Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Танысу?а келмесе?,

Шабыс?алы келгенбiз.

Сен ?абылан да, бiз арыстан,

Алыс?алы келгенбiз.

Жа?а ?йреткен жас т?лпар,

Жарыс?алы келгенбiз.

Т?т?ыр сары желiмбiз,

Жабыс?алы келгенбiз.

Берсе? ж?ндеп бiтiмдi айт,

Не т?ратын жерi?дi айт! – дептi.

Сонда ?о?тажы с?зге то?тап, ?аза?тарды? шабыл?ан мал-жанын аман-есен елге ?айтар?ан екен.

?азыбек бидi? ?аз дауысты атануы осы о?и?а?а ?атысты. Сол кезде ?азыбек он бес жастар шамасында.

Мiне, а?а т?рып iнi с?йлейтiн осындай ша? болады, о?ан да ?аза?: «А?ыл жастан, асыл тастан», деп т?жырымын жаса?ан. (?. Есiмнен).

«Асыл тастан» болатыны, жер бетiнде кездесетiн гау?ар, алмас, ла?ыл, жа??т, к?рiбтас, iнжу-маржан ж?не та?ы бас?а асыл минералдарды? б?рi тас к?йiнде кездеседi. Тiптi, алтын мен к?мiс те тастан ?орытылып алынады ?ой.

АЛАТЫНЫ? МЕН ЕМЕС,

АЛДЫ?ДА ?НЕ ЖАТЫР, ??ДАЙ!

Шын ?ауiп-?атер т?нсе, бiреудi арашалау жайына ?алар, ?з жайы?ды ?ай жерге ?ояры?ды бiлмей сасарсы?, ?ор?ып-?ркiп ?ашарсы?, деген ма?ынада айтылады.

Ертеде бiр ?йелдi? баласы т?сек тартып, ?атты ауырып ?алыпты. ?йел: «Ендi ?айттiм, м?ны ал?анша, менi неге алмайды, ?у ??дай!» деп, неше т?рлi с?здердi айтып, жылап-е?iреп, елдi? ы?ырын шы?арады. «?ой» десе, одан бетер ?ршеленiп, баласыны? тынышын алады. ?йелдi? бiр ?айнысы: «К?йдiрдi ?ой» дейдi де, ел тарап, ымырт т?се, ?стiне ?лкен тонды терiс киiп, неше т?рлi н?рсенi да??ырлатып, сы??ырлатып, киiз ?йдi? ша?ыра?ынан секiрiп т?седi де, же?гесiне ?арай ?орба?дай ж?редi. Сол кезде ?рейi ?ш?ан ?йел:

Да??ырла?ан, да??ыр ??дай!

Са??ырла?ан, са??ыр ??дай!

Алатыны? мен емес,

Алды?да ?не жатыр, ??дай! – деп, екi ?олымен баласын к?рсетiп, ?зi есiкке ?арай т?ра ?ашыпты.

АЛАШ – АЛАШ БОЛ?АНДА,

АЛА ТАЙ АТ БОЛ?АНДА,

ТА?БАСЫЗ ТАЙ, ЕНСІЗ ?ОЙ БОЛ?АНДА,

АЛАША ХАН БОЛ?АНДА

Есте жо? ескi заманда Сыр бойында отыз екi баулы (рулы) елдi билеген ?ызыларыстан атты хан болса керек. К?ндердi? бiр к?нiнде ?ызыларыстанны? жоры?та олжа бол?ан ?йелiнен ерекше бiр ?л бала туады. Баланы? т?ла бойы алапес болса керек. ?ызыларыстан хан баласыны? алапес болып ту?анын жаман ырым?а балап, Бетпа?ты? ш?лiне апарып тастайды (а?ызды? келесi бiр н?с?асында Сырды? суына а?ызып жiбередi). Та?дыр жазып алапес бала?а перзенттен зары?ып ж?рген бiр па?ыр тап болып, асырап алады. Бала а?ылына ?айраты сай жiгiт болып ер жетедi. Т??iрегiне да??ы жайылып, Алаша атанады.

Алашаны? да??ы ?ызыларыстан хан?а да жетедi. Содан, хан ?зiнi? ?араша биi ?отанмен а?ылдас?ан екен (а?ызды? кейбiр н?с?асында Май?ы бидi? де аты аталады), ?отан би: «На?ыз ер болса, елге ?ор?ан, ж?рт?а пана болар, орда?а ша?ырайы?», – деп, ?йсiн деген ?лкен ?лыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандырады. ?йсiн Алашаны iздеп тауып, таныс-бiлiс бол?ан со?, сонда ?алып ?ояды. Келесi жылы ?отан би А?жол (Болат деп те айтылады) деген баласыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандыр?ан екен, ол да Алашаны? жанында ?алып ?ояды. ?отан би ?шiншi жылы Алшын деген кiшi ?лыны? жанына ж?з жiгiт ?осып аттандырса, олар да ?айтпапты.

