Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Дулат биi ?лшекей ??далы? жолын жасау орнына к?п ?скер ?келiп ?ыр к?рсетiп, Шойна?ты? ауылы ма?ына келiп, кернейлетiп, сырнайлатып жатып алады. Б??ан ызалан?ан Шойна? майдан ашайын десе, елден ?ялып, ?лпеш деген же?гесiн ?лшекейге жiбередi.

– ?лшекейге баршы. Жолын iстемей, алша?дап б?л не жатысы? Хабарын ?кел, – дейдi.

?лпеш с???ой ?йел екен. Ол бас?аны ?ойып, тiптi атыны? ая?ына да бiлезiк сал?ызып, ж?редi екен. Ол биге келiп, аттан т?спей:

– Уа, ?лшекей, ?ке? ?л болып, шеше? ?ыз болып к?рмедi ме? Б?л не жатысы?? Жолы? ?айда? – деп ай?ай салады.

Шойна?ты? же?гесi астына мiнген атыны? т?рт ая?ына т?гел алтын бiлезiк салып келiп т?р?анын к?рген ?лшекей «б?лардан бiз кем бе едiк?» деп намыстанып, ?лпештi бар сыр-сипатымен к?тiп алып, ??далы? жолын екi-?ш есе iстеп, ?лпештi? атыны? мойнына да бiлезiк салып, ??рметтеп аттандырыпты. Ел аузында?ы «?лшекейдi? ?лпешке сал?ан бiлезiгiндей екен» деген ??гiме осыдан ?алса керек.

?сыныл?ан не, сыйлан?ан затты? елден ерекшелiгiн, ?ораш немесе епетейсiздiгiн к?лкi етiп сына?ан жа?дайда айтады.

?ЛІ АУЫ МЕН БАУЫ БАР

«Еш н?рсе бiтiрмей, ??р далба?дап ж?рмiз, негiзгi iс ?лi алда» деген ма?ынада айтылады.

Ертеде бiр арсы?-г?рсi? ола? ?йел болыпты. Ол бiрде к?ршiсiмен ??гiмелесiп отырып:

Алты к?н болды, дамбал тiгiп жатырмын. ?лi ауы мен бауы бар. Желмiн бе, ??збын ба? – деп б?сiптi.

Алты к?н дегенде «?лi ауы мен бауы бар болса», сонда ол не бiтiрген?!

?ЛІ НЕСІН К?РІПСІ?,

?ЫЛ ТА??АН СО? ?А??ЫЛДАР

«Б?л – ?лi бер жа?ы, т?гел бiткенiн немесе на?ыз ?зiн к?рсе? аузы? ашылар едi», деген ойды бейнелеп айт?анда осы к?з тiркесi ?олданылады.

А?аш шеберiнi? жасап жат?ан затына с?йсiнген бiреу:

– Ой, мынауы? не деген тамаша д?ние?! Ж?п-ж?мыр болып ж?тынып т?р ?ой ?зi! – дептi. Сонда шебер сырбазды?пен:

– ?лi несiн к?рiпсi?, ?ыл та??ан со? ?а??ылдар, – деп, жымы?дапты. С?йтсе ол д?ниесi жартылай жоныл?ан ?обыз екен.

?ЛІМНІ? ?ЛКЕНІ ДЕ – ?АРАКЕСЕК,КІШІСІ ДЕ – ?АРАКЕСЕК

?ыдыр?ожаны? (Бай?лы) ла?ап аты «?аракесек» екен. Сол ?ыдыр?ожаны? Б?йбiшесi То?с?лудан – Байсары ту?ан. То?с?лу д?ние сал?ан со?, балдызы ?а?аз?а ?йленiп, одан – ?лiм, Ш?мен ту?ан. Осыларды? ?лiмiнен – Жамана? (Шектi), ?арамаша? (Т?рт?ара), ?араса?ал (Айны?, Тегiнболат), ?лана? (?аракесек), Кете (Бозаншар, Тай?ожа, Т?мен?ожа), Ш?мекей ту?ан. «Алты ата – ?лiм» деп к?бiнесе осылай таратады.

Ендi осыларды? ?лана?ы неге атасыны? есiмiмен «?аракесек» аталуына

келейiк. ?ария с?здi? айтуында ?аракесек ?зiнi? немересi ?лана?ты бауырына салып, оны «Сасы?байым», «К?лтелi сасы?ым» деп еркелетедi екен. ?лана? та ?з ?кесi ?лiмдi мойындамай, атасы ?аракесектi? баласымын деп ?ссе керек. К?ндердi? к?нiнде ?аракесек ?айтыс болып, ?лана? ша?ыра? иесi болып ?алады. Былай?ы ж?рт б?л ша?ыра?ты б?рын?а ?детiмен «?аракесектi? ?йi» деп атай бередi. Бара-бара ?лана?ты да «?аракесек» деп атайтын ?дет ?алыптасады. ?лана?ты? «?аракесек»

аталуыны? себебi осыдан едi дейдi. К?нi б?гiнге дейiн ?лiм iшiнде «?лiмнi? ?лкенi де – ?аракесек, кiшiсi де – ?аракесек» деп айтылатын

м?тел с?здi? м?нiсi осында болса керек.

