Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

бол?ан жануарлар есiн жия келе а?ылдасыпты, п?ле ?ркердi? жерде жатпай, к?кке шы?ып кетуiнен болды. Ендеше ?ркердi к?кке шы?армай, кезек-кезек басып т?райы? деп олар п?туа

жасап, п?лен жерде ?ркер жатыр дегендi естiп, iздеп шы?ады.

Жыл?ы, сиыр, т?йе ?зара «Мен ж?йрiкпiн, мен ж?йрiкпiн» деп б?стесiп, жарысып келе жатса, алдарында ш?птi? арасында бiрдеме жылтырап жатыр. С?йтсе, ол ?ркер екен. Б?рын жеткен жыл?ы ?ркердi басайын десе, сиыр «Мен басамын» – деп, м?йiзiн шай?ап, оны жолатпайды. ?ркер басында он екi ж?лдыз екен.

Сиыр ?ркердi? алтауын ?ана басып ?алып, ?ал?ан алтауы т?я?ыны? арасынан шы?ып, аспан?а ?шып кетедi. Мiне ?ысты? алты ай, жазды? алты ай болуы сонды?тан. «Алты ай ?ыс, алты ай жаз» деген ??ым да содан туындапты.

Егер жыл?ы т?я?ымен басса, онда ?ркер т?гел жерде жатар едi де, м??гi ба?и жаз болар едi.

– Ысты?та о?ыралап шауып ж?ргеннен де, са?ылда?ан сары аязда сы?ыр-сы?ыр басып ж?ргенiм жа?сы, – деп жауап берiптi Сиыр.

Хал?ымыз бiр жылда?ы он екi айды суы?, ысты? мезгiлдер деп шартты т?рде осылайша екiге б?ледi. Осы бiр жыл – он екi айды? ?тпелi екенiн ??ындыр?ысы келгенде де «Алты ай ?ыс, алты ай жаз» деп ?ыс?а ?айыр?анды ж?н к?редi.

АЛТЫ АЛАСЫ?, БЕС БЕРЕСІ? БАР

Бiр кедей жiгiт темiр ?стасына к?рiкшi болып жалданады. Жала?ысына к?н сайын ?ш те?ге алып т?ру?а у?делеседi. Б??ан жiгiттi? ?ке-шешесi ?уанып ?алады. «?р?айсымыз?а к?нiге бiр те?геден келетiн болды ?ой», дейдi шешесi м?з болып. «Балам, жылына бiр мы? сексен те?ге алатын болыпсы?», —дейдi ?кесi. Жiгiт ?стаханада мiнсiз е?бек етедi. К?рiк басумен бiрге бал?а со?ады, к?мiр тасиды, су ?келiп, от та жа?ады. ?ста жаса?ан ат та?аларын,

кетпенi мен ора?ын базар?а апарып сатып, а?шасын ?келiп берiп т?рады.

?ста мекерлеу адам болып шы?ады. «К?рiктi? шана?ын жарды?, бал?аны? сабын сындырды?, к?мiрдi к?л етiп жiбердi?, сат?ан б?йымдарды? а?шасын т?гел ?келмедi?», —деп, ол жiгiттi ?р жолы кiн?л?й бередi.

Жыл ?тедi. Есеп айырысатын к?н келедi.

– Балам, алты аласы? болса, бес бересi? де болады, —деп, ?ста к?рiкшiге

Запыс* – ы?ыры шы?у.

П?туа* – келiсiм.

жарты ?алта те?ге берiп, ар?асынан ?а?ып, шы?арып салады.

Жiгiт ?йге келгенде, ?ке-шешесi одан ?анша те?ге ?келгенiн с?райды.

– А?шаны? алты аласын алып, бес бересiн берiп келдiм, —дейдi.

?ста к?рiкшi жiгiтке ?анша а?ша т?леген?

Т?сiнектемесi: ?ста келiсiм шартта?ы бiр мы? сексен те?генi алты?а б?лiп, соны? бiр б?лiгiн ?ана к?рiкшi жiгiтке берген. Бас?асын «бес бересi» ретiнде ?стап ?ал?ан.

Жауабы: К?рiкшi жiгiт бiр ж?з сексен те?ге ал?ан.

«Алты аласы?, бес берешегi? бар ма» деп те айтылады.

«Ма?ан ?ткiзiп ?ой?аны? бар ма» деген с?збен м?ндес ?анатты с?з.

АЛТЫ ША?ЫРА?ТЫ? ІРГЕСІ АЖЫРАМАСЫН

Ертеректе Сырым батыр бес-алты серiгiмен жол ж?рiп келе жатып, М??ке бидi? ауылыны? ?стiнен т?сiптi. М?нда той ?ызып жатыр екен. Кенже баласы ая?танып, жа?а ??далар да осында болып шы?ады. Жекжаттарымен ?атар келiп ?ал?ан ??дайы ?она?тарды М??ке би ?зi отыр?ан ?йге т?сiредi. Астан со??ы бата беру с?тiнде Сырым с?зiн:

– Алты ша?ыра?ты? iргесi ажырамасын, – деп бiтiредi.

