Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

– Менi? алты ай жаз iздеп ж?ргенiм осы ?ой деп санын бiр со?ады.

«А??ау астында?ы атын алты ай iздептi» деген с?з содан ?алыпты.

«АРБА?А ХАНМЕН БІРГЕ МІНГЕНБІЗ»

?ырда?ы елдi? басшысы ?лiп, кiмдi басшы ?оярын бiлмей ж?рт ?атты да?дарады. Сол кезде Д?бiнi? анасы самса?ан сары ?олды? алдына келiп: «Талабы бар елдердi? барлы?ы сада? тартсын. Кiмнi? сада?ы са?ым?а байланса, соны бас к?терi?дер», – дейдi. Талаптан?ан ерлердi? б?рi сада? тартады. Бiра? ешбiрiнi? сада?ы са?ым?а то?тай алмайды. Сонда Д?бiнi? шешесi: «Менi? мерген балам тау iшiнде а? аулап ж?р. Соны ша?ырып ?келi?дер, са?ым?а соны? сада?ы то?тар», – дейдi. Белгiге ж?зiгiн бередi. Елдi? ата?ты билерi барып Д?бiнi ша?ырады. Ал?ашында ол келгiсi келмесе де, шешесiнi? белгiге берiп жiберген ж?зiгiн к?рiп, барма?шы болады. «Мен жанды н?рсеге мiнiп бара алмаймын. Ма?ан к?йме керек», – деп Д?бi шарт ?ояды. ?лкен к?йме жасалып, атын «?а??а», «?а??алы» деп атайды. «?а??а – арба» Алтай елiнi? тiлiнде де айтылады. Арба жаса?ан кiсi ?а??алы аталады. Бара-бара «?а??алы» с?зi ?згерiп, «?а?лы» с?зiне айналады. М?нiсi – «арбалы» деген с?з. Арба iстеген шебер жол-ж?некей мертiгiп, а?са?дап келе жат?анда, Д?бi оны аяп, арбасына мiнгiзедi.

Б?гiнге дейiн ?а?лы елiнi? аузында?ы: «?а?лы елiнде хан бар, к?делi елде ?а?лы бар», «Хан жо? болса, ?а?лыдан хан к?тер», «Арба?а ханмен бiрге мiнгенбiз» деген м?телдер содан ?ал?ан. ?. Мар??лан «Ежелгi жыр, а?ыздар».

Ел арасында айтылатын «?а?лы жо? жерде хан сайланбас» немесе «?а?лысыз хан (к?термес) сайланбас» деген м?телдер де ескiден келе жат?ан жо?арыда?ы а?ызды ?уаттай т?сетiндей.

«Арба?а ханмен бiрге мiнгенбiз». Б?л – арбаны ал?аш жаса?ан, хан ??рметiне б?ленген, хан?а жа?ын ж?ртпыз деген ойларды а??артады.

АРСАЛА?, БЕРІ ОТЫР ДЕСЕ,

АРЫ ЖЫ?ЫЛЫПТЫ

Б?рын?ы заманда Арсала? деген бiр ?ы?ыр кiсi ?мiр с?рiптi. Ж?рт не айтса соны? б?рiн керiсiнше iстептi. Бiреу: «?ой, ?йтпе!» десе, одан сайын ?ршелене т?седi екен. ?зi соншама ?айратты бол?анымен, а??алдау екен.

Осындай керi кеткен д?лейден ?бден ы?ыры шы??ан халы? одан ?алай ??тылуды? жолын iздестiредi. Содан бiр к?нi келiсiп, жарды? басына ас беретiн болады. О?ан Арсала? да барады. Арсала??а: «Жарды? жа?асына отырма», – дейдi. Ол барады да жарды? жа?асына отырады. Жай?асып бол?ан кезде бiреуi: «Арсала?, берi отыр!» – дейдi. Арсала? ары отырамын деп ?оз?ал?ан кезде, жардан ??лап кетiптi. Содан ел iшiнде ?ырсы?, кесiр адамдарды ?жуалап айтатын: «Арсала?, берi отыр десе, ары жы?ылыпты», – деген с?з ?ал?ан екен.

АРСЫЗДАН АЙУАН АРТЫ?

