Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

– ?амчун мактаби таълимию илмии идоракунии То?икистонро кадом муассиса муарриф? менамояд?

АДАБИЁТ ВА ДИГАР САРЧАШМА?ОИ МАЪЛУМОТ

– Ахбори Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон №4 ?исми 2, мод.344

– Ахбори Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон, соли 1998, №22, мод. 300

– Ахбори Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон, соли 2007, №5, мод. 363; соли 2008, №3, мод. 202; соли 2010, №7, мод. 554; соли 2013, №3, мод.202

– Ахбори Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон, соли 2011, №7—8, мод.611

– Ахбори Ш?рои Олии ?ум?урии То?икистон, соли 1994, №13, мод. 195; Ахбори Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон, соли 1999, №9, мод. 238; соли 2005, №12, мод.626.

– Дар бораи донишкадаи мо. [Маводи электрон?]. / Тарзи дастрас?: http://did.tj/index.php?newsid=155 (http://did.tj/index.php?newsid=155)

– Иерархия власти в СССР и их пространственная структура. / Тарзи дастрас?: http://www.libertarium.ru/l_knig_ier (http://www.libertarium.ru/l_knig_ier)

– ?одиров Д. С. Мар?ила?ои ташаккулёбии илми идоракунии давлат?. /Ма?аллаи «Идоракунии давлат?» 2015 (2). – Душанбе: Шар?т озод, 2015. – С. 62—71

– Конститутсияи ?ум?урии То?икистон

– Мавлоназаров С. С. Самарабахшии технологияи иттилоот? дар идоракунии давлат?. /Ма?аллаи «Идоракунии давлат?» 2015 (2). – Душанбе: Шар?и озод, 2015. – С.153—158

– Политические партии Таджикистана. / Тарзи дастрас?: http://www.quickiwiki.com/ru/ (http://www.quickiwiki.com/ru/)

– Раззо?ов Б. ?. Идораи давлат? дар ?ум?урии То?икистон: проблема?ои ?у?у?ии назария ва амалия. – Душанбе: «Ирфон». 2007.-236 с.

– Саидов А. Т. Хизмати давлат? дар ?ум?урии То?икистон (андеша?о, дурнамо). – Душанбе: «Шар?и озод», 2006. – 128 с.

– Тощенко Ж. Т. Социология управления. Учебник. – М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2011. – 300 с.

– Шосаидов С. ?. Идоракунии низоъ?о дар корхона?о: тавсифи умум?. /Ма?аллаи «Идоракунии давлат?» 2015 (2). – Душанбе: Шар?и озод, 2015. – С.39—49

– Ш?рои ?амъиятии ?ум?урии То?икистон ма?ом ва на?ши он дар мутта?ид кардани ?омеаи То?кикстон. / Тарзи дастрас?: http://www.shuro.tj/ (http://www.shuro.tj/)

§3. МАВЗУЪ, МА?САД ВА ВАЗИФА?ОИ СОТСИОЛОГИЯИ ИДОРАКУН?

3.1 Маф?ум?о ва ма?сади сотсиологияи идоракун?

Сотсиологияи идоракун? чун дигар илм?о мавзуъ, ма?сад ва вазифа?ои хоси худро со?иб мебошад.

Мавз?и илм ин ма?м?и маф?ум?ое мебошад, ки ба воситаи он?о ?а?и?ати во?е? (объектив?) тавсиф карда мешавад. Зимнан, сотсиологияи идоракун? со?аи муносибат?ои идоракунии дар ?амъият дар ?ар давраи муайяни таърих? пайдошударо меом?зад.

Умуман илми идоракун? васеъ буда, он аз ?ониби со?а?ои гуногун, ба монанди равоншинос?, ?у?у?шинос?, педагог?, и?тисод? ва ?айра ба таври муназзам ом?хта мешавад. Аммо ин ?о ин илм дар шакли ма?дуд, яъне ?исмати и?тимоии он дар ало?идаг? мавриди ом?зиш ?арор дода шавад. Вале ин маънои онро надорад, ки ?ангоми та?лил, баррас? ва ом?зиши он со?а?ои дигари идоракун? дахл карда намешаванд, зеро ?амъият, ки объекти асосии сотсиология мебошад, фарогирандаи кулли со?а?ои идоракун? арзёб? мегардад.

Ба ом?зиши идоракун? олимони зиёд са?м доранд, аммо яке аз муваффа?тарин?о дар ин самт М. Вебер мебошад, ки назариёти ? ба ?араёни низоми идоракунии имр?за низ муносиб арзёб? мегардад. Мувофи?и назариёти М. Вебер оид ба ?удокунии на?ши бюрократия дар сохтори идоракун? истифодаи самараноки ?амаи намуд?ои фаъолияти гуру?? ва рушди низоми ?оида?ои бешахсият? (таъсир надоштани шахсият) дар дохили ташкилот, ки ба идоракунии ?окимият дар шакли иерарх? (зинабанд?) асос меёбад, тавсия гардидааст.

Дар ин?о шахсият манфиат?ои инсонро, ки новобаста аз масъулияти мансаб? ва ё хизмат? (нисбат ба ?омеа ва давлат) ба нафъи худ ва ё ба?ри ?онеъ гардонидани талаботи бевоситаи худ равона мегардад ифода мекунад.

Бар ин мавзуъ назари му?а??и? бар он асос меёбад, ки аз як тараф хадамоти давлатии бюрократ? тартиботи босамарро дар ?омеа таъмин менамояд, аз тарафи дигар «?окимияти боло?» дар идоракунии ?амъият? шабе?и «яккасардор?» мебошад. Ин усул хоси идоракунии сохти маъмур? мебошад, ки дар он мутахассисон ва ё хизматчиёни давлат? аз р?и принсипи та?симоти ?атъ? ва иерархияи вазифа?о амал мекунанд. Мувофи?ан хизматчиёни давлат? дар сохтори бюрократ? манфиат?ои хоси худро иборат аз ду гуру?: умум? ва шахс? со?иб мебошанд; манфиат?ои умумии он?о манфиат?ои ?окимият ташкил меди?анд, аммо манфиат?ои шахс? фарогири нафъи худи он?о (хусус?) мебошанд. Чуноне дар ?аёти имр?за низ мушо?ида мегардад дар бисёр ?олат?о, бахусус ?ангоми аз назорат (аз ?ониби ма?омоти боло?) дур мондан манфиати шахсии инсон / маъмур аз манфиати умум? (?укумат, ?омеа) пеш гузошта мешавад. Ма?з ?амин заифии сохтори бюрократ? (камназорат?) боиси пайдо шудани коррупсия ва норозигии ?амъият нисбат ба ?окимияти давлат? мегардад.

Новобаста аз ин, тиб?и назари Вебер ма?з намуди бюрократии ташкилоти маъмур? навъи идоракунии бе?тарин мебошад, зеро он – идоракунии маъмур? метавонад да?и?ият, устувор?, тартибот ва боэътимодиро дар муносибат?ои идоракун? таъмин созад ва ?обили бадастории сифати ол? бошад. Аммо намуди дигари идоракун? – идоракунии оммав? / ?амъият?, ки тан?о ба ташкили ?амъияти касбиён (коршиносон), ки дониши васеро дар со?аи и?тимо?-гуманитар? аз р?и сохтор?о, ваколат?о ва сат??ои гуногуни и?ро фаро мегирад, ?обил мебошад. Ин шакли ?амгироии маъмурие мебошад, ки ба худ ?ам «сиёсатмадорон» ва ?ам «маъмурон» -ро шомил мегардонад. Ба ин намуди ташкилот ва ё идоракун? дар То?икистон фаъолияти Иттифо?и журналистон, Иттифо?и матлубот, Иттифо?и нависандагон, Итти?одияи корфармоён, Ш?рои миллии ?амъият? ва ?айра мисол шуда метавонад.

Дар мавазуи идоракунии ?омеа, бахусус принсип?ои либерал? ва демократии идоракун? са?ми му?а??и?он, аз ?абили Руссо Ж., Локк Д. Ж., Спиноз Б. ва дигарон хеле зиёд аст.

К. Маркс ва Ф. Энгелс низ дар ташаккули консепсияи идоракунии ?амъият са?ми босазо гузоштаанд, чуноне дар яке рисола?ои худ овардаанд: «Омил?ои бошууронаи идоракун? дар фаъолияти ма?садноки одамон, таъсиррасонии институт?ои ?амъият?, амали ташкилот?ои таъминкунандаи тартибот ва озодии нисб? аз ?олат?о, бедод?, фалокат ифода меёбад».

