Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

ЖЕРГЕ Т?ССЕМ ЖАЛАЙЫР ШОРА АЛАДЫ

?лы ж?з – ?йсiннен Аба?, Тара? деген екi бала болып, Тара?ты? аты «Жалайыр» атанып кеткен дейдi. ?зi батыр, палуан Тара? асаудан жы?ыл?анда атты? жалын ?стап жы?ылып, жалды айырып т?скендiктен «Жалайыр» болып атан?ан деген с?з бар. Сол екi ата жалайыр елiнде ??с салып, ит ж?гiрткен ?аза? саяткерлерiнi? iшiнде ?ыран ??сты адамша ж?мсай бiлген Жалайыр Шорадан ас?ан бiлгiр ??сбегi бол?ан. Жалайыр Шораны? ал?ыр ?ыранды айнытпай танитыны соншалы?ты, ?ш?ан бейiмiне ?арап-а? ?андай а??а т?се алатынын д?лме-д?л айтып бередi екен. Сол себептi ел ол ??сбегiнi: «Аспанда ?шсам ?анатым талады, жерге т?ссем Жалайыр Шора алады», – деп а?ыздайды екен.

Ертеректе бiр ауыл?а келiп т?скен Жалайыр Шора к?н ?ясына батар ша?та ауыл адамдарымен т?бе басында ??гiмелесiп отырады. Олар к?нбатыс жа?тан ?здерiне ?арай ?шып келе жат?ан ?ос ?ыранды бай?ап ?алады. Беймезгiл ша?та ?ш?ан ?ырандарды ауыл адамдары ?р са??а ж?гiртiп ??гiмелейдi. Сол кезде Жалайыр Шора:

– О? жа?ында?ы ?ыран ??мшегiрдi? т??ымы екен де, сол жа?ында?ы – сас?ала? сарыны? сыр?а?ы екен, – дейдi. Сонда ауыл адамдары:

– Сен де оттай бередi екенсi?! Айдалада ?шып бара жат?ан ??сты балда??а ?ондыр?андай сипаттады?-ау келiп, – деп мыс?ылдайды.

– Сенбесе?дер, б?рi? орындары?нан т?рып ай?ай салы?даршы. Сол жа?ында?ы ?ыран жерге ??лап т?спесе не?ыл дейсi?, – дейдi.

Жалайыр Шора айт?андай ай?ай-?и?у шы??анда-а? жа?а?ы б?ркiт ?алба?дап барып жерге ??лайды. Ел ж?гiрiп жанына барса, ?ор?анша?тай бередi. Мiне, Жалайыр Шораны? бiлгiрлiгi. Б?ркiттi? сас?ала?ы еш уа?ытта мандытып а??а т?се алмайды.

Б?л ??сбегiлердi?, а?шыларды? шеберлiгiне, бiлгiрлiгiне т?нтi бол?анда, ??рмет, ?ошамет к?рсеткенде айтылатын на?ыл.

АСПАННАН ИСА Т?ССЕ,ЖЕРДЕН М?ДІ ШЫ?АДЫ

М?дi – хазiрет ?алиды? (?зiрет шерi) ?лы. Орта Азияда ?мiр с?рген балуан Дари?а ?ыздан туады. Азамат бол?ан со? туабiттi к?рмеген ?кесiн iздеп, сапар?а шы?ады. Кездеседi. Алдымен ж?н с?расып алмай к?реске шы??анда, бала ?рандап «И?, Алла, ?зiрет шерi жаса» деп ай?айлап к?реседi. Сонда ?зiрет шерi баланы то?татып, ?зiнi? баласы екенiн таниды. Бала да ?кесiн танып, «?з ?кеме ?ол к?тердiм, жарыл, жер, жарыл!» – деп, жерге кiрiп кетiптi.

Адамзат баласын тажал ?келген ауыртпалы?тан ??т?ару ?шiн М?дi ты?ыл?ан жерiнен шы?ады. Аспаннан Иса пай?амбар т?седi. Тажалды? к?зiн жояды.

