Қанатты сөз – қазына. 1-кітап

Хан басын изеп: «Ке? бол?аннан кем болмаспыз, кез келгендi ?ыра берiп, ел болмаспыз» деген екен.

АСЫЛЫ? АЙТПА,

АУЗЫ?ДА?Ы АСЫ?НАН ?А?ЫЛАРСЫ?

Б?л на?ыл «арты? айтып, шектен шы?па, т?убе?е т?с» деген емеурiндi а??артады.

Ота?асы ?йiне кiрмей жатып, б?йбiшесiне:

– Тама?ы? бар ма, ашы?ып келдiм, – дейдi. Б?йбiшесi:

– ?азан?а ет салып ?ойдым. ??дай ?аласа, б?йыртса, пiсiп ?алар, – дейдi. Ота?асы:

– Ой, ет ?азан?а т?скен болса, б?йырса да, б?йырмаса да жеймiз ?ой, – дейдi.

Содан ас дайын болып, ендi ?келейiн деп жат?анда, ?йге екi н?кер баса к?ктеп кiредi. ?й иесiн алдында?ы асына да ?аратпай ?стап алып, т?т?ындап, апарып ?амап ?ояды. Содан ол бiрнеше к?ннен кейiн а?талып, ?йiне ?айтып келедi. Есiгiн ?а?са, ар жа?ынан б?йбiшесi:

– Б?л кiм? – дейдi. Сонда аузы к?йген ота?асы:

– Б?йыртса, к?йеуi?мiн, – деген екен.

«Асылы? айтпа, аузы?да?ы асы?нан ?а?ыларсы?», – деген с?з содан ?алыпты.

АСЫ? Т?ГІЛІ, ТАБА?Ы? ?АЙДА?!

Б?л с?з тiркесi «болар iс болып, бояуы сi?дi, бая?ыда ?айда ?алды??!» -деген ма?ынада ?олдынылады.

?аза?та астан кейiн ет пен ?амырды турап, нарын жасайтын ?детi. Сол да?ды бойынша, ?лкендер ет пен ?амырды турайды. ?йдi? б?йбiшесi жас келiнге таба?ты берiп:

– Сырттан ?стiне сорпа ??йып ?кел, – деп ж?мсайды. Дала ?ара??ы, ай тума?ан екен. Келiн сырт?а шы?а бере с?рiнiп ??лап, таба?ы «сатыр-с?тыр» ете ?алады. ?йден енесi дауыстап:

– Ой-бу-уй, жолда б?зау жатыр едi, асы?а абай бол! – деген екен, келiнi:

– Асы? т?гiлi, таба?ы? ?айда?! – деп ?ойып ?алыпты. С?йтсе, б?зау?а с?рiнiп жы?ыл?анда, таба?ы ?шып кетiп, соны таба алмай сипала?дап ж?р екен.

АТ АЙНАЛЫП ?АЗЫ?ЫН ТАБАДЫ

Николай заманында Жетiсу елiнi? ата?ты байы бiр жылы ж?рме?кеде ?зiнi? кекселеу болып ?ал?ан ж?йрiк ай?ырын ?йiрiмен ?ндiжаннан келген (?збекстанда?ы ?ала, елдi-мекен) саудагерге сатып жiбередi. Сол ай?ырды? жеке ?зiн келесi жылы жазда жайлау?а шы??ан малшылар «Мы?жыл?ы» ??iрiнен к?рiп ?алып, бай?а хабар бередi. «?айт?ан малда береке», – деп бай ай?ырды ?стап алып, мойнынан ??ша?тап, ма?дайынан с?йiп т?рып, к?зiне жас алады. ?йткенi, ол ай?ырды? ?ндiжан жерiнен осы «?ар?ара?а» жеткенше бiр жылдай уа?ытта ?андай ?иыншылы? к?ргенiн ??ыну о?ай емес едi. ?йiрiн айдап шы?ып, айырылып ?алды ма, немесе жеке ?зi ?ашып шы?ты ма, ол жа?ы бейм?лiм. ?йтеуiр ?у?ынды к?п к?рген сия?ты, атты адамды алыстан к?ргеннен ?аша беретiн, денесiнi? тiлiм-тiлiм болма?ан жерi аз, не болса да к?п ?иынды?пен жеткен. «Жыл?ы жершiл», «Ат айналып ?азы?ын табады» деп хал?ымыз бекер айтпаса керек. Жа?сы жыл?ы басы бос болса, ?андай ?ашы?ты?та болмасын туып-?скен жерiне тарта бередi, жануарларды? есi анау-мынау адамнан кем болмайды.

