Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Бiреуге жаса?ан жа?сылы?ы? да, жаманды?ы? да, ерте ме, кеш пе, ?зi?е ?айтып айналып келедi. «?ркiм ?зiне ?ылады» деген ма?алды? ма?ынасы осы.

Бiр патша ?зен бойында серуендеп ж?рiп, балы?шы шал?а кезiгедi. Патша шал?а с?лем берген екен, шал:

– ?ркiм ?зiне ?ылады, – деп кете бередi. Келесi к?нi балы?шы шалды к?рiп, та?ы с?лем бередi. Балы?шы:

– ?ркiм ?зiне ?ылады, – деп, та?ы да аялдамай кетiп ?алады. ?шiншi к?нi патша с?лем бергенде та?ы да сол с?здi естидi.

Патша ордасына келген со?, балы?шы шалды? б?л с?зiнi? м?нiсiн бiлмек болады да, жа?сы к?ретiн екi у?зiрiн жiберiп, балы?шы шалды алдырады.

Балы?шы орда?а келген со?, ?зiнi? тере? ойлы, ?ызы?ты ??гiмесiмен патшаны баурап алады. ??гiмеге айрандай ?йы?ан патша балы?шы шалды? «?ркiм ?зiне ?ылады» деген с?зiнi? м?нiсiн с?рауды да ?мытып кетедi.

С?йтiп, патша мен балы?шы шал бал жалас?андай тату болады да, бiр дастар?анда ас iшiп, ??гiме-д?кенiн ??рып жата бередi. К?ндер де зымырап ?те бередi.

Патшаны? жалбыр тонды, жырты? ша?айлы балы?шы шалды ордасына алып келiп, киiндiрiп баптап, соншама ?адiрлеп жа?сы к?рiп кеткенiне iштерi к?йген екi у?зiр патша мен балы?шы шалды? арасында?ы ?ыл ?тпес татулы?ты ?алай iрiтiп, бiр-бiрiнен алша?татуды? амалын ойлапты. С?йтiп, олар балы?шы шалды? жататын б?лмесiне кiрiп:

– ??рметтi а?са?ал, – дейдi сыпайы с?йлеп, – патшамыз сiздi? аузы?ыздан шы??ан лептi? сасы?ты?ынан жиренiп: «Б?дан былай менiмен дастар?ан басында тама? iшуден тыйылсын, жаныма жолатпа?дар» деп б?йырды, – дейдi.

Балы?шы шал ж?м?ан аузын ашпайды.

К?ндер ?те бередi. Балы?шы шалды? ?асына не себептен келмей ж?ргенiн бiлмек ?шiн патша екi у?зiрiн ша?ырып алып, с?райды. Сонда бiр у?зiр т?рып:

– Алдияр та?сыр, ?мытып барады екенмiн. Ол кiсi «патшаны? аузы тым сасы? екен, онымен бiрге отырып тама? iшпеймiн» деп келмей ж?р, – деп м?лiмдейдi. ??i с?рланып, ашу?а булы??ан патша:

– Ол бетпа?, арсыз ?а?басты зындан?а таста?дар! – деп б?йырады. Осы жарлы?ты к?ткен у?зiрлер патша ?мiрiн табанда орындайды. Екi у?зiр ойла?ан ма?саттарына жетедi.

А?ып ай, жылжып жыл ?тедi. Зынданда?ы к?н?лiлердi жылына бiр тексерiп т?ратын б?л патшаны? да?дысы екен. Сондай тексерiп, ?кiм шы?аратын уа?ыт жетедi. Сонда балы?шы шалды? ?ылмысын тексере келгенде, оны? к?н?сi «патшаны? аузы сасы?» деген с?з екен. Тексерушiлер шалды патшаны? алдына алып барады.

Патша мен балы?шы шал беттесiп с?йлескенде, екеуiнi? де м?ндай с?з айтпа?аны, б?л с?здi екi у?зiрiнi? ойдан шы?ар?аны, екеуiнi? тере? татулы?ын б?зба? бол?аны аны?талады.

