Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

К?шкiншiлiк-?ркiншiлiк кезiнде Мейрамсопыдан ту?ан ?уанды? пен С?йiндiк бiр бала тауып алады. Бала?а екеуi таласып, бiр п?туа?а келе алмайды. С?йтiп, шешесi Н?рпия?а ж?гiнедi. Н?рпия ана асы? ?аржыла?дар (иiрi?дер) дептi. ?уанды? жасыны? ?лкендiгiне, мiнезiнi? адуынды?ына ба?ып, «алшы т?ссе де, т?уке т?ссе де, б?к т?ссе де, шiк т?ссе де менiкi» деп отырып алыпты. С?йiндiк шешесiне ша?ынып: «Апа-ау, осындай да ?иянат бола ма екен?» – десе, Н?рпия шешесi: «Балам, б?йыр?аны болар, асы?ты? омпа деген бесiншi жа?ы да бар емес пе?» – дептi. Содан, асы?ты ?аржып жiбергенде омпа т?сiп, бала С?йiндiкке б?йырып, сол баланы? ?аржас атануы осыдан едi дейдi.

Б?л кезде С?йiндiктi? ?йелi жас босанып отырса керек, Айдабол деген баласы бар екен. Жас ана Айдабол мен ?аржасты ?атар емiзiп ?сiрiптi. ?лгi, «Айдабол, ?аржас – емшектес» деген с?з содан ?ал?ан дейдi.

Шежiре деректерiнде Ар?ыннан – Дайыр?ожа, одан – ?ара?ожа туыпты дейдi. ?ара?ожаны? б?йбiшесiнен – Мейрамсопы туады. Мейрамсопыны? б?йбiшесi Н?рпиядан (кейде Н?р?ия, ?рг?л) – ?уанды?, Бегендiк, Жегендiк, С?йiндiк ту?ан.

АЙДЫ АСПАН?А БІР ШЫ?АРДЫМ

К?зге т?сетiндей, ?йгiлi болатындай, ж?рт та??аларлы?тай ерекше iс жасадым, деген ауыспалы ма?ынаны бередi.

?ожанасыр бiр к?нi ?бден ш?лдеген со? су алып iшпек болып, т?нде ??ды??а барады. ??ды??а ?ау?а салып тартса, шы?пайды. «Б??ан не болды?» – деп, ?ожанасыр ??iлiп ?араса, ??ды?ты? т?бiнен ай к?рiнедi. «?, ?ау?а ай?а iлiнiп ?ал?ан екен ?ой», – деп ?ожа ж?л?а тартып ал?анда, ?ау?асы шы?ып кетедi, ?зi шал?асынан т?седi. Жерге басын со?ып, есе?гiреп ?ал?ан ?ожанасыр ?лден уа?ытта к?зiн ашса, ай аспанда т?р. Сонда ?ожеке? ?уанып:

– Не болса, ол болсын, айды аспан?а бiр шы?ардым-ау! – дептi.

АЙРАН ІШКЕН ??ТЫЛАР,

ШЕЛЕК ЖАЛА?АН Т?ТЫЛАР

Ел iшiнде «Айран iшкен ??тылар, ая? жала?ан т?тылар» деген н?с?асы да айтылады. Б?л с?з тiркесi «айып-кiн?сiз, на?а?тан жаза?а душар болды», – деген ма?ынада ?олданылады.

?ткен заманда екi ?ры болыпты. Екеуi бiр ?йге ?рлы??а т?ссе, ?лгi ?йдi? айраны бабымен ?йытыл?ан екен. ?лдiлеуi айранды iшiп ?ойыпты да, екiншiсiне тек шелектегi ж??ыны тиiптi. Шелектi жалап отыр?анда, ?й иелерi келiп ?алып, ?стап алыпты. Ар?ысы ?ашып кетiптi. ?сталып ?ал?аны:

– Мен тек шелегiн ?ана жалап едiм, – деп а?талыпты. ?й иелерi ?рыны? бозар?ан си?ына ?арап:

– Айран iшкен ??тылар, шелек жала?ан т?тылар, – деген екен.

А??АН СУ?А ДА БІР ТОСУ

Алуа заманында а?ын да, керектi жерiнде тап?ыр екен. Сол елде Кенже деген ата?ы шы??ан адам болыпты. Сол Кенже к?птi? алдында, тар жерде Алуа?а:

– ?й, ?атын, берi кел! – дептi. Алуа:

– Кенже, аты? бар-ау, ?йтпесе барып сыба?а?ды берер едiм, – дегенде, к?птi? арасында отыр?ан ?арт:

– Шыра?ым, ретi келген жерде тартынып ?алма, – дептi.

Сонда Алуа:

Кел дейсi?, келгi? келсе, сен келе кет,

Кел да?ы, жiгiт болса?, сертi?е жет.

Кел деген ауыз байлы? неге керек,

Келмесе?, келгендерден сада?а кет! – дегенде, отыр?андар жадырай бiр к?лiп. «А??ан су?а да бiр тосу!» десiптi.

Б?л – бетiмен кеткен, бейпiл с?здi адам?а да бiр тосу бар дегенi.

А??ОЖА БАТЫРДЫ? ЖАТУЫ ЖО?,

Б?Л ТА?НЫ? АТУЫ ЖО?