Христиандарда Исаны? ?айта келуiмен жер бетiнде ?дiлдiк орнайды, адамдар к?н? атаулыдан арылып, ба?ытты ?мiр с?редi деген сенiм бар. ?аза?тар да «Аспаннан Иса, жерден М?дi шы??анда, ?ой ?стiне бозтор?ай ?ялайтын заман болады» деп жатады. Б?л сенiм ?аза?тарда ислам дiнiнi? М?дi, Дажжал туралы iлiмi негiзiнде ?алыптас?ан.

Елшiлiкке жiберiлген екi хазiреттi? ар?асында жер бетiнде мамыражай заман орнайды. Адамдар т?гелдей м?сылман болады. Осыдан «Аспаннан Иса т?ссе, Жерден М?дi шы?ады», – деген с?з ?ал?ан екен.

М?нда исламны? ?дiл жолымен ж?рсе?, екi д?ниеде ниет-тiлегi? орындалады деген ой т?йiнделген.

АСТЫ ?ОРЛА?АННЫ? АРТЫ О?БАС

?аза? хал?ы ?шiн дастар?ан ?стiндегi д?мнен ?лкен н?рсе жо?. Тiптi, а?даусызда ?йге кiрiп кеткен жыланны? басына а? ??йып шы?аратын к?шпендiлер ?шiн, т?з-д?мнi? ?асиетi ерекше. «Бiр к?н д?мдес бол?ан кiсiге ?ыры? к?н с?лем бер», деген с?з бекер айтылма?ан.

«Кiсi айдаса барма, д?м айдаса ?алма» дейдi атамыз ?аза?.

1920 жылдар Жа?анбек атты ау?атты кiсiнi? да??ы ?ымызбен шы?ыпты. Жетiсу ??iрiндегi ел: «Шiркiн, Жа?ан аулыны? ?ымызы-ай!» – деп тамсанып ж?редi екен. Бiр к?нi Ыс?а? деген а?са?ал Жа?анбектi? ?йiне т?сiптi. Ж?н с?раса келе, ?й иесi ?она?ыны? ата?ты мешкей Ыс?а? екенiн бiлiп, б?йбiшесiне:

– Сабада?ы ?ымызды сар?ып iшетiн д?удi? ?зi келiптi. Ш?лiн ?андыру о?ай болмас, тегi. ?ымызы?а iркiттi? суын ?осып жiбер, – деп ??ла??а?ыс ?ылыпты. Б?йбiше ота?асыны? айт?анынан аса алмай, айт?анын iстейдi. Екi тоста?ан ?ымызды сiмiрiп сал?ан Ыс?а?, ыдысын жозыны? ?стiне ?ойып, сырт?а шы?ыпты. Мешкей ?она?ынан тезiрек ??тыл?анына ?уан?ан Жа?анбек шы?ып:

– Апыр-ай, а?са?ал, ж?рiсi?iз суыт ?ой. Неге асы?ты?ыз? – десе керек. Сонда Ыс?а?:

– Е, Жа?анбек, а?сап келгенде, аруа? ?он?ан дастар?анны? а?, адал д?мiн арамдап бердi?. «Асты ?орла?анны? арты о?бас» деушi едi. Мен содан шошынып барамын, – дептi.

Ай ?ттi ме, ?тпедi ме, осы о?и?адан кейiн ел iшi бiр д?рлiктi. Жа?анбек байды? жал?ыз ?лы шiлденi? шiлi?гiрiнде ??м iшiнде адасып кетiп, ж?рт болып жабыла iздеп, ?ш к?ннен со? ?ре? тап?ан. Басынан к?н ?тiп, та?дайы ?а?сып, кеуiп кеткен бай??с бала ауыл iргесiндегi Жаман??мда жол таба алмай, ?аталап ш?лдеп ?лген екен.

