Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Б?л ма?алды? айтпа?ы, бiрiншiсiнi? жолы алыс немесе ж?мысы к?п бол?анымен, ?ткелiмен ?туi о?ай, н?тижесi тез. Ал екiншiсiнi? жолы ?ыс?а немесе е?бегi аз бол?анымен, ?ткелi жо?, ?туi ?иын, маша?ат-?уресi к?п дегенi.

АЛЫСТАН АРБАЛА?А,ЖА?ЫННАН ДОРБАЛА

Ыбырайды? азамат атан?ан кезiнде ?аза? егiн егудi намыс к?редi екен. Бай?оса? деген бiр кедей ??рбы-??рдастарына кеп, ?аладан к?рген жа?алы?тарын айтып, «кент ж?рты егiн салады екен, ?аптап азы? алады екен, бiз де соны бай?аса? ?айтедi?» – десе, олар маза? етiп: «Бай?оса?ты? с?зi ыл?и „бай?аса?тан“ келедi» деп, к?лiседi.

?лкендер с?зiн ты?дама?ан со?, Бай?оса? ауылды? балаларын жинап, аядай жерге аз ?ана егiн ексе керек. Егiннен ?жепт?уiр асты? ал?ан Бай?оса? та?данып ?ал?ан елге: «Алыстан арбала?анша, жа?ыннан дорбала?аным» – деп жауап берiптi. Кейiн на?ыл болып кеткен осы с?з сол Бай?оса?тан ?алыпты-мыс.

Ыбырай ?стазды? ?ызметiнде ж?рiп, ауыл?а келгенде, осынау ж?мыс?а ?атты с?йсiнiп, ?лгi Бай?оса?ты iздеп барыпты да:

– Сiз ?лкен iс ат?арды?ыз. Оны?ызды к?пшiлiк ??а ?оймапты. Сол ?шiн к?п атынан кешiрiм с?ра?алы келдiм, баста?ан iсi?iз ?л?ая берсiн, бiз егiншi болуымыз керек, – деп разылы? бiлдiрiптi.

Осы с?зден со? елдi? бiрталайы егiн салу ж?мысымен айналыса бастапты. Кейiн Бай?оса?: «Ыбырай ?ал?ам менi егiншi деп айтты, елге бiлiм еккен шын егiншi ?зi?сi? ?ой», – дептi.

Керек зат, д?ниенi алыстан, бiреуден, шет ж?рттан к?птеп, ?ымбаттап ал?анша, соны аз-аздан болса да, ?зi? е?бектенiп, жасап, ?ндiрiп ал?аны? игi, тиiмдi деген ой, ??ымды бередi.

АМАНАТ?А ?ИЯНАТ Ж?РМЕЙДІ

Ертеректе бiр жiгiт жал?ыз анасын асырау ма?сатында ж?мыс iздеп жол?а шы?ыпты. Жолай бiр а?са?ал кезiгедi. Ж?н с?раса келе м?н-жай?а ?аны??ан а?са?ал жiгiтке ?зiнi? ?йiнде бiр жыл ж?мыс iстесе, а?ысына ?мiрлiк азы? болар на?ыл с?з айтамын деп ?сыныс жасайды. Б?л ?сыныс к?кейiне ?он?ан жiгiт келiсе кетедi. К?н ?тедi, ай ?тедi, жыл ?тедi… бiр жыл тынымсыз е?бектенген жiгiт мерзiмi жетiп, ?айту?а жиналады, к?кiрегiн ерекше сезiм билеп, керемет с?з естiрмiн деген ?мiт ж?регiн ?рекпiтедi. Сонда а?са?ал:

– Балам, еш?ашан ?тiрiк айтпа, – дейдi. Б?л с?здi естiген жiгiт жатып кеп ашуланады.

– Бiр жылды? е?бегiмнi? ??ны осы с?з бе едi, м?ны ?зiм де бiлемiн ?ой, – дейдi.