Адам арсызды?ты б?зыл?ан оймен iстейдi. Ал айуанны? ондай арсызды??а санасы жетпейдi. Сонда да оны? а?ыл?а бергiсiз iс-?рекеттерi арсыз адамны? ?ылы?ынан арты? деген ойды а??артады.

Ш?л?ау деген байды? Содыр деген сотана? баласы болыпты. Ол еш н?рсе iстемей, атына мiнiп, ауыл ауылды ?ыдырумен ж?редi екен. Бiр к?нi Содыр к?ршi ауыл?а бара жатса, жолда кездескен к?рi-жасты? б?рi де о?ан с?лем бередi. Ол ешкiмге к?з ?ырын да салмай, ?з бетiмен ж?ре бередi. Жолда есек мiнген бiр шал Содыр?а ?арап ?ойып, ?ндемей ?те бередi. Содыр атыны? басын б?рып алып:

– ?й, ?а?бас, неге с?лем бермейсi?? – деп тесiле ?арайды. Сонда шал т?рып:

– Балам, кiшi т?р?анда, ?лкен с?лем берушi ме едi? – дейдi.

Содыр шал?а жа?ындап келiп, ?амшымен тартып жiберуге о?тала бергенде, шал ?амшысын шап берiп ?стай алады. Ендi екеуi жерге т?се ?алып, алыса бастайды. Бос ?ал?ан есек пен ат шетке шы?а бередi. Екеуi ары алысады, берi алысады, бiра? бiр-бiрiне ?лдерi жетпей титы?тасып т?рып, а?ыры болма?ан со? ажырасады. Шал ?стi-басын ?а?ып, айналасына ?араса, есек пен ат жолды? ар жа?ында ?асынысып т?р екен. Сонда ?ария:

– «Арсыздан айуан арты?» деген рас ?ой. Ананы к?рдi? бе? – дептi.

АРЫСТАНБАБ?А Т?НЕ,?ОЖА АХМЕТТЕН ТІЛЕ

М?хаммед пай?амбар а?ыреттi? алдында барлы? туыс-жа?ындарын, сырлас достары мен жора-жолдастарын жинап:

– Мен б?л д?ниемен ж?не сiздермен ?оштас?алы жатырмын. Кейiнгi ?рпа?тарымны? бiреуiне берер аманатым бар. Соны о?ан кiм тапсырар екен? – дейдi де, жан-жа?ына ?арайды. Ж?рт а?-та?. Денi сап-сау, ?алайша бiздi ?иып, о д?ниеге аттанба?? Аманаты не? Ойларын он?а, саналарын сан са??а ж?гiртедi. Сол кезде Арыстанбаб орнынан т?рып, екi ?олын к?кiрегiне ?ойып:

– Б??ан мен ?зiрмiн, – дейдi. М?хаммед пай?амбар:

– Жарайды, а?ылдасып, келейiн, – дейдi де, зым-зия жо?алып кетедi. ?лден уа?ытта ?айтып оралады. Алла та?аланы? келiсiмiн алып келсе керек:

– Келешекте ?мiрге Ахмет деген бала келедi. Со?ан мына ??рма жемiсiн тапсырасы?, – деп, ?алтасынан ал?ан бiр т?йiр ??рманы бередi.

Ахмет дейтiн бала?а тапсыратын аманатты алып, ?ртына сал?ан Арыстанбаб М?хаммед пай?амбар?а:

– Мен ол баланы ?айдан iздеймiн, ?алай табам, ?алай танимын? – деп сауал ?ояды. Сонда М?хаммед:

– Іздеп ?уре болмай-а? ?ойы?ыз. Берген аманатымды сiзден ?зi-а? с?рап алады – дейдi.

?ажап бол?анда, пай?амбарды? айт?аны айнымай келедi.

Бiрде далада келе жат?анда, 11 жасар бала?а кездеседi.

– А?са?ал, аманатымды берi?iз, – дейдi бала. Арыстан баб атын с?рап жатпай, «аузы?ды аш» дейдi о?ан. Ол аузын аш?анда, бабаны? ?ртында?ы ??рма зып етiп Ахметтi? аузына кiрiп кетедi. Бала л?м-мим деп тiл ?атпастан, б?рылып ж?ре бередi.

