Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Б?л жерде орынсыз, ретсiз айтыл?ан ?зiлдi? зардабы ауыр болады, жа?сылы??а апармайды деген ойды т?жырымдап отыр.

?ш ??рдас жолаушылап келе жатып, бiр ?йге т?седi. ?й иесi ?она?тармен ??гiмелесiп отырады. Бiр кезде ?она?тарды? бiреуi тыс?а шы?ып кетедi. ?й иесi ?ал?ан екеуiнен:

– ?лгi жiгiт ?андай адам? – деп с?райды.

?она?тар:

– Ол ?зi бiр есек, – дейдi. Жiгiт ?айтып келген со?, ?йдегi екi ?она? та аттарын к?рiп келуге шы?ады. ?й иесi ?ал?ан ?она?тан:

– Б?лар кiм ?здерi? – деп с?райды. ?она?:

– Б?лар бiр ж?рген ит, шош?а, – дейдi. Кешке ас iшер кезде ?й иесi ?она?тарды? адына бiр дорба с?лы, бiр м?жiлген с?йек, су?а был?а?ан бiр шылапшын кебек ?ояды.

?она?тар а?-та? болып ашуланады:

?й иесi:

– ?здерi?iз бiр-бiрi?iздi есек, ит, шош?а деп таныстыр?аннан кейiн, ?р?айсысы?ызды? с?йген тама?тары?ызды ?зiрлетiп едiм, – дейдi.

?ЗІЛІ? ЖАРАССА, АТА?МЕН ОЙНА

?кей ?зiнi? ту?ан ?кесiмен де ?атты ?алжы?дасатын. Бiрде ол ?кесiмен бiрге дастар?ан?а отырып ?йелiне «сорпа ?кел» дейдi. Сорпа ?те ысты? болса керек. ?кей алдымен ?зi ?рттап к?редi де, ?кесiне берiп жатып, ?йелiне:

– Мына сорпа? сап-сал?ын ?ой, ?йтеуiр iсi? бiр о?байды, – деп ренжiген

сы?ай танытады. М?ны естiп отыр?ан ?кесi сорпаны ?аттыра? ?рттап ?алып, аузын к?йдiрiп алады. Бiресе ашуланып, бiресе к?лiп, не iстерiн бiлмей ?ал?ан ?кесiне:

– Апыр-ай, осынша жас?а келгенде, бала си?ты м?ны?ыз не, бай?амайсыз ба? – деп «а?ыл» айтыпты.

?зiлi? жарасса, дос-жаран, ?атарластары?мен ?ана емес, ?лкен-кiшiмен де ойнау?а, ?алжы?дасу?а болады деген ойды бередi.

?КЕ А?ЫЛЫ А?ЫЛ-А?

Ертеде бiр байды? жал?ыз ?лы болыпты. ?кесi ?анша а?ыл айтса да, д?ние-мал жинау орнына оны о?ды-солды шашыпты. ?зi секiлдi достарымен бiрге ?ызы? ?уып, той тойлаудан бас?аны бiлмептi. Бiр к?нi ?кесi ?атты ауырып, ?летiн к?нi жа?ында?анда баласын ша?ырып алып, былай деп ?исет айтыпты: «Балам, сенi? жа?дайы?ды бiлiп отырмын. Менi? к?зiм тiрiде айт?аныммен ж?рмедi?. Ендi б?дан былай осы бетi?мен кете берсе?, барлы? д?ние-м?лiктен айырылып, ?айыршы болып шы?асы?. ?рине, ?айыршылы? ?мiрге шыдамай, ?лгi? келедi. „Жа?сы ит ?лiгiн к?рсетпейдi“ демекшi, сен ит емес, адамсы? ?ой. Осы ?йдi? т?бесiне бiр а?аш дайындап ?ойдым, ?мiрден т??iлгенде со?ан асылып ?лерсi?. Менi? ?сиетiм, со??ы а?ылым осы».

