал?а бай бол?анымен, с?зге кедей екен, мiнезi де жайсыз болса керек. Сол ретi келген жерде де, ретi келмеген жерде де с?зге жармасып, елдi? алдын орай бередi. С?здi? м?нi кеткен со?, Б?лтiрiктi? баласы, ?з с?зi кезегiнде:

– Аузы ?исы? болса да, байды? ?лы с?йлесiн, – деп ?зiнi? с?зге ?атыс?ысы жо? екенiн самар?ау бiлдiредi. Содан ары ж?ртты? ??гiмесi жараспайды. Бай баласыны? аузы шынында да аздап ?исы? екен. ?лгi с?зге намыстанып, ашу ша?ырады. Жиынны? шыр?ы б?зылады.

Бол?ан жай Б?лтiрiкке жетедi. Баласыны? бiр ауыз с?зi бiреудi? жиыныны? шыр?ын б?зу?а себепшi бол?анына ?атты ?апа болады. Б?лтiрiк баласын о?аша ша?ырып алып:

– С?зден т?ттi н?рсе жо?. С?зден ащы н?рсе та?ы жо?. С?зден же?iл н?рсе жо?. С?зi?дi тiлi?е билетпе, а?ылы?а билет. А?ылды с?зi?дi а?ылсыз?а ?ор етпе, а?ылды?а айт. Не с?йлейтiнi?дi бiл. Кiмге с?йлейтiнi?дi бiл. ?ай жерде с?йлейтiнi?дi бiл. ?ай кезде с?йлейтiнi?дi бiл. ?алай с?йлейтiнi?дi бiл. Оны бiлмесе?, сара с?зi? шала болады, арты жала болады, ?ке? ?апа болады, – деп а?ыл берiптi.

К?бiнесе б?л ма?алды «Аузы ?исы? болса да, байды? баласы с?йлесiн» деп аздап ?згертiп ?олданады. Ма?ынасыз ??гiме-с?здерiмен с?зге кезек бермей ?ой?ан немесе мылжы?дап кеткен есiрiк кiсiлердi (?кiм-?аралар мен байларды) осы ма?алмен т??ыртып, то?там жасайды.

АУЫЗ – ДАРБАЗА, С?З – САМАЛ,

??ДАЙ ?Р?АН?А НЕ АМАЛ

Б?л на?ыл: «Ауыз не айтып, не ?оймайды, бiра? с?з бен м?нiстi ??пайтын арсыз?а не деуге болады», деген ма?ынаны бiлдiредi.

Бая?ыда Аужанбай деген ?ыдырымпаз бол?ан екен. Ол к?ндердi? к?нiнде бiр ауыл?а ?она? болып ?онып, кетпей жатып алады. Бiр к?н ?тедi, екi к?н, ?ш к?н ?тедi – ?айтпайды. С?йтiп жатуы молынан бiр ай?а созылады. ?аза? ?анша ?она?жай бол?анымен: «Бiр к?ндiк ?она? – ??т, екiншi к?нi – ж?т, ?шiншi к?нi – зыт», – деген с?з бар емес пе. С?йтсе де ?й иесi сыр бермей к?тедi.

К?ндердi? к?нiнде Аужанбай: «?ой, ?ят болар, ?йiм iздеп ?алар», – деп жинала бастайды. Атына мiнiп ?оштасар с?тте, ?лгi ?йдi? иесi с?здi? сiра?асы бойынша айтады ?ой: «Ой, ерте кетiп барасыз, тама??а ?ара?аны?ызда болар едi», – дейдi. Аужанбай:

– ?, солай ма едi. Жарайды, осы тегi ?оймады?ыз, бiр айт?аны?ыз болсыншы. Атымды ?айда байлаймын? – дейдi.

Сонда ?она?жай ?й иесi:

– Ауыз – дарбаза, с?з – самал, ??дай ?р?ан?а не амал?! Тiлiме байла, аты?ды, тiлiме байла! – деген екен к?йiнiп.