С?йтiп, Алаша?а келiп ?осыл?ан ?ш ж?з жiгiт ?лкен к?шке айналып, т??iрегiне ы?палын ж?ргiзiп, ?сiп-?недi. Алаша хан болып, ?арауында?ы ел Алаш ж?рты атанады. Алаш ж?рты ?сiп-?не келе ?йсiн баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – ?лы ж?з, А?жол баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – Орта ж?з, Алшын баста?ан ж?з жiгiттi? ?улеттерi – Кiшi ж?з болып белгiленедi. ?аза? арасында к?нi б?гiнге дейiн айтылатын «Алаш – Алаш бол?анда, ала тай ат бол?анда, та?басыз тай, енсiз ?ой бол?анда, Алаша хан бол?анда» деп басталатын ?ария с?з сол заманнан жетсе керек.

АЛ?АНДЫ БІЛГЕНДЕ,

БЕРГЕНДІ БІЛМЕСЕ?, ЖЕТЕСІЗ БОЛАРСЫ?

?аша?ан би ?ыдырып келген ??дасына кетерiнде б?кiл елге ?йгiлi ?аракеш жор?асын мiнгiзiп жiбередi. Б??ан баласы ?бiттi? ренжiгенiн сезген би:

– Ал?анды бiлгенде, бергендi бiлмесе?, жетесiз боларсы?, – дептi.

Сол ??дасы ?она? болып бар?ан ?бiтке атан т?йе сый?а тарт?ан екен.

Жалпы адамдар арасында?ы ?арым —?атынас ?зара сыйласты?пен, барыс-келiспен ж?не алыс-берiспен де ны?ая т?сетiнiн ?мытпау керек.

АЛЛА?НАН ОЙБАЙЫМ ТЫНЫШ

Бiр к?нi бiр адам ауырып, ?атты ?ысылып, ауру жанына бат?ан со?, «ойбай, жаным, ойбай» деп к??iренiптi. Ауруды? аузына иман салма? болып келген молда м?ны естiп, ?атты ?ынжылып: «?зi? жан ?згелi жатып, албастыны? атын атап, ойбай?а жалын?аны? не? Иман айт, Алладан медет тiле, «Алла, Алла» деп айт» дептi. Ол: «Алла!» деп бiр ы?ыранып к?рiптi де, ?айтадан ойбай?а басып к??iрене берiптi. «Алла» – деп неге айтпайсы??» – деп с?рапты молда. «Алла?нан ойбайым тыныш екен» – дептi ?лгi ауру адам. Б?л с?з ?алы? ж?рт?а жайылып, м?тел болып кеткен екен.

М?телдi? ма?ынасы, ма?ан бас?а ?онбайтын ж?н-жоба ?йретпе. ?арапайым, ?арабайыр болса да, ?з ж?нiм д?рыс деген ойды айтып т?р.

АЛМА ПІС, АУЗЫМА Т?С

Б?л с?з ойла?ан ойым, тiлегiм ?зiнен ?зi iске асып, орындалып жатса екен деп, е?бек, ?рекеттен ?аш?ан адамдарды сына?анда айтылады.

Бая?ыда екi жал?ау болыпты. Жал?аулы?тары сонша, тiптi, ерiндерiн ?имылдату?а да ерiнедi екен.

К?ндерде бiр к?нi, екеуi алма а?ашы т?бiнде жат?анда, бiрiнi? к?зi алма?а т?седi.

– Алма пiс, аузыма т?с! – дейдi. Екiншiсi о?ан:

– Ерiнбей, жалы?пай соны ?алай айтты?? – деп ренжидi…

«Алма пiс, аузыма т?с», – деген с?з содан ?алыпты.

АЛПЫС ЕКІ АЙЛАЛЫ

?аза? хал?ыны? ауыз ?дебиетiнде т?лкiден ?у хайуан жо? деп есептеледi. А?шылар аузында к?п кезiгетiн а?ыз-??гiмелердi? бiрiнде т?лкi: «Менi? алпыс айлам бар, ал адамны? алпыс бiр айласы бар. Сол бiр айласыны? арты?ты?ы ?ой, оларды? ?анжы?асынан менi? басым к?п к?рiнедi», – дептi-мыс.

Ал тiлiмiзде кездесетiн «Алпыс екi айлалы» деген с?з тiркесi ?андай да бiр жанны?, кiсiнi? бойында?ы ?улы?-с?мды?, айлакерлiк ?асиеттерiн ?сiрелеп, ?сiрiп айт?анынан пайда бол?ан.

АЛТЫ АЙ ?ЫС,АЛТЫ АЙ ЖАЗ

Бiр ?ыста жер ж?зiн м?з басып, мал ?ырылып, ?ал?андары сi?iрi шы?ып, ?упiрiмдеп жаз?а зор?а жетiптi. Ауыр ?ыстан ?бден запыс