Б?л ахуалды бiлген со?, патша ?атты ?а?арланады. К?рiне мiнiп, ашудан ?алтырап кетедi. Жендеттерге екi у?зiрiнi? басын табанда алдырады. Сонда балы?шы ордасына неге алдыр?аны ?алт есiне т?седi. «?ркiм ?зiне ?ылады» деген с?здi? ма?ынасын ай?ын т?сiнедi. Содан кейiн балы?шы шалды у?зiрлiкке та?айындайды. С?йтiп, ?дiл билiгiмен да??ы жайылады.

Б

БАЙЛЫ? – ?ОЛДА ?СТА?АН М?З,

БА? – ?ЗАТЫЛ?АН ?ЫЗ,

БАЛА – АДАМНАН ?АЛ?АН ІЗ

Д?ние-байлы?ы? ерiген м?здай жо?алып, жарлы болуы? о?ай, ба? та басы?а ?онып, ендi бiрде ?затыл?ан ?ыздай тастап кетедi. Ал арты?да ?ал?ан бала? – ?мiрi?нi? жал?асы, ?йi?нi? отын с?ндiрмей, ?рпа? ?рдiсiн жал?астыратын iз сия?ты м??гiлiк дегендi а??артады.

Бiрде Шымкентте ?ткен оязды? жиналыс?а Шойынбет би т?релiк жасайды. Келгендердi? кейбiреуi оны? ша?ын денесiне, ж?пыны киiмiне ?арап, «Мына т?рi?мен ?андай билiк айтып жарытарсы?» дегендей сы?ай танытады. Сонысын д?лелдегiсi келген ?лгiлердi? бiрi: «Шойеке, менi? сiзге сауалым бар, со?ан жауап берi?iз», – деп ?ол?а салады. Шойеке? б??ан ?арсылы? бiлдiрмейдi.

– Байлы? жа?сы ма, ба? жа?сы ма, бала жа?сы ма? – дейдi ?лгi.

Сонда Шойынбет:

– Байлы? – ?олда ?ста?ан м?з, ба? – ?затыл?ан ?ыз, бала – адамнан ?ал?ан iз, – деп жауап ?айырыпты.

БА? ?АЙДА БАРАСЫ? – ЫНТЫМА??А БАРАМЫН

?зараынтыма?ты, тату, сыйласты?ы жарас?ан отбасыны? береке-бiрлiгi де мыз?ымайды, ырысы молайып, ба?-д?улетi артады, деген ма?ынаны бередi.

Т?ле би жас кезiнде талай жасы ?лкен ата?ты абыз билердi? алдынан ?тiп, батасын алады.

Бiрде Т?ле бала ?нет баба?а барыпты. Жасы ж?зге келген ?нет баба ынтыма?, ел бiрлiгi ж?нiнде ??гiме айтып отырады. Т?ле «?алай еткенде бiрлiк болады, оны? к?шi ?андай болма?», дегендi с?райды. Сонда ?нет баба ?уелi жауап айтпас б?рын бiр бума сол?ылда? шыбы? алдырады.

– Балам, мынаны сындырып к?ршi?

Т?ле буыл?ан шыбы?ты олай-б?лай иiп сындыра алмайды.

– Ендi сол шыбы?ты бiртiндеп сындыршы?

Т?ле ортасынан буыл?ан шыбы?ты шешiп, бiртiндеп оп-о?ай сындырып бередi. ?нет баба:

– Б?дан не т?сiндi?, балам? – дейдi.

Сонда Т?ле бала:

– Т?сiндiм, баба, б?л мысалы?ызды? м?нiсi: Ынтыма?ы, бiрлiгi мы?ты елдi жау да, дау да ала алмайды. «Сая? ж?рген тая? жейдi» демекшi, «бiрлiгi, ынтыма?ы жо?ты жау да, дау да оп-о?ай алады» дегенi?iз ?ой.