К?п ?замай ?кесi ?айтыс болады. Жiгiт ?кесiнi? тiрнектеп жи?ан д?ниесiн шашу?а кiрiседi. К?нде той, к?нде думан. ?анша мал болса да бей-берекет ж?мсал?ан байлы? а?ыры таусылады. Не керек дос, жолдас болып ж?ргендер сырт айналып кетедi. ?йелi мен баласы к?н к?ре алма?ан со?, ?з ?ке-шешесiнi? ?йiне барып са?алайды. Не iстерiн бiлмеген жiгiт ?мiрден т??iледi. Сол кезде ?кесiнi? бая?ыда айт?ан а?ылы, е? со??ы ?сиетi есiне т?седi. «?ой, былай ?ор бол?анымша, асылып ?лейiн», – дейдi. Ар?ан алып, ?кесi дайындап кеткен а?аш?а ар?анды байлап, мойнына салып, ?зiн т?мен тастап жiбергенде, а?аш морт сыныпты. Сонда а?ашты? арасынан алтын а?шалар сауылдап т?гiлiптi. С?йтсе, ?кесi ?лердi? алдында а?ашты? iшiне к?п а?ша ты?ып, оны? арасын бiлдiрмей аралап ?ой?ан екен.

Одан кейiн жiгiт ?з ?ателiгiн т?сiнiптi. Д?ниенi бос?а шаш?анын ?ойып, ж?мыс iстеп, е?бек етiп, бай-ба?уат, д?улеттi ?мiр кешiптi.

?ке а?ылы – ?мiрлiк т?жiрбиеден ?ткен, к?рген-т?йгенi мол а?ыл. ?ке а?ылы адастырмайды, адас?анды т?зу жол?а салады. Сонды?тан балаларды? ?ке а?ылын ты?дап ?скенi ж?н.

?КЕ БАЛА?А СЫНШЫ

«Т?мсы?ты?а шо?ытпай, ?анатты?а ?а?тырмай» ба?ып-?а?ып ?сiрген балаларыны? мiнез-?асиеттерi ?кеге бес сауса?ындай белгiлi. Б?л – д?лелденбейтiн ?а?ида. Олай болса, ?ке сол мiнез-?асиеттерiне ?арап, ?ай баласыны? ?андай шаруа, iске икемдi, ?андай ?нер-бiлiмге бейiм екенiн де алдын ала ба?амдап, д?рыс сын-ба?а бере алады. ?кенi? бала?а сыншы болатыны да сонды?тан.

?ыстау ?ора?а к?шуге ?лi ерте деп жайлаудан к?зеуге ж?рт аударып ?он?ан мал ба??ан ?аза? ауылыны? ?ынаулы отыны сиырды? ?у жапасы да, тамызы?ы ?урай, к?кпек, ?о?ыр жусан та?ы бас?а ?ой. Жауын-шашын жиiлеген ша?та б?ндай «жалпылда? отын» ?з-?зiнен ыл?ал тартып, ?азанды? астында маздап жана ?оймайды. «Аш?а тарт?ан кешке тартып» дегендей, ?й iшi телмiрiп, асты? пiсуiн, ?азанны? т?суiн к?тiп отыр?ан сондай к?ндердi? бiрiнде бiр ?йлi жанны? анасы балаларыны? бiреуiне «?азан ?айнады ма екен, ?арап келшi!» – дептi. Сонда ?кесi т?рып: «Жо?, ол емес, анау ?арап келсiн!» – десе керек, бас?а баласын н?с?ап. Б?ны? себебiн т?сiнбей а?ырып ?ал?ан ?йелiне ?й иесi: «А?ылды балам астына ?арайды, а?ыма? балам ?стiне ?арайды!» – деген екен. Себебi, баланы? бiреуi ?азанны? тек ?а?па?ын ?ана ашып ?арап келедi екен де, екiншiсi ?азан ?айнамай жатса, астында?ы отын к?сеп, та?ы да тезек ?алап, ?йтеуiр ?азанды ?айнатып келедi екен. «?ке бала?а сыншы» деген с?з осыдан ?алыпты.

?КЕНІ? К??ІЛІ БАЛАДА,БАЛАНЫ? К??ІЛІ ДАЛАДА

Б?л ма?ал к?бiнесе «Ананы? к??iлi балада, баланы? к??iлi далада» деп айтылады. Бала ата-ананы? ?алауынсыз, р??сатынсыз iс-?ылы? к?рсеткенде немесе к?ткен тiлек, сенiмдерiн а?тама?ан жа?дайда ?лкендердi? аузына осы на?ыл оралады.

?алада о?у о?итын баласыны? аман-саулы?ын бiле келген ?ария:

– Балам, к?рдi? бе, ж?рт ?не аялдамада да ?а?аз жазып отыр. Сен а?ша керек болып ?ал?анда болмаса, «?ол тимейдi» деп, аманды?ы?ды да бiлдiрмейсi?. Б?рiнен де б?рын сал?ан а?шаны ал?ан-алма?аны?ды бiле алмай дал боламыз…

– ?ке, сол сал?ан а?ша? ?зi?е ?айтып бармады-а?, менi аман екен деп санай бер, – дейдi баласы.