АСТЫНДА?Ы АТЫН АЛТЫ АЙ ІЗДЕПТІ

(Екiншi н?с?асы)

Ертеректе ?асым деген бай болыпты. Сол кiсi бiрде ?ыры? ша?ты жыл?ысын базар?а п?лдап ?айтпа?шы болып, «?оянды» ж?рме?кесiне жол тартыпты. Айдап бара жат?ан ?зi мiнген атын ?ос?анда ?ыры? жыл?ы едi. Базар?а бар?ан со?, 39 жыл?ысын сатады. Елден 40 жыл?ымен шы??ан кiсi: «Ау, бiр жыл?ым ?айда?» – деп та? ?алады.

Ол кезде «?оянды» ж?рме?кесiне 2—3 ай жол ж?рiп жететiн. Елiне 2—3 айдан со? оралып, сату?а апар?ан жыл?ысыны? бiреуi кем бол?анын ??гiмелеп отырады. Ауылдастарыны? бiрi: «А?асы, аты?ызды? белгiсi ?андай?» – деп с?райды. Ол: «Жирен ?ас?а ат едi», – дейдi.

Інiсi: «А?а, сiз сол ж?рме?кеге не мiнiп барып ?айтып едi?iз?» – деп с?райды. Сонда ?ана ?зiнi? мiнiп ж?ргенi сол жирен ?ас?а ат екенiн бiлiп, санын бiр-а? со??ан екен.

«Астында?ы атын алты ай iздептi» – деген ?анатты с?з содан ?алса керек.

АСТЫ? Д?МІН Т?З КЕЛТІРЕДІ,

?ЙДІ? С?НІН ?ЫЗ КЕЛТІРЕДІ

Ертеде бiр бай ?мiр с?рiптi. Оны? айдай с?лу ?ш ?ызы бар екен. Бай к?ндердi? к?нiнде ?ыздарын ша?ырып алып: «?ыздарым, сендер менi ?аншалы?ты жа?сы к?ресi?дер?» – деп с?ра? ?ояды. Сонда ?лкен ?ызы т?рып:

– ?ке, мен сiздi ?ант секiлдi жа?сы к?ремiн, – дейдi. Ал ортаншы ?ызы:

– Балдай жа?сы к?ремiн, —дейдi.

Е? кiшi ?ызы:

– ?ке, мен сiздi ас т?зындай ?адiр т?тамын, —дейдi. Кiшi ?ызыны? жауабына ?ана?аттанба?ан ?кесi ?ызын сарайдан ?уып шы?ады. ?ыз ?за? жол ж?редi. ?бден шарша?ан ?ыз ?зен жа?асынан ?лкен сарай к?рiп, ?уанып кетедi. Сарай?а енген ол, сонда ?ызметшi болып ж?мыс?а т?рып, тiршiлiгiн ?рi ?арай жал?астырады. К?ндер айлар?а, айлар жылдар?а ?ласады. К?ндердi? бiрiнде оны к?зi шалып ?алып, хан ?лы ?ашы? болады. Хан ?ызды? жылы ж?зiнен кiшiпейiлдiлiк, мейрiмдiлiк, iзгiлiк, адамгершiлiк ?асиеттерiн бай?айды. С?йтiп ?лына жар етуiне р??сатын бередi. ?лан асыр той ?тедi. ?ызды? ?кесi б?л тойды? ?адiрлi ?она?ы ретiнде ?лкен ??рметпен ша?ырылады. О?ан арнап ас ?зiрлеудi ?ыз ?з мойнына алады.

?ыз ?кесiне дайында?ан тама??а бал мен ?антты к?бiрек ?осады. Ол та?амды жеген ?кесi:

– Менi? тама?ым неге бас?алардiкi сия?ты д?мдi емес, —деп ашуланады. Сонда б?л с?ра??а ?ызы жауап бередi: «Асты? д?мiн ?ант пен бал емес, т?з келтiредi, ?ке», —дейдi. Сонда барып ?кесi ?з ?ателiгiн т?сiнiп, ?ызынан кешiрiм с?ра?ан екен.