– Онда та?ы бiр жыл?а ?ал, келесi жылы мен са?ан м?нан да жа?сы на?ыл с?з айтамын, – дейдi.

Онсыз да бiр жылым текке кеттi ?ой, ?алсам ?алайын деген оймен жiгiт ж?мыс мерзiмiн жал?астырады. Ай ?тiп, жыл толады. Уа?далы уа?ытта а?са?ал:

– ??ран о?ылып жат?ан жерде мiндеттi т?рде отырып ты?да, – дейдi.

– Б?л с?здi де б?рыннан бiлетiн едiм, зая кеткен уа?ытым-ай, – деп жiгiттi? ?зегi ?кiнiштен ?ртенедi. А?са?ал ж?не бiр жыл?а ?алуын ?тiнедi. Амалы таусыл?ан жiгiт келiспеске болмайды. ?шiншi жылы т?мамдал?ан жiгiттi? естiген с?зi т?мендегiдей едi:

– Еш?ашан аманат?а ?иянат етпе. – Б?л с?з де жiгiттi ?ана?аттандырмайды. ?айту?а бел бу?ан жiгiтке а?са?ал ?оштасарда ?йдегi апа?а апарып берерсi? деп нан бередi.

Жол бойы ?зiне ?ана?аттанба?ан жiгiттi бiр топ ?ры ?ол?а т?сiредi.

– Не ма?сатпен, ?айда барасы?? – деп ?ыспа??а алады. ?алтасында?ы азын-аула? а?шаны шы?арып, бар шынды?ты айтады. Шынайы жауап?а риза бол?ан ?рылар мейiрiмi т?сiп, анасына алып бара жат?ан нанын ?айтарып, ?зiн бостанды??а жiбере салады. ?йiне бет ал?ан жiгiт сапар барысында ойда жо?та адам етiмен ?оректенетiн ?ара?шылар?а тап болады. ?ара?шыларды? т?т?ынында м?нан ?зге бiрнеше адам бар екен. Адамжегiш жауызды? алдында т?т?ындарды кезегiмен бауыздап берiп отыратын жандайшап болатын. Кезек ?лгi жiгiтке келедi, амалсыз жандайшапты? алдына ?адамын санап басып келе жат?ан с?тте алыстан талып жеткен ??ран даусы ??ла?ына шалынады. Сол-а? екен жiгiт отыра кетедi. Ашты?тан ?зегi талып отыр?ан жауыз же?сiк асыны? кешеуiлдегенiне та?атсызданып, себебiн бiлмекке шы?а бергенде, а?даусызда жандайшапты? ?олынан жан тапсырады. Басшылары мерт болып, абдыра?ан ?ара?шылар ?зара керiлдесiп, берекесi кеткен с?тiн пайдаланып бiрнеше т?т?ын бас сау?алап ?аша ж?неледi. Бiршама уа?ыт ?ткенде ?лгi ?аш?ындар ашты??а душар болады. Арып-ашып келе жатса да, жiгiт ?зiне аманат етiп тапсырыл?ан ?ойнында?ы анасына арнал?ан нанды ?айтсе де аман-есен жеткiзбек. К?п ?иынды?тан со? жiгiт анасымен ?ауышады. Аманат-нанды анасына тапсырады. Наннан ауыз тимекке ниеттенген анасы нанды ?зсе, арасы алтын те?гелермен толтырыл?ан екен.

?лкен кiсi, жа?ын дос-туысы? немесе кез келген бiр адам са?ан сенiм артып, бiр зат (м?ра, ?сиет) табыстаса немесе бiреуге апарып бер деп ?тiнiш, аманат етсе, ол аманатты мiндеттi т?рде (?з басы?а ?ауiп-?атер т?нсе де) орындау?а тиiссi?. Ол аманат?а нем??райды ?арап, орындамай ?ойса?, бiреуге табысталатын затты ?араулы?пен жым?ырып ?ойса?, ?йтеуiр аманат?а ?иянат жасаса?, ол сенi? ар-намысы?а ?лкен сын, аманат алдында опасыз бол?аны?.