– Б?рекелдi, балам, д?рыс тапты?. Ел билеу ?шiн алдымен елдi ауызбiрлiкке, ынтыма??а ша?ыра бiл. «Ба? ?айда барасы? – ынтыма??а барамын» дегеннi? м?нiсi осы, – дептi.

БА? ?АРАСЫН, ?ЫДЫР ДАРЫСЫН

Ертеде Ба? пен ?ыдыр ?аратауды? жотасымен келе жат?ан екен. Оларды к?рiп жетiм-жесiр, ?арiп-кесiр, бай-манаптар шапа?ат етуiн с?рап, жабылады. Б?рi ?ыдырды? шапанына жармасады. Бiреулерi аса тая?ын ?стап, ендi бiрi б?ркiн сипап тiлектерiн айтып жатады. ?асында келе жат??ан Ба?ты ешкiм елемептi. Ол кезде ж?рт Ба?ты танымайды екен. ?стiне ескi шапан, жырты? ?алпа? киген оны ж?рт менсiнбептi. Ба? ат жа?ты келген, ?асыны? т?ктерi к?зiне т?сiп, к?п н?рсенi к?рмейдi екен. Айналасында?ы у-шуды т?сiнбей:

– Мына шуылда?тар кiмдер? – деп ?алы? ?асын жалп еткiзiп, басын жо?ары к?терiп ?ал?анда, ?ыр басында?ы кемтар ?ыз?а к?зi т?сiптi. Оны к?рген ?ыдыр а? тая?ын кемтар ?ыз?а ?арата н?с?айды да, ?аумала?ан к?пшiлiкке:

– Ба? ?арамаса, мен дарымаймын. Б?гiн ба?ты? к?зi ?ырды? басында т?р?ан ?ыз?а т?стi. Сендер ба?ты? киiмiн ?омсынбай, со?ан жа?ында?анда, мен сендерге назар салар едiм, – дейдi де, Ба? екеуi к?зден ?айып болады.

Ба? ?арап, ?ыдыр дары?ан кемтар ?ыз ауруынан сол с?тте сауы?ады. Артынша т?рмыс?а шы?ып, ?йлi-баранды бол?ан екен. Алла бiр басына жететiн д?улет берiп, м?ратына жетiптi.

Ел арасында «Ба? ?арасын, ?ыдыр дарысын» деген т?мсiл осыдан ?ал?ан екен.

Бата, тiлек ??рамында к?п кездеседi, ырыс-несiбелi, бай-д?улеттi, жолы? болсын, ма?сат-м?раты?а жет деген жа?сы лебiздердi? жиынты?-т?йiнi iспеттi.

БАЛА ?СІРСЕ?,ШАЛА ?СІРМЕ

Баланы ешкiмнен кем ?ылмай iшiндiрiп, киiндiрiп, т?мсы?ты?а шо?ытпай, ?анатты?а ?а?тырмай, м?пелеп ?сiрiп келем, ендi одан арты? не керек деп, оны? т?рбиесiне к??iл б?лмейтiн немесе нем??райлы ?арайтын ата-аналар?а бала?ды шала ?сiрме, оны? т?рбиесiне, рухани жан-д?ниесiне де ден ?ой дегенге ме?зейдi.

?абыланны?* к?шiгi ?ызылша?а, ?лсiз болып туылыпты. Оны к?рген аю, жолбарыстар «Сен бала емес, ??быжы? тапты?» деп маза?тай берiптi. А?дарды? келемежiне намыстан?ан ?абылан тау шат?алында?ы а?ойна?тан безiп, мал ?рiсiн са?алап ж?редi екен.

Бiр к?нi мал со?ында ?озысын емiрене жалап т?р?ан ?ара саулы??а кез келiптi. ??ла?тары салпиып, ая?тары маймиып т?р?ан кiшкентай ?озыны к?рген ?абылан:

– Ей, ?о?ыр ?ой, момын ?ой,

М?ндай бала соры? ?ой.