??ГІМЕ – Б?ЗАУ ЕМІЗЕР,

Б?ЗАУ – ТАЯ? ЖЕГІЗЕР

Б?л с?з тiркесi: «??р ??гiме, с?зге алданып к?п б?гелмейiн, уа?ытты зая кетiрiп, ?кiнiште ?алмайын» деген ма?ынаны бiлдiредi.

?ткен заманда бiр жалшы ?йел к?ршiлерiнi? ?йiнде ?зын-сонар ??гiменi? со?ына т?сiп, малды? ?рiстен ?айтатын уа?ытын ?мытып кетiптi. Сол кезде сиыры ?рiстен келiп, б?зауын емiзiп ?ояды. С?ттен ?а?ылып, ?арындары аш?ан шиеттей балалары «шыр-шыр» етiп ?ойма?ан со?, ашын?ан к?йеуi ?йелiн ?рып-со?ады. Содан ел iшiнде «??гiме – б?зау, емiзер, б?зау – тая? жегiзер» – деген с?з ?ал?ан екен.

?Р ЕЛДІ? САЛТЫ БАС?А,ИТТЕРІ ?АРА ?АС?А

Та?дайбай деген ?у серiктерiмен келе жатып, бiр ?йге т?седi. ?йде б?йбiше мен келiнi ?ана бар екен. ?ария ?она?тар?а сырма? сал дейдi. Та?дайбайды таны?ан кесiр келiн сырма?ты ?абаттап, т?йы? жа?ын* от?а ?аратып сала ?ояды. Та?дайбай малдасын ??ра т?рге ?арап отыра кетедi. К?птi? iшiнде терiс ?арап отыр?ан адам?а та?дан?ан кемпiр:

– М?ны? не? —десе:

Т?йы? жа?ын* – ?аза? хал?ыны? салты бойынша, асты?а т?сейтiн сырма?, к?рпешелердi? т?йы?, б?ктелген жа?ын iргеге я?ни, ?она?ты? артына ?аратып т?сеген. Ашы? жа?ы ?она?ты? жолы ашы? болсын деп, алдына ?аратыл?ан.

Дастар?анды да ?лкен болып, екi б?ктеп жай?ан жа?дайда, т?йы? жа?ын сыйлы ?она??а ?аратып ?ояды.

– Шеше, ?р елдi? салты бас?а, иттерi ?ара ?ас?а деген ?ой. Сiздi? елдi? салтын сыйлап отырмын, – дептi.

?р елдi? салт-д?ст?рi, ?дет-жорал?ысы бас?а, ?з елi?нен ?згеше болатыны белгiлi. Тiптi бiр елдi? ??рамында?ы ?р ?лкенi? де салт-жоралары ?згешелеу, ?з елi?мен салыстыр?анда, ерсiлеу болатыны бар. Ма?ал сондай жа?дайдан ту?ан.

?Р ?АЗАННЫ? ?А?ПА?Ы ?ЗІНЕ ША? БОЛАДЫ

Шешеннi? суы? ?олды бiр же?гесi к?ршi ?он?ан ?йдi? боздау т?ндiгiн ?рлап алып, ?зiнi? ?араша ша?ыра?ына к?терiп алады. ?рлы?ты сезiп ?ой?ан м?лiк иесi одан ?рi-берi с?раса бермейдi. А?ыры Б?лтiрiкке келедi. Шешен же?гесiнi? ?йiне келiп, ша?ыра??а ?арап:

– Жырты?ына жамауы? сай келмей т?р екен, же?еше. ?р ?азанны? ?а?па?ы ?зiне ша? болады, – дептi.

Адамны? ?зi араласатын ортасы, отбасы м?шелерiнi? мiнез-?асиеттерi, киген киiмдерi ?зiне ша?, лайы?ты болады дегенi.

?РКІМНІ? С?ЙГЕН ЖАРЫ ?ЗІНЕ С???АР

Б?л – «С?лу – с?лу емес, с?йген с?лу» деген ма?алмен саба?тас ?анатты с?з.

Бiр жолы Сырым батыр алыс сапардан ауылын са?ынып келе жатып серiктерiне:

– К?не, жiгiттер, ?аттыра? ж?рi?дер. Б?гiн ауыл?а жете ?онайы?, – дейдi. О?ан жолдастары к?лiп:

– ?йiне бас?а жiгiт асы?са, д?рыс, ал осы Сырым ?айбiр б?лдiршiндей келiншегiне асы?ып келедi екен? – деп ?а?ытады. Сонда Сырым батыр:

«?йелдi ?йел деп ?орсынба?дар,

?йелсiз ерге к?н бiтпейдi.

?ойды ?ой деп ?омсы?ба?дар,

?ойсыз елге ?й бiтпейдi.

?ркiмнi? мiнген аты ?зiне т?лпар,

?ркiмнi? с?йген жары ?зiне с???ар», – деп желе ж?нелiптi.

?РКІМ ?ЗІНЕ ?ЫЛАДЫ