АНАНЫ? А? С?ТІ

Жаугершiлiк заманда ерi со?ыста опат бол?ан ана баласын бауырына басып ?ала бередi. Ауыл а?са?алдары а?ылдаса келiп, жесiрдi бiр жа?ындарына ?оспа?шы болады. ?ариялар?а ?йел шарт ?ойыпты. Ол тоста?анда?ы а? т?стi ?оймалжы? с?йы?тан б?рiнi? д?м татып к?рiп, оны? неден жасал?анын тауып берсе ?ана а?са?алдар ?й?арымына бас иетiнiн айтады. ?лкендер д?м татып, тамсаныпты. Бiра?, оны? неден жасал?анын таба алмапты. Сонда жесiр ?йел:

– Уа, ?адiрмендi ?ариялар, б?л – ананы? а? с?тi. А? с?тiмдi татты?ыздар, сiздердi? жастары?ыз ?лкен болса да, баламдай болды?ыздар. Ендiгi тiлегiм: менi ?зiм ?ала?ан жан?а ?осы?ыздар, – дептi. Ананы? а? с?тiнен аттай алма?ан а?са?алдар жесiр ананы? с?зiне то?та?ан екен.

Ананы? а? с?тi – ?асиеттi, киелi, барлы? асыл ?асиеттер мен ата тектi? бастауы деген ??ымды бiлдiредi.

А?ДАМАЙ С?ЙЛЕГЕН АУЫРМАЙ ?ЛЕР

«А??армай с?йлеген ауырмай ?ледi» деген н?с?асы да бар. Алды-артын ойлап-пiшiп алмай, же?iлтек с?йлеген адам ?ятсызды??а ?алады, а?ат с?йлегенiне ?атты опынады деген ма?ананы бiлдiредi.

?мiр, Темiр, ?айыр, Естемес атты т?рт а?айынды болыпты. Ажал жетiп, а?айындыларды? бiреуi ?айтыс болады. О?ан к??iл айту?а келген келiндердi? бiрi былай дептi: «?лмейтiн ?мiр жо?, ?зiлмейтiн темiр жо?, арты ?айырлы болсын». Б?ны естiп же?гелерi беттерiн шымшып, келген ?она?тарды? алдында не айтарларын бiлмептi. Келiндерi онымен ?оймай: «Ой, есте жо?, есiмнен шы?ып кетiптi», – деп а?талыпты.

Осылайша келiнi т?рт атасыны? атын атап жеберiптi. «А?дамай с?йлеген ауырмай ?лер» деген с?з содан ?алыпты.

А?ДАМАЙ С?ЙЛЕГЕН АУЫРМАЙ ?ЛЕДІ (Екiншi н?с?а)

К?тiбар деген батырды? аты ?алай ?ойыл?ан? ?аза? кейде не болса соны ?оя бередi деуге бола ма? Жо?. Ел iшiндегi а?ыз бойынша, бiр ?атал бай бiр кедейдi? ?ызын ?алы? мал берiп, то?алды??а алады. Ол ?ызды? ая?ы ауыр (ж?ктi) болып, айы-к?нi жетiп, босану?а таян?анда бай былай дептi:

– Егер то?ал ?ыз туса, оны сол бойда ?лтiрi?дер. Ал егер ?л туса, онда с?бидi ала?ан?а салы?дар.

С?би д?ниеге келгенде босандырушы ?йелдердi? бiрi: «?й, к?тi бар, к?тi бар», – деп ай?аласыпты. Сiр?, м?нысы ?уан?анынан ер бала, ?л бала туды дегенi ?ой. Осы хабар сол бойда бай?а жетедi.

Бай айтыпты:

– Сол к?тi бар деп ай?айла?анды ??дай да, с?би де естiптi ?ой. Олай болса с?бидi? аты К?тiбар болсын!

С?йтiп, с?биге К?тiбар деген ат осылай ?ойыл?ан екен.