– Сен неткен к?ргенсiзсi?, ма?ан айт?ан ра?метi? ?айда?! – деп ай?айлайды Арыстанбаб.

Сонда бала артына б?рылып т?рып:

– Сiзге несiне ра?мет айтам? Сiз бар шырынын сорып жеп, ма?ан ??р с?йегiн ?алдырып отырсыз, – дейдi. – Жарайды, сiзге келiп т?несiн, менен тiлек тiлесiн, – деп ж?рiп кетедi.

Содан берi халы? Т?ркiстан?а сапар шеккенде ?уелi Арыстанбабты? басына барып мiн?жат етедi. ??ран о?ытады. Мазарына бiр т?неп, содан со? ?ана Ахмет Иассауи кесенесiне аттанады екен.

Халы? арасында «Арыстанбаб?а т?не, ?ожа Ахметтен тiле» деген на?ыл с?з содан ?алыпты. Б?л на?ылды кейде «?улиенi? басына т?не, Алладан тiле» деп жалпылама айтатындар да бар.

АРЫСТАНДАЙ АЗУЛЫМЕН ЖОЛДАС БОЛМА, АШЫ?АСЫ?,

Т?ЛКІДЕЙ ?УМЕН ЖОЛДАС БОЛМА, АСЫЛАСЫ?

Ж?йiткiп келе жат?ан т?лкi бiр жемтiкке кездеседi. Жа?сы атанба? болып, м?ны жемтiк жейтiн а?дарды? б?рiне хабарлайды. Барлы? а? жиналады. А?дар жемтiкке ауыз салайын десе, арыстаннан асу?а бата алмайды. Сонда т?лкi жылма?дап:

– Ел а?асы б?лсiн? – дейдi арыстан?а жалта?тай ?арап. Сонда арыстан орнынан т?рады.

– Мен айтсам, б?л жемтiктi? бiр б?лiгi менi? арыстан атыма, бiр б?лiгi к?штiлiгiме, ендi бiр б?лiгiне кiмнi? тiсi тисе, сау ?алмайды, – дейдi.

М?ны естiген со? а?дар бастары салбырап, тарап кете барады. Б??ан т?лкi iштей ызаланып, ды? са?тайды. Та?ы бiр к?нi жортып келе жат?ан т?лкi ??рулы т?р?ан атпа т?за?ты к?редi. Апты?а ж?гiрiп арыстан?а барады:

– Ел а?асы, та?ы бiр жемтiк к?рдiм, соны б?лiп берi?iз!

– Ал, онда баста! – дейдi арыстан. Жылма? ?а??ан т?лкi ертiп алып, т?за??а таяп келгенде:

– Сiз осы жолмен тiке ж?ре берi?iз, мен мына жа?ты шола келейiн… – деп, жолдан тайса?танып, айнала ?тедi. А??ал арыстан б?рылыссыз тура тарта бередi. Алша?дап келе жатып, атпа т?за?ты басып ?алады да, а?аш?а iлiнiп, сала?тап ?алады. Басы салбырап т?р?ан арыстанды артынан келген т?лкi к?редi.

– Ел а?асы, не болды?

– Не болушы едi, – дейдi арыстан. – Сен керiл деп жiбердi? ?ой, мен керiлiп т?рмын…

Т?лкi ?улы?ына риза болады.

«Арыстандай азулымен жолдас болма, ашы?асы?, т?лкiдей ?умен жолдас болма, асыласы?», – деген с?з содан ?ал?ан екен.

?зiн ?згелерден арты? санайтын ?рк?кiрек, менмен, арсыз, ожар адамдармен дос болма, ?лесi?нен, сыба?а?нан ??р ?аласы?. Ондай адамдар са?ан тиесiлi н?рсенi к?ш к?рсетiп, тартып алудан да тайынбайды. Ал, ?у, аяр адамдармен дос болса?, олар сенi ?улы?, с?мды?пен алдап, саз?а отыр?ызады, абырой-беделден айырыласы? деген ойды бiлдiредi.

АСПАНДА ?ШСАМ ?АНАТЫМ ТАЛАДЫ,