Бай содан кейiн ол ай?ырды ?з ?олынан шы?армай, ?йiрге ?осып ж?рдi.

АТ – ЖАЯСЫ ЖАЛПА? БИЕДЕН,

ЕР АЛА?АНЫ ЖАЗЫ? АНАДАН ТУАДЫ

Елiне ?адiрлi, ?дiл билiк ж?ргiзген С?леймен деген ?арт ?л ?стiнде жат?анда, ?зе?гiлес жолдастары, жа?ын а?айын мен ?зiнi? ?ш баласы ?кеден ?сиет к?тiп отыр?анда, балалары ?кеден ?сиет с?рау?а жарамай, сы?сы?дап жылай берiптi-мiс. Сонда олардыы? б?л ?ылы?ына разы болма?ан С?леймен жинал?андар?а ?арап: «Ат – жаясы* жалпа? биеден, ер ала?аны жазы? анадан туады» деушi едi атам ?аза?. К?з жасына ие бола алмай отыр?ан мына балаларымнан не шы?ушы едi. Б?ларды? анасы есiктен келген бала?а дастар?аннан уыстап бауырса? ?келгенде, уысына ?ш бауырса?тан арты? сыймаушы едi. Содан ту?андар мыналар ?ой, к?з ?ырлары?ды сала ж?рi?дер», – деп, балаларын ?зiнi? ?зе?гiлес достарына тапcырыпты-мыс.

?олы ашы?, ке?пейiл, дархан аналардан ?ана ерлер туады деген ойды бередi.

АТ – ЕР ?АНАТЫ

?лы Алла Адам атаны ж?ннаттан шы?арып, жерге т?сiрген кезде оны т?рт к?зi бар, ?анатты пыра??а мiнгiзген екен. Адам ата жерге т?скенде, бойын ?рей билейдi. Бейтаныс мекен к?зiне жат к?рiнедi. ?оры??аннан пыра?ты? мойнынан ??ша?тап алып жiбермей ?ояды. Бiра? пыра?тар ?айтадан ж?ннат?а к?терiлмек болады. Сол кезде Адам ата атты? ?анаттарын ?ыр?ып тастайды. Пыра?тар не iстерiн бiлмейдi. Сол кезде Алладан:

– Адамны? ж?рсе, ?анаты, жау тисе, ?ор?аны бол. Адам?а ?ызмет ет, – деген б?йры? келедi. Ат амалсыз жерде ?алады. Б?рын?ы ?анатында?ы к?ш-?айраты оны? ая?тарына ауысады. Бастап?ыда ат жерге ?йрене алмай, ж?ннатты а?сап жылай берген екен. К?нi-т?нi жыла?аннан т?рт к?зiнi? екеуi суалып, к?рмей ?алады. Атты? ма?дайында?ы к?зге ??сас ш???ырлар ??р?ап ?ал?ан жанарды? орны екен. Содан бастап ат адамны? ажырамас серiгiне айналады. «Ат – ердi? ?анаты» деген м?тел осыдан ?ал?ан екен.

К?шпелi д?уiрде ат, жыл?ы деген атаулар ?аза? даласыны? екiншi есiмiндей болып кеткен едi. Ке? байта? даланы ме?геру ?шiн, ??с ?анаты талатын ?ашы?ты?ты ?аусыру ?шiн тек атты? ?ана жалы мен белi, т?я?ында?ы желi керек болды. Тарихта?ы ?иян-кескi жоры?тар, дала ?шiн ?за? ?ан т?гiс ?ыр?ындар ат ар?асында ?ткен. ?ыс?асы, ?аза?ты? екi с?зiнi? бiрi – ат туралы болатын. Содан да болар, хал?ымыз «Ат – ер

Жая* – жыл?ыны? сауыр етi.

?анаты», «Ат жетпейтiн жер жо?», «Ж?зден – ж?йрiк, мы?нан – т?лпар», «Ат с?рiнбей жер танымас», «Ат т?я?ын тай басар» дегендей к?птеген м?н-ма?ыналы ?анатты с?здер ?алдыр?ан.