Ал К?тiбар кiм? Ол – ?рi батыр, ?рi мырза, ?рi заманыны? абзал азаматы бол?ан адам.

Сол К?тiбарды? ?йiнде бiр жолаушы ?арт кiсi намаз о?ып, сусындап кетейiн деп т?седi. Намазын о?ып, бiр ая? ?ымыз iшiп отыр?анда, К?тiбар батыр ?лгi ?арттан:

– ?оса?асы, аты?ыз кiм? – деп с?райды.

– Атым Адыраспан, – дейдi ?арт.

– Апыр-ай, адыры адыр болсын, аспаны несi екен? – леп та?данады К?тiбар.

– ?аза? атты ?оя бередi ?ой. Атты тауып ?ойса, ?зiнi? ??рпында?ы атты ?ояды. Егер таба алмаса, ?зiнi? б?тында?ы к?тiн ?ояды ?ой, – дептi ?арт.

Сонда К?тiбар: «?аза?та а?дамай с?йлеген ауырмай ?ледi» деген ма?ал бар едi. Сол рас екен. Мен ?тылдым. Ал сiзге кетуге р??сат жо?, бiр малды? басын жеп кетi?iз», – деп жiбермей мал сойып, ?она? етiп аттандырыпты ?лгi ?артты. (М. Жадановтан).

М?нда?ы К?тiбар батырды? толы? аты-ж?нi: К?тiбар Б?сен?лы (шамамен 1757—1833) – Кiшi ж?з ??рамында?ы ?лiм тайпасыны? Шектi руынан шы??ан батыр. Ата?ты Б?сен батырды? алты баласыны? бiреуi. Жастайынан Шектi руы мен т?ркiмендердi? арасында?ы шай?астарда ерлiгiмен к?зге т?скен. Со??ы жылдары негiзгi ?мiрi Ресей отаршылды? саясатына ?арсы к?респен ?ткен. К?тiбар бейнесiн М. ?уезов ?зiнi? «Айман-Шолпан» пьесасында пайдалан?ан.

Ал м?телдi? ма?ынасы: Аты-ж?нi жо? ойланбай, а??ырт с?йлеген адам жазасын алады, сазайын тартады дегенге келедi.

А??АУ АСТЫНДА?Ы АТЫН АЛТЫ АЙ ІЗДЕПТІ

Б?л на?ыл асы?ып-апты?ып ж?рiп, о?ай жерде т?р?ан затты к?п iздеп ?ал?анда, ?мытша?ты??а к?йiнгенде айтылады.

Бiр бай жа?а жалдан?ан жыл?ышы жiгiтке: «Мынаны сен ба?асы?» деп, бiр ?йiр жыл?ыны санап берiп, алдына салады. Жiгiт ?йiрдi? iшiнен бiреуiн ерттеп мiнiп, жыл?ыларды ?рiске айдап кетедi. ?рiстен ?айт?анда: «Осыларды т?гендеп ?ояйын, к??iл тыныш болсын», – деп, санайды. Бiра? ?анша санаса да, бiр жыл?ы кем шы?ады. Содан «Бiреуi ?айда кеткен?» – деп iздейдi. ?йiрiн тастап кете алмай, алдында?ы жыл?ысын айдай ж?рiп, жаз бойы iздеумен болады. Жо?ы табылмай, шаршап-шалды?ып ж?ргенде, бiр кiсi кездеседi. Жiгiт о?ан жайын баяндап: «Алты ай болды, ?лi таба алмай келе жатырмын» деп, к?йiнiшiн айтады. Жiгiтке жаны ашы?ан шал: «Ал к?не, екеулеп т?гендейiк», – дейдi. С?йтеп екеулеп санап шы??аннан кейiн:

– К?рдi?iз бе, бiреуi жетпейдi, – дейдi жiгiт ренжiп.

– Ал асты?да?ы? ше?

Ол мiнiп ж?рген атына к?з тастайды да, ж?зi бозарып: