Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

Муайян кардани объект ва субъекти сотсиологияи идоракун? ба мо имконият меди?ад, ки ?узъиёти беши ин со?аи илми ?амъиятшиносиро муайян созем.

Сотсиологияи идоракун??исми илми ?омеашинос? мебошад, ки низом ва раванд?ои идоракуниро дар ча?орч?баи муносибат?ои идоракун? меом?зад.

Сотсиологияи идоракун? фаъолияти гуногуншакли ма?омоти идоракун?, давлат? ва ?амъиятиро ?амчун низом?ои и?тимо? меом?зад, аз ?умла мавриди ом?зиш ?арор дода мешаванд:

– интихоб, ?оба?огузор? ва омодасозии кадр?ои идоракунанда дар ма?муъ;

– муносибат ва амал?ои мута?обилаи байни кормандони дастго?и маъмур? (ро?барикунанда), зертобеъ ва кормандони сохтор?ои ташкил?;

– ташаккулди?ии ма?сад?ои идоракун? бо назардошти меъёр?ои и?тимо? – и?тисод?, и?тимо?-психолог? ва мувофи?ати он?о ба манфиат?о ва интизори?ои кормандон;

– масъала?ои марбут ба такмили механизм?ои бонизоми и?тимо?, ки ба ом?зиши ами? ва таъсиррасонии субъекти идоракун? (идоракунанда) ба объекти и?тимо? (идорашаванда) дар ро?и расидан ба ма?сади гузошташуда асос меёбад.

Дар ма?муъ сотсиологияи идоракун? сохтор?ои идоракунии давлат?, ?амъият? ва муташаккилро ?амчун як низоми томи и?тимо? меом?зад. Мавз?и ин илм интихоб намудан ва ?оба?о намудани кадр?о, танзими дурусти муносибат?о байни ро?барият ва кормандон, бе?тар намудани шеваи мудирият ва ?айра мебошад. Дар ин ?о ?адаф?ои и?тимоии идоракун? бо назардошти меъёр?ои и?тимо? ?амо?ангсозии манфиат?ои маъмурият ва муносибат?ои кормандон, та?лили нати?а?ои татби?и ?арор?ои маъмурият ва муносибат?ои кормандон пеш гузошта мешаванд.

САВОЛ?О БАРОИ ТА?ВИЯТИ ДОНИИШ

– Сотсиологияи идоракун? чист?

– Вазифа?ои асосии сотсиологияи идоракуниро номбар кунед?

– Объекти сотсиологияи идоракун? чиро фаро мегирад?

– Предмети сотсиологияи идоракуниро тавзе? ди?ед?

АДАБИЁТ ВА ДИГАР МАНБА?ОИ МАЪЛУМОТ

– Бюрократия [Маводи электрон?]. – Тарзи дастрас?: http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/ae0daf13-6994-8c34.htm (http://files.school-collection.edu.ru/dlrstore/ae0daf13-6994-8c34.htm)

– Гостенина В. И. Социология управления [Матни асл?]: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. – СПб.: Питер, 2013. – 368 с.

– Конститутсияи ?ум?урии То?икистон [Матни асл?]. – Душанбе: 1994

– Корпоративная культура. [Маводи электрон?]. – Тарзи дастрас?: https://ru.wikipedia.org/wiki/ (https://ru.wikipedia.org/wiki/)

– Предвидение [Маводи электрон?]. – Тарзи дастрас?: http://www.chronos.msu.ru/old/TERMS/razumovsky.htm (http://www.chronos.msu.ru/old/TERMS/razumovsky.htm)

– Раззо?ов Б. ?. Идораи давлат? дар ?ум?урии То?икистон: проблема?ои ?у?у?ии назария ва амалия [Матни асл?]. – Душанбе: «Ирфон». – 2007. – 236 с.

– Система социального управления [Маводи электрон?] – Тарзи дастрас?: http://www.pravo.vuzlib.su/book_z872_page_17.html (http://www.pravo.vuzlib.su/book_z872_page_17.html)

– Социальные нормы и их классификация [Маводи электрон?]. – Тарзи дастрас?: http://lawtoday.ru/razdel/biblo/tgp/078.php (http://lawtoday.ru/razdel/biblo/tgp/078.php)

– Тощенко Ж. Т. Социология управления. Учебник. [Матни асл?] – М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2011. – 300 с.

§4. САМТ?ОИ АСОСИИ

СОТСИОЛОГИЯИ ИДОРАКУН?

4.1 Шакл?ои идоракунии и?тимо?

Барои идоракунии босамари и?тимо? мебояд масъала?ои актуал? ва тарзу усул?ои ?амкории ?амъиятиро бо назардошти камбуди?о ва ё монеа?ои бархурдгардида ом?хт ва зимни ?абули ?арор?о ба инобат гирифт – принсип?о ва самт?ои муайяншударо дар рушду такомули идоракунии и?тимо? бомаром ба кор бояд бурд.