АТАДАН БАЛАНЫ? БА?Ы АСЫП ТУУЫ М?МКІН,

АЛ А?ЫЛЫ ШИРЕК ТЕ БОЛСА КЕМ ТУАДЫ

?кесiне ?ара?анда баланы? ?мiрде жолы болуы, ?ызмет-мансабы ?суi, ба?ы жануы м?мкiн. Бiра? ?ке алдында ол ?ашанда перзент. ?кесiнен к?п ?мiр с?рген жо?. Демек, т?жiрбие, ?мiрдi танып-бiлу, к??iлге т?ю т?р?ысынан ?кесiнен асып кете алмайды. На?ылды осы ма?ынада т?сiну керек.

Жиренше бозбала кезiнде жасы ?л?ай?ан ?кесiн ауыл сыртында?ы т?беге атпен апарып отыр?ызып, ?зi ауыл аралап, кешке ?арай ?айта атпен алып ?айтады екен.

Бiр к?нi Жиренше на?ашысыны? аулына ?ыдырып кетедi. Содан ?айтар жолда бiр жас жiгiт жолдан ?осылып, бiрге ж?редi. Ауыл?а жа?ында?анда ?лгi жiгiт бас?а ауыл?а б?рылып, ?ндетiп кете барады. Жиренше к?ндегi ?детiмен т?бе басында отыр?ан ?кесiн ?йiне алып келiптi.

– Балам, жа?а?ы жолдасы? еркек пе, ?йел ме? – деп с?рапты ?кесi.

– ?йел емес, жас жiгiт.

– Ендеше кеткен ауылына барып келшi, менi?ше сол ?йел, – дептi ?кесi.

Сол ауыл?а барып, ?айта орал?ан Жиренше:

– ?ке, сiздi? айт?аны?ыз рас екен, мен шамалас ?ыз болып шы?ты. Оны? ?йел екенiн ?айдан бiлдi?iз? – деп с?райды. ?кесi айтады:

– Алыста келе жат?анда ая?ы атты? екi ?кпесiнен шы?пады. Ауыл?а жа?ында?анда ерге е?кейi?кiреп отырды. Сенен б?лiне берiп ?н сал?анда, ?ндi еркекше бастады да, ?йелше ?айырды, содан бiлдiм. Сол ?ызбен с?йлес, болаша? жары? сол болады, – дейдi.

Ата?ты ?арашаш анамыз сол ?ыз екен. Жиреншенi? «Атадан баланы? ба?ы асып тууы м?мкiн, ал а?ылы ширек те болса кем туады» деген с?зi содан ?алыпты.

Халы?ты? жорамалы бойынша, Жиренше шешеннi? ?кесi де с?зден ?аражаяу болма?ан екен.

АТА ?АР?ЫСЫ О?

Ілгерi заманда д?ниеде жо? бай болыпты. Бiра? оны? баласы болмайды. Жарат?ан?а жалынып, сыйынба?ан мазары, барма?ан жерi ?алмай ж?рiп, жасы жетпiске таяп ?ал?анда жал?ыз ?л к?редi. Баласы жастайынан елдi? тiлiн алмайды, ?зiнi? бiлетiнiн iстеп, терiс болып ?седi. Ата-анасы бас?а ?ылар айласын таппайды. А?ыры атасы, «??с болып, ?лып ?ал, ?я? таста болсын», – деп ?ар?айды. Атадан ?ар?ыс ал?ан жал?ыз бала «Бай?лы» деген ??с?а айналып ?ал?ан екен. «Ата ?ар?ысы о?» – деген с?з ?ал?ан екен елде.

Ілегiргi замандарда ата, ?ке ?ар?ысы – е? ауыр, зардапты жазаларды? бiрiнен санал?ан. Халы? сенiмi бойынша м?ндай ?ар?ыс ар?ала?ан адам ерте ме, кеш пе бiр ?ауiп-?атерге жолы?ады немесе ?мiрде жолы болмайды. Сонды?тан есi бар ?рбiр ?л-?ыз ата-ана ?ар?ысына ?шырайтын терiс ?ылы?-?рекеттерге барма?ан. Ата-анасын мейлiнше сыйлап, ??рметтеп, оларды? ?стан?ан пiкiр, к?з?арастарына ?арсы келе бермеген.

Б?гiнгi к?ндерi де сол д?ст?р ма?ызын жой?ан жо?.

АТА ?АР?ЫСЫ – О? (Екiншi н?с?асы)

?ария с?здi? айтуында А?серке д?улеттi, бай бол?ан адам екен. Байлы?ты? ?зi адамны? ниетiне бiтедi деген с?з рас болса керек. А?серке мы??ыр?ан малын ба?ып-?а?атын малшылардан «атты? майы»* дегендi с?рамайтын мырза адам болыпты.