?ар як ташкилот хо? хурд хо? бузург фаъолияти худро ба и?рои якчанд вазифа?ои муайян равона месозад. Ба ву?уд омадани хир?и (феномени) и?тимоии махсус – идоракун?, ба пайдо шудани фард?ои ало?ида ва гуру??ои маш?ули фаъолияти идоракун? боис мегардад. Идоракун? намуди фаъолиятест, ки вазифаи он ро?барии одамонва ё низоми муносибат?ои намуди иерархияи (зинабандии) и?тимоии фарогирандаи назорат, ?окимият, мартаба, ма?ом ва на?ш мебошад.

Дар илми муосир идоракун? со?аи дониш ва намуди фаъолиятест, ки ба 4 амал?о ва ё вазифа?о: бана?шагир?, ташкил?, сабабнок? (?авасмандгардон?) ва назорат асос меёбад.

Сотсиологияи идоракун? – илми ?удуд? буда, дар сар?ади ду фан?ои муста?ил сотсиология ва идоракун? пайдо шудааст. Сотсиологияи идоракун??араёни ташаккулёб?, амалкун? ва рушди со?аи муайяни фаъолияти ?аёти ?амъиятиро баррас? намуда, механизми муносибат?о ва та?йирот?ои и?тимо?, ?онунияти амал?о ва рафтор?ои и?тимоиро дар раванди идоракун? меом?зад.

Дар инкишофи сотсиологияи идоракун? хизмати му?а??и?они назарияшинос ва амалия Ф. Тейлор, А. Файол, М. Вебер, Г. Форд, Г. Эмерсон, Э. Мэйо, Р. Мертон ва дигар?о назаррас мебошад.

Хусусияти хоси сотсиологияи идоракунро ?амчун назарияи сотсиологияи ало?ида (махсус), инчунин объект ва предмети он метавон ба ма?сад?ои зерин ифода намуд.

Якум, – яке аз масъала?ои му?ими сотсиологияи идоракун? ин ом?зиши омил?ои во?еие мебошад, ки мазмуни ?аёти и?тимо? ва фаъолияти доиморушдёбандаи идоракуниро ташкил меди?ад. Ом?зиши омил?ое, ки дар он хусусият?ои амал?ои мута?обилаи он шахсоне из?ор мегардад, ки: идоракунии ?амъият?о ва ташкилот?ои гуногуни и?тимоиро ба у?да доранд – идоракунандагон; ва ё (шахсоне ки) дар ма?оми ро?барикунанда шомил намебошанд ва дар фаъолияти идоракун? иштирок намекунанд ва (мутаносибан) ма?бур ?астанд, ки тобеи дигарон (ро?барон) бошанд, амр, фармон ва дастур?ои он?оро и?ро намоянд – идорашавандагон.

Дуюм, – сотсиологияи идоракун? аз байни омил?ои зиёди во?е? ва гуногунишакли ?амъгардидаи мансуб ба фаъолияти идоракун? му?имтарини он?оро ?удо мекунад ва бо ?амин восита: раванди рушдёбии ?араён?ои идоракуниро; та?йирёбии вобастаи ин омил?оро аз та?йирёбии шароит?ои фаъолияти ?аёти и?тимо?-и?тисод?, сиёс?, и?тимо?-фар?ангии одамон; инкишофи гуру??о, ?амъият?о ва дар умум ?омеаро муайян менамояд.

Сеюм, – вазифаи сотсиологияи идоракун? иборат аст: аз эзо? (шар?) додани зарурати дар низом ва сохтори фаъолияти идоракун? ба ву?уд омадани ин ё он навовари?о ва усул?ои муносиб ва нави амалии татби?и он?о (дар ?араён?ои идоракун?) бо назардошти шароити мувофи?.

Дар баробари ин, агар муайян кардани тамоюли рушди фаъолияти идоракун?, ба?огузории а?амиятнокии он, зарурати назария?ои нави идоракун?, асоснок? ва самаранокии он?о, имконият?ои татби?и ин назария?о дар ояндаи начадон наздик ва ё дур имконпазир гардад, пас ин маънои онро дорад, ки сотсиологияи идоракун? метавонад боз як масъалаи дигарро (ча?орум) -ро ?ал намояд.

3.2 Вазифа?ои асосии сотсиологияи идоракун?