Дар заминаи идоракунии и?тимо? зарур аст, ки о?ибат?ои дури (ояндаи) фаъолияти исте?сол? муайян гарданд, мувофи?ан имконият фаро?ам оварда шавад, то ин ки ин о?ибат?о мавриди баррасии доим? ва танизм ?арор дода шаванд.

Таърихи начандон дури мо нишон дод, ки бархурд?о ва ё ихтилофот?ои и?тимо? дар низом?ои идоракун?, аз ?умла дар сохти сотсиалистии ?омеа хеле зиёд мебошанд. Дар сол?ои ?анги Бузурги Ватан? гузариш аз сохти демократии идории сол?ои 1920-ум ба низоми дурушт ва муттамаркази авторитар?-бюрократии соли 1950-ум о?ибат?о ва ?афомонии зиёдро ба бор овард. Бюрократизм дар асл худ ба худ мухолифи принсип?ои сотсиализм буд (ва мебошад), во?еан барои рушди он монеа?о э?од мекард. Чунон ки принсипи асосии сотсиализм – баробарии и?тимо? ?ар ?адам бо э?од гардидани услуби тобеияти ?атъ? ба марказ (?окимияти мутла?), басинф?удокунии ?омеа: синфи коргар, зиё?, миёна, боло? ва ?айра, афзалият ба исте?солот на ба инсон вайрон мегардид.

Идомаи рукн?ои бюрократ?, ?укмфармо? ва ма?дуд кардани имконият?ои муста?илонаи рушд, манъ кардани муаррифии васеи урфу одат?о, фар?анг ва анъана?ои милл? дар низоми коммунистии сол?ои 60-80-ум о?ибат ба бар?ам хурдани сотсиализм боис гардид (ин яке аз омил?ои муътамад ба ?исоб меравад). Ин муносибат нисбат ба хал?и то?ик низ, ки таърих, тамаддун ва фар?анги ?ан? дорад, бисёр бараъло ба назар мерасад. ?ум?ури?ои шар?замин барои давлати Ш?рав? асосан ба сифати воситаи исте?солот – коркарди пахта, гандум, истихро?и нафт, газ ва ?айра истифода мегардиданд, манфиат?ои милл? ва фар?ангии мамлакат?ои шомили ин минта?а бошад, дар муносибат?ои идоракун? хеле дур монда буданд ва ташаббус?ои он?о низ дар ин ?одда дастгир? намеёфтанд.

Низоми тозабунёди демократ?, ки ба ?исми зиёди мамлакат?ои ?а?он муста?илияти томро ба бор овард, дар назди мо, аз ?умла ?и?ати танзими муносибат?ои ?амъият? талаботи зиёде пеш мегузорад, то ин ки хатоги?ои садда?ои гузаштаро такрор насозем, камбуди?оро дар фаъолияти ?амр?заи ме?нат?-исте?сол? ва и?тимо? ошкор намоем ва о?ибат?ои наздику дури онро дар таносуб ба бартарафсозии бархурд?о пешгир? намоем.

Низоми мазкур азнавсоз? ва исло?оти пайдарпайи механизми идоракуниро дар мамлакат та?озо менамояд. Дар ин ?о зарур аст, ки начандон ба ?анба?ои сиёс?, балки ба рукн?ои и?тимоии идоракун? афзалият дод. Ин вазифагузор? дар навбати худ, та?озо бар он дорад, ки асос?ои илмии ин самт, тарз ва ма?м?и амал?ои идоракунии он ом?хта шуда, мавриди истифодаи васеъ ?арор дода шаванд.

Дар баробари ин, илми сотсиологияи идоракун? зарурати та?йироти куллиро дар идоракунии ?араён?ои сиёс? ва ру?ию фар?анг? та?озо мекунад, зеро тан?о ?омеаи бомаданият ва бомаърифат метавонад ?амагуна бархурд?оро истодагар? намояд.

Дар ?амбастаг? ба ин метавон идоракунии и?тимоиро дар се шакл?о ва ё самт?ои зерин баррас? намуд:

– Идоракунии ?араён?ои и?тимо?-и?тисод?;
– Идоракунии ?араён?ои и?тимо?-сиёс?;
– Идоракунии ?араён?ои ру??-фар?анг?.

Дар идома ба та?лили боло идоракунии ?араён?ои и?тимо?-и?тисодиро барои То?икистон ва дигар кишвар?ои пасош?рав? ?амчун узви соби? И?ШС метавон аз сол?ои 1920-уми асри гузашта и?тибос овард. Яке аз самт?ои фаъоли ин шакли фаъолиятро вазифа?ои хо?агидорию исте?солии давлат ташкил медод.

Дар р?з?ои аввали ташкилёбии И?ШС Ш?рои олии хо?агии хал? (1917) ташкил меёбад, мувофи?ан намояндаги?ои он дар тамоми ?ум?ури?ои аъзо ва минта?а?о таъсис дода мешаванд. Ма?сади асосии ин и?дом ба таври муттамарказ идора ва таъмин намудани самаранокии фаъолияти хо?агидор? буд, ки ба кор?ои илмию тад?и?отии Стумилин Г. ва Леонтев В. дар самти имконият?ои идоракунии ма?м?и хо?агидории хал? асос меёбад. Дар ин сол?о аввалин ташкилот?ои бана?шагир? пайдо шуда, зери ро?барии ташкилоти махсусгардонидашуда бо номи «На?шаи давлат?» (Госплан) фаъолият мекарданд. Ин низом дар навбати худ масъули идоракун? ва танзими ?араён?ои и?тимо?-и?тисод? му?аррар гардида буд. Яъне, хо?аги?о барои ташкили фаъолияти хо?агидор?, зимнан супоридани молу ма?сулот ва андоз на?ша баста (у?дадор) мешуданд.

Дар ин ?о, фар?ият байни идоракунии хо?агидории низоми демократ? ва сотсиалист? дар он инъикос меёбад, ки дар яке (демократ?) фаъолияти хо?агидор? озод буда, хо?аги?о тан?о барои супоридани андози давлат? аз ?а?м, навъ ва шакли исте?солот масъул мебошанд; дар низоми сотсиалист? бошад, аз хо?агидорон ?ам андоз ва ?ам молу ма?сулот ситонида мешавад, яъне фаъолияти хо?агидор? озод набуда, тиб?и фармоиши давлат? ба ро? монда мешуд.

Низоми на?шабандии хо?агидор? байни сол?ои 1930—1950 дар шакли идоракунии со?ав? ба ро? монда шуда, охир?ои сол?ои 50-ум к?шиш?ои ба идоракунии ?удуд? табдил додани хо?агидор? амал? шуда буданд. Аммо сол?ои 65-ум боз баргашт ба низоми ?абл? – идоракунии со?авии хо?агидор? дар мисоли вазорату идора?о ро?андоз? мегардад.

Зимнан пас аз сол?ои 80-ум бо назардошти даврони исти?лолияти давлатии То?икистон вазифа?ои марбут ба идоракунии и?тисод?-хо?агидор? ба самти нав равона гардида, бештар хусусияти и?тимо?-гуманист? касб мекунад. Агар то ин давра дар назди низоми идоракун? дар мадди аввал манфиатнокии (даромаднокии) и?тисод? меистод, яъне шахс тан?о барои ме?нати исте?сол? истифода мегардид, пас акнун муносибат дигар мегардад – на?ши инсон дар фаъолияти ме?нат? боло меравад ва ба шахс сараввал ?амчун шахсият ва сипас исте?солкунанда афзалият дода мешавад. Чунки дар шароити муосир ма?з бо тава??у? ба шахсияти инсон, фаро?ам овардани шароит ?и?ати ?авасманд?, ?онеъгардонии маънав? ва бе?дошти вазъи и?тимо? имкон пайдо мегардад, ки исте?солот низ зиёд гардад ва и?тисодиёт рушд кунад.

Илова бар ин, дар шароити и?тисоди бозоргон? бозори ме?нат онро та?озо менамояд, ки дар идоракун? ба имконоти зе?нии инсон афзалият дода шуда, он ба таври васеъ истифода гардад, то ин ки самаранокии хо?агидор?, исте?солот ва ра?обатнокии ма?сулот ба даст оварда шавад. Зимнан мебояд зикр намуд, ки баландбардории сифати ме?нати шахс? ва ?амъиятиро наметавон бе иштироки инсон дар идоракунии исте?солот таъмин намуд.

Нукта?ои асос? дар идоракунии ?араён?ои и?тимо?-и?тисод? ин ташкил ва кафолати муносибат?ои адолатнок дар та?сими ?анимат?ои модд?, мувофи?ати андозагирии ме?нат?-исте?сол? ба ченаки истеъмол?, таъмини бехатар? дар кор, ташкили фаро?ат ва истиро?ат, тандуруст? ва ?айра барои инсон ба ?исоб меравад.

Дар шароити муносибат?ои бозоргон? шакли нави фаъолияти хо?аги?ои исте?сол?, ба монанди ?амъият?ои са??ом?, биржа?о, ассотсиатсия?о, корхона?ои муштарак пайдо гардиданд. Дар кулли кишвар?ои ?а?он, инчунин дар То?икистон дар самти рушди и?тисодиёти милл? ?авасманд гардонидан ва ?алби иштироки ?арчи теъдоди зиёди субъект?ои и?тисод? барои сармоягузор?, ташкили ?ой?ои нави кор? ва кор?ои нав механизм?ои муосири идоракунии и?тимо?-и?тисод? ташаккул ёфтнад; та?ия ва амал? намудани барнома?ои ма?саднок (со?ав? ва минта?ав?) ва ташкил гардидани минта?а?ои озоди и?тисод? р?и кор омаданд.