?ке басын шай?ап: «?кенi? к??iлi балада, баланы? к??iлi далада» деген осы екен-ау, – дейдi.

?КЕ? ?ЛСЕ ДЕ,?КЕ?НІ? К?ЗІН К?РГЕН ?ЛМЕСІН

Ертеде кемпiр мен шал ?мiр с?рiптi. Олар айта ?ал?андай д?улеттi, малды екен. Ал, Ж?нiбек деген жал?ыз ?лдары ш?п басын сындырма?ан кер жал?ау болыпты. ?ке с?зiне к??iл аспапты. ?кесiнi? ?артай?анын да елемей, осы д?ниеге ие болып ?ал деген с?зiне де к??iл ?оймай ж?ре берiптi.

К?ндер ?тедi. Шал пен кемпiр д?ние салады. Олардан ?ал?ан мал-д?ние бiткеннен кейiн Ж?нiбек жырты? шапанын иы?ына салып, жол?а шы?ады. Ж?мыс таппай к?п ?иналады. С?йтiп ж?ргенде бiр кiсiге кез болады. С?раса келе, ол ?кесiнi? к?з танысы екен. Ол Ж?нiбекке к?п к?мек к?рсетедi. Оны? ат жалын тартып, азамат болуына ж?рдем етедi.

«?ке? ?лсе де, ?ке?дi к?рген ?лмесiн» деген ескi ?а?ида содан ?алса керек.

«?Л?УЛ?ЙІМ» ТАУСЫЛСА,

«Х?Л?УЛ?ЙІМ» ТА?Ы БАР

Бiр iс-шаруа (??гiме, ?н) жуы? арада бiте ?оймай, созылып, ы?ыр ?ыл?анда, осы ?зiл, кекесiндi с?з тiркесi ауыз?а т?седi.

Бiрде Алдар к?се мен Т?лен, ??лан деген шайтандар сапарлас болады. Ай ж?редi, жыл ж?редi. Бiр жерге келгенде, ?шеуi де шаршайды. Демалып отырып ??лан айтады:

– Ж?ре-ж?ре шаршайтын болды?. Б?рiмiз бiрге шарша?анша, бiрiмiздi? мойнымыз?а бiрiмiз кезек-кезек мiнсек, – дейдi.

Алдар мен Т?лен ма??л к?редi.

– Алдымен ?айсымыз мiнемiз? – дейдi ??лан.

– Сен екеуi? шайтан болса?дар, мен адаммын ?ой. Сонды?тан болу керек, ая?ымды ал?а басу?а шамам жо?. Алдымен мен мiнейiн, – дейдi Алдар.

– Жарайды, – дейдi ана екеуi.

– ?анша уа?ыт мiнгiзуiмiз керек, уа?ыт белгiлейiк, – дейдi Т?лен.

– Уа?ыт белгiлеудi? керегi не? Мен ?ле? айтайын, сол бiткенше мiнгiзсе?дер бол?аны. Сендер де ?ле?дерi? таусыл?анша мiнерсi?дер, – дейдi Алдар.

Т?лен мен ??лан м?ны да ма??л к?редi. Сонымен Алдар екi шайтанны? мойнына мiнедi де ы?ылдап: «?л?ул?й, ?л?ул?й, ?л?ул?й, ?ри?йдiм…» деген ?ле?iн айту?а кiрiседi. Шайтандар «Алдарды? ?ле?i бiр таусылар» деп, ?рi ?арай ж?ре бередi. Бiра? Алдарды? «?л?ул?йi» таусылмайды. ?лгiлер та?ы шарша?асын:

– Осы сенi? «?л?ул?йi?» ?ашан бiтедi? – дейдi. Сонда Алдар:

– «?л?ул?йiм» таусылса, «х?л?ул?й» дегенiм та?ы бар. Ж?ре берi?дер! – дейдi. Осылайша Алдар шайтандарды? ит сiлiкпесiн шы?арып, баратын жерiне жетiп алыпты.

?ЛШЕКЕЙДІ? ?ЛПЕШКЕ САЛ?АН БІЛЕЗІГІНДЕЙ ЕКЕН

Шойна? батырды? (ХVIII-?асырда ?мiр с?рген) екi ?ызы болыпты. Соларды? бiрiне Албандар, екiншiсiне Дулаттар ??да т?седi.