Гуру?банд? намудани масъала?ои сотсиологияи идоракун? имконият меди?ад, ки вазифа?ои асосии он иборат аз 4 гуру??ои зерин муайян карда шаванд:

– Маърифат? – та?лилу ом?зиши хусусият?ои асосии идоракун? ?амчун со?аи махсуси фаъолияти ме?нат?, муайян кардани на?ш ва а?амиятнокии идоракун? дар рушди ?амъият ва зерсохтор?ои он, ташкилот?о, гуру??о ва ?айра;

– Ба?оди?? – ба?огузории сат? ва ё андозаи мувофи?ат кардани (ё ин ки баракс мувофи?ат накардани) сохти ?ории низоми идоракун? ба тамоюл?ои ?амъият, интизори?ои и?тимо?, талабот ва манфиат?ои ?исми зиёди а?ол?; дарёфти посух ба савол?ои хусусиятнок, ба монанди низоми идоракун? демократ? аст ё авторитар?; ташаббус?ои шахсони ало?ида, гуру??о ва ?амъият?оро рушд меди?ад ё ин ки ма?дуд мекунад?. ?амчунин, ин вазифа имконият меди?ад, ки аз байни омил?ои бисёр ва гуногун?анбаи идоракун? бе?тарин?о ва муносибтарини он?о ба шароити дахлдор ?удо карда шаванд, зимнан раванд?ои рушди ?араёни идоракун? ва вобастагии он?о ба та?йирёбии сохтор?ои ?амъият, гуру??ои ало?ида ва одамон муайян карда шаванд;

– Пешг?? ва пешбин? — барои муайян кардани му?имтарин та?йирот?ои э?тимолии наздик ва ё дур дар фаъолияти идоракун? равона шудааст. Ин вазифа яке аз васила?ое мебошад, ки дар ташкил ва таъмини самаранокии ?араён?ои идоракун? ба сифати сипари му?офизат? ва кафолатнок истифода карда мешавад;

– Таълим? (ом?зиш?) – аз худ кардан ва такмили дониш, ма?орат ва малака оид ба тарзу усул?ои идоракун?. Ин вазифа асосан хусусияти мунтазам? дорад, аммо бо та?озои ?омеаи муосир он ?ангоми зарурат бар асоси а?амиятнокии консепсия?о ва раванд?ои муайяни идоракун?; ташаккул, та?ким ва пешбинии инкишофи он?о дар оянда ба амал бароварда мешаванд.

Дар баробари ин, сотсиологияи идоракун? метавонад боз як вазифаи му?ими дигареро и?ро намояд – (5) мусалла? гардонидани кадр?ои идоракун? бо усул?ои нав, технология?ои идоракун? ва бо ин васила дар ?амъият ?амчун воситаи амалии такмилди?андаи низоми идоракун? метавонад на?ш гузорад.

?амин тари?, вазифа?ои сотсиологияи идоракун? дар ма?муъ механизм ва ё му?аррикеро ташкил меди?ад, ки та?озои замони муосир буда, бар асоси принсип?ои демократии идоракун? – боло гузоштани ?имат ва нуфузи инсон ташаккул ёфта, тан?о истифодаи бомароми он?о низоми устувор ва рушдёбандаи идоракунии ?ар як ташкилот, гуру??о ва ?амъият?оро метавонад таъмин созад.

3.3 Объект ва предмети сотсиологияи идоракун?

?араёни идоракун?, ки аз ?узъ?ои бисёр ва гуногунсифат иборат мебошад дар доираи илм?ои гуногун – сиёсатшинос?, ?омеашинос?, равоншинос? ва и?тисод? ом?хта мешавад. Аммо ?ар кадоме аз он?о объект ва предмети хоси тад?и?отро барои худ ?удо менамояд.

Зимнан объекти сотсиологияи идоракун? – ин ?араён?ои идоракунии дар ?омеа ва зерсохтор?ои ало?идаи он (сиёс?, и?тисод?, и?тимо?, и?тимо? – фар?анг?) ва ё ташкилот?о (корхона?о, муассиса?о ва диг.) амалдошта мебошанд, ки баррас? ва тафсири он?о ?амчун амал?ои мута?обилаи иштироккунандагони гуру??ои оилав?, касб?, ?удуд? ва гуру??ои дигари мутта?идшуда, раванд?ои мухталифи ?амкор?, дастгирии мута?обила ва ра?обатнок? ба ро? монда мешавад.

Предмети сотсиологияи идоракун? – ин ом?зиш, ба?оди?? ва такмилди?ии ?араён?ои идоракунии намуд?ои гуногуни ?амъият?о, ташкилот?о, институт?ои и?тимо? ва дар умум ?омеа мебошад. ?ар кадоме аз ин институт?о, албатта дар худ низоми махсуси амал?ои мута?обилаи и?тимоии фард?о ва гуру??ои одамонро ифода мекунанд.