Б?л жерде халы? асты? д?мiн т?з келтiрсе, ?йдi? с?нiн ?ыз келтiредi деген ой?а ?кеп тiреп т?р. И? шынында ?йдi сыпырып-сиырып, жинап, тазалап, ретке келтiрiп, ?йдi? с?нi мен ?рiн ашып отыратын ?ыз баласы емес пе. Ел арасында б?л ма?алды? «Асты? д?мiн келтiрген т?з ?улие, елдi? с?нiн келтiрген – ?ыз ?улие» деген н?с?асы да кездеседi.

АСЫ?ЫС Т?БІ – ?КІНІШ

Асы?ыс, ?арбалас тiрлiктi? шикi шы?ып, артынан ?р?ашан да ?кiнiш тудыратыны бейнеленген Абай с?зi:

«Досы?а досты? – ?арыз iс,

Д?шпаны?а ?дiл бол!

Асы?ыс т?бi – ?кiнiш,

Ойланып алма? – сабыр сол».

АСЫЛ – АСЫЛЫНА,Н?СІЛ – Н?СІЛІНЕ

Бiрде «?рлы? жасады» деп жарлы-жа?ыбайлау бiреудi ханны? алдына алып келiптi. Ол адам «тауып алдым, ?рлап ал?ан жо?пын» деген с?зден танбапты. Ал талапкер болса, «?йтеуiр жо?ал?ан затым сенен шы?ты ?ой, ?рлап алды?» деп ?асарыса т?скен екен. Сонда а?ылды хан ?з пiкiрiн ?з iшiнде са?тай т?рып, у?зiрлерiне: «Мына бейба??а ?андай жаза ?олданамыз?» дейдi. Бiрiншi у?зiр: «От?а тiрiдей ?ртеп жiберу керек» десе, екiншiсi: «?олын ?ол, б?тын б?т ?ылып, кескiлеп ?лтiру керек» дейдi. Ал ?шiншi у?зiр к?лiмсiрей отырып: «Осы мен бiр н?рсеге та??алып отырмын», – дейдi. Ж?ртты? б?рi оны? аузына ?арай ?алады. – «Асыл – асылына, н?сiл – н?сiлiне» деген б?рын?ылардан ?ал?ан с?з бар-ды, сол рас па деймiн. Мына у?зiр «от?а ?ртеу керек» десе, екiншiсi «кескiлеу керек» дейдi. Отты айтып отыр?ан у?зiрiмiздi? ?кесi ?мiр бойы ?сталы? ??р?ан едi. Ал екiншiсiнi? ?кесi ?мiр бойы ?асапшы бол?ан-ды. ??дай ауыздарына ?алай салып отыр десе?шi…»

Екi у?зiр де т?мен ?арап, ?нсiз ?алады. Сонда хан:

– Ал ендi, ?зi? ?андай у?ж айтпа?шысы?? – дейдi ?лгi у?зiрге.

Ол т?рып:

– Менi?ше, б?л адам ?рлап алма?ан. Т?сiп ?ал?ан затты тауып ал?ан. Бiра? тауып ал?ан затын «о?ай олжа» деп, ал?ан да ж?ре берген. Ал, м?сылмандар ма?айында тiрi жан болмаса да, «мынау кiмдiкi?» деп ?ш рет ай?айлап с?рауы керек. Б?л ендi оны? бiлместiгi бол?ан. ??гiменi? ?ыс?асы: затын танып т?р?ан адам ?з м?лкiн алып ж?ре берсiн. Ал мына жаза?а тартыл?алы т?р?ан адам?а кешiрiм жасалы?. Екiншiлей ?айталаса, осы у?зiрлердi? кесiмi шешiм болсын, – дептi.