Б??ан М??кенi? ??дасы т?сiнкiремей ?алып, «алты ша?ыра?ты? iргесi ажырамасынны?» сырын с?райды. Сонда М??ке о?ан:

– ??дай ?ос?ан екеумiз жакжат болып отырмыз. Сенi? ?ызы? ма?ан келiн болып т?стi. Ол ?ш ша?ыра??а ие болады. Бiрiншiсi – келген ж?рты, екiншiсi – на?ашы ж?рты, ?шiншiсi – ?з т?ркiнi. Сол сия?ты менi? ?лым са?ан к?йеу бала болады. Ол да ?ш ша?ыра??а ие: ?з ж?рты, ?айын ж?рты, на?ашы ж?рты. Екi бала ?осылып, алты ша?ыра?ты шы?арып т?р?ан жо? па? Осы алты ша?ыра?ты ??рап отыр?ан алты рулы елдi? аузы бiр, ынтыма?ы берiк болмай ма? – деген екен.

АЛТЫН, К?МІС – ТАС ЕКЕН,

АРПА, БИДАЙ – АС ЕКЕН

Бая?ы бiр заманда бай мен кедей к?ршi ?мiр с?рiптi. Оларды? аразды?ы сондай, бiр- бiрiн к?ргiсi келмейдi екен.

Байды? ?йi ке?, ?демi болыпты. Ішi тол?ан алтын мен к?мiс. Ал кедейдi? ?йi а?аштан жасал?ан, т?бесiн б?тамен жап?ан ?ора екен. Алтын мен к?мiс т?гiлi, нанын ?зер тауып жептi. Егiн егiп, оны суарып, к?тiп, орып, ?з к?нiн ?зi к?рiптi.

Бiр жылы к?ктемде алапат су тас?ыны болыпты. Бай алтынын к?терiп а?ашты? басына шы?ып кетедi. Ал кедей болса бiр к?меш нанын ?ойнына салып, ол да а?ашты? басына к?терiледi. Су тас?ыны он бес к?нге созылады. Бiр к?нi ?арны аш?ан бай кедейге:

– ?й, кедей, сен мына бiр кесек алтынды ал да, ма?ан бiр ?зiм нан бер, —дейдi.

– Жо?, алтыны? ?зi?е, нан бере алмаймын, —деп, жауап бередi кедей.

Екiншi к?нi бай кедейден та?ы да нан с?райды.

– Алтынымны? жартысын берейiн, —дейдi ол б?л жолы.

– Жо?, бере алмаймын, —деп б?л жолы да кедей келiспейдi.

А?ыры аштан ?лiп бара жат?ан со? шыдамай, бай ?зiм нан?а бар алтынын айырбастайтынын айтады. Кедей б?рiбiр к?нбейдi. Бойынан к?шi кеткен бай басы айналып, су?а ??лап кетедi. Ал, келесi к?нi су то?тап, кедей а?ашты? басынан т?седi. Халы?ты?: «Алтын, к?мiс—тас екен, арпа, бидай—ас екен» дейтiнi осы?ан орай айтыл?ан екен.

АЛТЫН, К?МІС – ТАС ЕКЕН,

АРПА, БИДАЙ – АС ЕКЕН

(Екiншi н?с?асы)

Б?л на?ыл т?убесiне келiп, астамшылы? жаса?анын мойында?анда, нанны?, азы?ты?, та?амны? ?адiр-?асиетiн жете т?сiнгенде айтылады.

Ерте заманда бiр ?йел д?ние??мар болыпты. ?зiнше «алтын, к?мiс д?ниелерi? болса, бас?аны? не керегi бар» деп есептептi. С?йтiп, ??ше? алтын-к?мiс заттарды, тiлл? те?гелердi жиыпты.

Бiр жылы асты? шы?пай, елде ашаршылы? болып, нан тауып жеу ?иын?а т?седi. Ал?аш?ы кездерi ?йел зат, те?гелерiне бидай нан алып к?нелтiптi. Ел к?йзелiп, онша-м?нша жи?ан ?орлары таусылатын бол?ан со?, б?рын?ыдай айырбас жасауды ?ойыпты. ?йел: «Аштан ?лiп барамын, бiр уыс асты? берi?дершi», – деп жалынып-жалбарынса, ешкiм к?нбептi. ?лсiреп, к?зi ?арауытып бара жат?ан ?йел: «Арпа, бидай – ас екен, алтын, к?мiс – тас екен», – деп, алтын, к?мiс д?ниелiктерiн ла?тырып жiберiп, ??лап т?скен екен.

АЛЫС, АЛЫС ТА БОЛСА ЖА?ЫН,

ЖА?ЫН, ЖА?ЫН ДА БОЛСА АЛЫС

Ауылды? т?сында?ы ?зеннен ?те алма?ан жолаушы:

– Мынау ?зеннi? ?ткелi ?ай жерде? – десе, Жиреншенi? ж?байы ?арашаш о?ан:

– Ана жерде бiр ?ткел бар, алыс, алыс та болса жа?ын, мына жерде бiр ?ткел бар, жа?ын, жа?ын да болса алыс, – дептi. ?лгi жолаушы «жа?ын, жа?ын да болса алыс» деген ?ткелден ?темiн деп, балшы??а батып малты?ыпты. Содан айналып барып «Алыс, алыс та болса жа?ын» деген ?ткелден еш?андай кедергiсiз тез ?тiп кетiптi деседi.