Ертеректе Атырау ??iрiнде А??ожа деген кiсi болыпты. Аты а?ыз?а айнал?ан а??ау, ?мытша?, ?ор?а? екен. Бiрде б?йбiшесi баласыны? ауырып жат?анын айтып, оны к?ндiк жердегi емшiге ж?мсапты. А??ожа атына мiнiп ж?ре бередi. К?н кешкiрiп, емшiнi? ауылыны? шетiне кiре бергенде, абалап ?арсы ?мтыл?ан ауыл иттерiнен есi шы?а ?ор?ып, неге келе жат?анын да ?мытып, к?ншiлiк жердегi ?з ауылына керi шабады. ?зi де, аты да шаршайды. Дала?а жата кетуге, ?о?ырлы?та жыланнан, ша?ыл басында б?рi-?арыдан ?ор?ып ж?ре бередi. Алайда, шарша?ан ат пен та? ?й?ысы ерiксiз кiдiртедi. Атынан т?скен А??ожа дойырын ?олына ?ысып ?стап, к?зiн iлмей, ?ауiп к?тiп отыра берiптi. Та??ы ?й?ы ?ойсын ба, бiр ?ал?ып кеткенiнде, басында?ы киiз ?алпа?ы алдына жалп ете т?седi. Шошып оян?ан А??ожа о?тайлап отыр?ан дойырымен ал т?пейдi кеп. Жары? т?се ?араса, ?за? та? т?пейлегенi ?зiнi? ж?н болып ?шып жат?ан киiз ?алпа?ы екен. «А??ожа батырды? жатуы жо?, б?л та?ны? атуы жо?», – деген с?з содан ?алыпты.

Б?л с?з тiркесiнi? ма?ынасы – сен де тыным таппай, тыншымай ?ойды?, уа?ыт та ?тпейдi деген ??ымды а??артады.

А??УМЕН ІСТЕС БОЛСА?, К??ІЛІ? П?К БОЛАДЫ,

?АРШЫ?АМЕН ІСТЕС БОЛСА?, ТАМА?Ы? ТО? БОЛАДЫ,

?АР?АМЕН ІСТЕС БОЛСА?, ШО?Ы?АНЫ? БО? БОЛАДЫ

Тап?ырлы?ы, ал?ырлы?ы, ?дiлдiгiмен ел ??рметiне б?ленген М?тжанды ел 20 жасында-а? болыс етiп сайлайды. Онша?ты жылдан кейiн ?ткен ?айта сайлау кезiнде б?л мансаптан ?зi бас тартады. ?йезд басты?ына «менi сайлама?дар» деп арыз бередi. М?ны есiткен а?айындас байлар:

– Бас?а ?он?ан ба?ты тепкенi? ?алай? —дейдi. Сонда М?тжан т?рып:

– Мен болыс болсам, хал?ыма пайдам тие ме деушi едiм, оным бекер екен. Анау патшаны?, шен-шекпендi жандаралды? к??iлiн табуым керек. Олай етiп болыс бол?анша, болма?анны? ?зi арты? емес пе, —дептi.

– А??умен iстес болса?, к??iлi? п?к болады, ?аршы?амен iстес болса?, тама?ы? то? болады, ?ар?амен iстес болса?, шо?ы?аны? бо? болады. Осы?ан к?зiм жеттi, —деген екен.

??гiме ?андай адаммен iстес, ?рiптес бол?аны?а байланысты. Адал, пейiлi таза адаммен iстес болса?, к??iл-к?йi?е кiр т?спейдi, таза болады дегенi. Ата?-д?режелi, шендi-шекпендi кiсiмен iстес болса?, ?арны? то? болады, ал ?ры-?ары, ?арау, ел-ж?ртты тонаумен айналысатындармен iстес болса?, iшiп-жегенi? харам болады дегенi.

А?ЫЛ ЖАСТАН, АСЫЛ ТАСТАН

А?а т?жiрибелi, ол сабырлы, ол парасатты, бiра? ?аза? тарихында iнiлердi? суырылып а?алары алдында с?з баста?андары бол?ан. ?аза? елiн шауып кеткен ?о?тажы?а мал-жанды даулап келген ?лкендер (билер) с?зi ?сер етпегенде, бала ?азыбек:

– Ел ебелек емес, ер кебенек емес, дат! – дейдi. Сонда ?алма? ханы:

– ?й, ?зi? ж?нi?дi айтшы, аты? кiм? – дептi.

– Атым ?азыбек, ?кем Келдiбек, хал?ым ?аза?, руым ?аракесек, – дептi.

– Дауысы? ?аз дауысындай ?а??ылдап т?р екен, ал даты?ды айтшы! – дептi хан. Сонда ?азыбек:

– Бiз ?аза? деген мал ба??ан елмiз, бiра? ешкiмге со?ты?пай жай жат?ан елмiз. Елiмiзден ??т-береке ?ашпасын деп, жерiмiздi? шетiн жау баспасын деп, найза?а ?кi та??ан елмiз, ешбiр д?шпан басынба?ан елмiз, басымыздан с?здi асырма?ан елмiз. Досымызды са?тай бiлген елмiз, д?м, т?зын а?тай бiлген елмiз, ас?а?та?ан хан болса, хан ордасын таптай бiлген елмiз. Атадан ?л туса, ??л боламын деп тумайды, анадан ?ыз туса, к?? боламын деп тумайды. ?л мен ?ызды ?аматып отыра алмайтын елмiз.

Сен ?алма? та, бiз ?аза?,

?арпыс?алы келгенбiз.

Сен темiр де, бiз к?мiр,

Ерiткелi келгенбiз.

Екi елiктi? ла?ын телiткелi келгенбiз.

Танымайтын жат елге,

Таныс?алы келгенбiз.