Дар ин самт То?икистон ?амчун кишвари и?тимо? ?адам?ои муайяни хусусияти миллию байналмилалидошта гузошта истодааст. ?ан?з соли 2000-ум дар баробари 191 кишвар?ои ?а?он То?икистон Эъломияи ?азорсолаи рушдро, ки бо тамом аз унсур?ои и?тимо? иборат буд, ба имзо расонид. Бо ма?сади фаро?ам овардани замина барои рушди устувори кишвар ва таъмини раванди муназзам ва дурнамои рушд мутоби? ба ?адаф?ои рушди ?азорсола соли 2007 Стратегияимиллиирушди ?ум?урии То?икистон барои давраи то соли 2015 ?абул мегардад. Дар заминаи ин, барои расидан ба ?адаф?ои миллии стратег? якчанд барнома?о ва на?ша?ои милл? та?ия ва таби? мегарданд. Дар ин самт, аз ?умла паст намудани сат?и камбизоат?, ки масъалаи хеле му?им барои То?икистон ба ?исоб мерафт Стратегияипасткарданисат?икамбизоат? ба тасвиб мерасад ва дар нати?аи амалисозии он сат?и камбизоат? аз 81% (дар соли 1999) то ба 31% (дар соли 2015) ко?иш дода мешавад. Дар соли 2016 бошад, бо ма?сади рушди минбаъдаи и?тисодию и?тимо? ва бо назардошти у?дадори?ои байналмилал? оид ба Р?зномаи асри XXI ва ?адаф?ои рушди устувор, ки дар ?аласаи 70-уми Ассамблеяи Генералии СММ (сентябри 2015) тасди? шудаанд, Стратегияимиллиирушди ?ум?урии То?икистон барои давраи то соли 2030 ба тасвиб мерасад. Дар ин ?у??ати давлат? 4 ?адаф?ои стратегии рушд барои 15 соли ояндаи То?икистон му?аррар карда мешаванд: 1) таъмини исти?лолияти энергетик? ва истифодаи самарабахши нер?и бар?; 2) аз бунбасти коммуникатсион? баромада, ба кишвари транзит? табдил ёфтан; 3) таъмин намудани амнияти озу?авор? ва дастрасии а?ол? ба ?изои хушсифат; 4) вусъатди?ии шу?ли пурма?сул.

Дар баробари ин, барои рушди со?а?о ва минта?а?о барнома?ои ма?садноки миёнаму?лат ва дарзому?лат мунтазам ?абул ва амал? гардонида мешаванд, ки дар ма?муъ механизми идоракунии и?тимо?-и?тисодии кишварро ташкил меди?анд. Мисоли ин барнома?о «Барномаи рушди маориф барои сол?ои 2010—2015», «Барномаи миллии рушди и?тимоии ?авонон барои сол?ои 2016—2018», «Барномаи рушди нер?и зе?нии инсон то соли 2020», «Барномаи рушди и?тимо?-и?тисодии вилояти Хатлон», ва ?айра шуда метавонанд.

Яке аз нукта?ои му?ими сиёсати барномасозии То?икистон дар ?амин давраи фаъолият ба он асос меёбад, ки ?укумат барои / дар ояндаи наздик ба та?кими нер?и институтсионал? бо назардошти ташаккул додани низоми самарабахши идоракунии давлат? ва рушди сармояи инсон? дар ?ама муносибат?ои и?тимо?-и?тисод?, фар?анг? ва сиёс? афзалият додааст.

Мутаносибан зарур мегардад, ки замина?ои устувори илмию методологии ?араён?ои идоракунии и?тимо?-и?тисод? дар умум дар кишвар ва дар ало?идаг? нисбат ба ?ар як субъекти идоракун? бо назардошти талаботи и?тисоди бозоргон? ташаккул дода шуда, бо назардошти сиёсати давлат? дар ин самт механизм?ои мувофи?ан нав ва муносиби идоракунии хо?агидор?-исте?сол? бо фаро?ам овардани шароит?ои баробар, далелнок ва адолатхо? дар муносибат?о амал? гардонида шаванд.

4.2 Идоракунии раванд?ои и?тимо?-сиёс?

Р?и масъала?ои идоракун? марбут ба ?анба?ои сиёсии он – ?окимияти сиёс? ва идоракунии давлат? олими ?арб М. Вебер бештар кор кардааст.