Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

АУЗЫ?НАН С?РІНБЕ

Б?л жерде iс-?рекетi?мен ?апы ?алса? да, с?зi?нен есе жiберме деген ойды айтып т?р.

?ткен ?асырда а?а с?лтан бол?ан Сандыбайды? Ерденi найман Б?теш деген жiгiттi ?зiнi? ?йiнде ?ымызм?рынды??а жинал?ан ж?рт?а ма?тап: «Осы жiгiт елдi? жа?дайын ойлайды, хал?ыны? ?ажетiне жарайды», – деп отырса керек.

Сол кезде Б?теш атынан т?сiп келе жатыр екен. Сонда Ерденнi? ма?та?ан жiгiтiн сынап к?рейiк деген кiсiлер табалдыры?тан бiр с?йем жо?ары жiп керiп ?ойыпты. ?аперiнде еште?е жо? Б?теш:

– Ассалаума?алейкум! – деп кiре бергенде, жiпке с?рiнiп, орта?а топ ете т?сiптi.

Ерден еште?е дей алмай булы?ып отырып ?алыпты. Б?теш жайымен орнынан т?рып, ?стiн ?а?ып бол?ан со?:

– Батырды? батыр екенiн ?айдан бiлесi?,

Найза алып жау?а шаппаса?

Бидi? би екенiн ?айдан бiлесi?,

Саралап билiк айтпаса?

Байды? бай екенiн ?айдан бiлесi?,

О?алап ?йiн жаппаса?

Б?йбiшенi? б?йбiше екенiн ?айдан бiлесi?,

Жиын?а саба артпаса?

Жiгiттi? жiгiт екенiн ?айдан бiлесi?,

?ыздарды? к??iлiн таппаса?

?ыздарды? ?ыз екенiн ?айдан бiлесi?,

Шытыра монша? та?паса?

Мынау Ерденнi? а? ордасы екенiн ?айдан бiлесi?,

Бiреу с?рiнiп, бiреу жы?ылып жатпаса, – деген екен. Ерден Б?тештi? с?зiне риза болып, ат-шапан сыйлап ?айтарыпты.

АЯЗ БИ, ?ЛІ?ДІ БІЛ,??МЫРС?А, ЖОЛЫ?ДЫ БІЛ…

Май?ы би, Аяз би мен ??мырс?а?а к?бiнесе ар?а с?йеп, олар?а сенедi екен. Ол екеуiмен Май?ы би халы? та?дыры, ел жа?дайы, шаруа ?амы ж?нiнде жиi-жиi а?ылдасып, ой-пiкiр алысып отырады. Кейде д?л жауап айта алмай, шалыс бас?ан заматта олар?а ескерту жасап т?зеп, ба?ыт бередi екен. Бiр жолы ол екеуi жарыса с?йлеп, Май?ыны? алдын кес-кестей берiптi, сонда Май?ы би олар?а былай дептi:

Билер б?гiн Май?ыны? алдын кесесi?,

Ерте? ж?ртты? т?бесiн тесесi?.

Май?ыны? да айтатын кебi бар,

Айту?а аузыны? да ебi бар.

Хан с?зiнi? ?ашанда б?рi д?рыс,

?зiр с?зiмде болмас б?рыс.

А?ылым алжы?ан жо?,

Ондайды болжа?ам жо?.

Орынсыз ауыз ашса?,

Екi би басарсы? шо?.

Аяз би, ?лi?дi бiл,

??мырс?а жолы?ды бiл…

«Аяз би» ертегi а?ызында «Аяз би ?дiл болды. Тура билiк ететiн едi. Нашарлар?а ?арасты. Бая?ы ?зiнi? жырты? тоны мен жаман тыма?ын ордасыны? ма?дайшасына шегелеп ?ойды. Кейде ханды?пен к??iлi ауыт?ып, тура жолдан таяйын десе, шегелеулi тыма?ы мен тонына ?арап: «Ай, Аяз, баймын деп аспа, ханмын деп таспа! Аяз, ?лi?дi бiл, ??мырс?а жолы?ды бiл!» – деп к??iлiн басушы едi дейдi.

Б?л ма?алда ?олым билiкке, та?-мансап?а жеттi деп, асып-таспа. ?з ?алпы?а, саба?а т?с. Алды-арты?а ?арап с?йле. ?з ?лi?дi, жолы?ды, ж?нi?дi бiл деген ой, ?а?ида жатыр.

АЯ??А КІСЕН САЛУ?А БОЛАР,

?ОЛ?А КІСЕН САЛУ?А БОЛАР,

АЛ, ТІЛГЕ КІСЕН САЛУ?А БОЛМАС

Боралдайды? бiр байы мен жалшысы дауласып, Б?йдiбек биге барыпты. Б?л кезде Б?йдiбек бидi? жiгiт ша?ы екен. Бай айтыпты:

– ?зiм асырап, есiгiме сал?ан ??лым едi. Ау?ат берiп, ?лдендiрдiм, ескiмдi берiп киiндiрдiм. Со?ан мiсе ?ылмай, ендi менен ат д?метедi.

Би жалшы?а с?з берiп:

– К?не, сен с?йлешi, – десе, ?лгi жалшы ?те момын, жалта? болса керек, бай?а жалта?-жалта? ?арай берiптi. Ал бай болса, о?ан к?зiн алартып ?ояды. Жалшыны? б?л халiн сезе ?ой?ан Б?йдiбек би:

Ая??а кiсен салу?а болар,

?ол?а кiсен салу?а болар,

Ал, тiлге кiсен салу?а болмас, —

деп, жалшы?а араша т?сiп, а?ысын алып берiптi.

Хал?ымызды? салт-д?ст?рiнде тiл мен с?зге ?лкен м?н берген. Сол себептен ?андай ащы, ауыр с?з болса да, «айтып ?алсын» деп, б?гет болма?ан. Мiне, «… тiлге кiсен салу?а болмас» деген ?анатты с?здi? астарында д?ст?рге негiзделген осындай ой жатыр.

?

?ЗІЛ Т?БІ – ЗІЛ