Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

– Гостенина В. И. Социология управления [Матни асл?]: Учебное пособие. Стандарт третьего поколения. – СПб.: Питер, 2013. – 368 с.

– Раззо?ов Б. ?. Идораи давлат? дар ?ум?урии То?икистон: проблема?ои ?у?у?ии назария ва амалия [Матни асл?]. – Душанбе: «Ирфон». – 2007. – 236 с.

– Тощенко Ж. Т. Социология управления. Учебник. [Матни асл?] – М.: Центр социального прогнозирования и маркетинга, 2011. – 300 с.

– Яковлева Т. Н. Социология управления [Матни асл?]: учебно-методическое пособие для бакалавров – Астрахань: Астраханский государственный университет, Издательский дом «Астраханский университет», 2013. – 216 с.

§7. ?УЗЪ?ОИ (ЭЛЕМЕНТ?ОИ) АСОСИИ

НИЗОМИ ИДОРАКУНИИ И?ТИМО?

Идоракунии и?тимо?, ки ?араёни таъсиррасонии мута?обилаи кормандонро (одамонро) ба якдигар фаро мегирад, худ ба худ низом ва ё системаи муносибат?оро ташкил меди?ад.

Низоми идоракунии и?тимоиро метавон ба 5 ?исмат?о ва ё ?узъ?ои (элемент?ои) хос ?удо намуд:

– Механизми идоракун?;
– Субъект ва объекти идоракун?;
– Сохтори идоракун?;
– Вазифа?ои идоракун?;
– Во?ид?ои (кадр?ои) идоракун?.

Низоми идоракун? ин шакли татби?и амал?ои мута?обила ва рушди муносибат?ои идоракун? мебошад, ки ба ?онун?о ва принсип?ои идоракун? асоснок мегардад.

7.1 Механизми идоракун?

Механизми идоракун? бо ро?и истифодаи ?онун?ои и?тимо? ва и?тисод? барои амалисозии сиёсати муайяни и?тимо?-и?тисод? ташаккул меёбад. Механизми идоракун? барои расидан ба ма?сад?ои муайян аз ?ониби гуру?и одамон (маъмурон ва кормандон) ташкил ва та?йир дода мешавад, ки ба ин восита ма?м?и вазифа?о, шакл, усул, васила?о ва ?авасманди?ои вобаста ба идоракунии и?тимо? ба танзим дароварда мешаванд. Ин муносибат имкон меди?ад, ки самаранокии идоракунии и?тимо? дар шароит?ои муайян ва гуногуни ?аёт? таъмин карда шавад.

Сат?у сифати механизми идоракунии и?тимо?, ташаккулёб? ва мутоби?ати он ба талаботи низоми и?тимо? ва ?онун?ои и?тисод? аз маъмурон ва ма?орати он?о оид ба дарёфт ва ба?огузор? карда тавонистани ?узъ?о ва робита?ои нисбатан му?ими муносибат?ои идоракун?, хусусият?ои зо?иргард? ва самарабахшии он?о дар самти рушди равнд?ои ошкоршуда вобастаг? дорад.

Механизми идоракуниро ба се самт: 1) и?тисод?, 2) ташкил? ва 3) и?тимо?-фар?анг? ?удо кардан мумкин аст, ки робитаи мута?обилаи он?о бар асоси талаботи низоми ?онун?ои рушди и?тимо? ва идоракун? ташаккул меёбад (?адвали 3).

?адвали 3

Дар умум механизми идоракуниро сиёсати идоракун? низ гуфтан мумкин аст, зеро он асосан ?араён, падида ва муносибат?ои сиёс?-маъмуриро зимни пешбурди фаъолияти ташкилию амал?, и?тисод?, и?тимо? ва фар?ангии ташкилот дар ма?муъ амал? мегардонад.

Субъект ва объекти идоракун?

Идоракун? дар ?араёни таъсиррасонии муста?ими як шахс ба шахси дигар ташкил меёбад; ки он ба муносибат?ои субъектив? – муайянкунандаи самт?о, ма?сад?о, вазифа?о ва нати?а?ои фаъолият; ва обектив? – амалисозанда ва ё и?рокунандаи ?узъ?ои муайяншуда ?удо мешавад.

Бояд иброз намуд, ки агар идоракун? зимни таъсири як шахс ба шахси дигар ташкил ёбад, пас идоракунии и?тимо? бо таъсиррасонии мута?обилаи ?ар ду ?ониб, ?ам субъект ва ?ам объект ба ву?уд меояд. Тафсири дигар он аст, ки зимни идоракун? вазифа?ои субъект ва объект мушаххас мебошанд, аммо дар идоракунии и?тимо? объект дар ?олат?ои муайян метавонад ?амчун субъект баромад намояд (шинохта шавад).

?амин тари?, субъекти идоракун? ин низоми маъмурии корхона – ро?бар (ият) и корхона, ки ?у?у? ва ваколати ?укмфармо?, фармоиширо со?иб аст ва дастго?и идоракунии он, ки ба ташкил ва амалисозии таъсир?ои идоракун? маш?ул мебошад, дониста мешаванд.

Объект бошад, кормандони ало?ида, гуру??ои кормандон ва дастго?и исте?солиро, ки ба он?о таъсир?ои (фармоиш?ои) идоракун? равона (му?аррар) гардидаанд, фаро мегирад.

Бо як ифода дар муносибати идоракун? субъект ин фаромишди?анда, идоракунанда ва объект и?рокунанда, идорашаванда мебошад.

Байни субъект ва объекти идоракун? ва ё корди?анда ва корманд робита?ои муста?им ва бозгашти хусусияти иттилоотидошта ?ой доранд. Ин робита?о тиб?и назарияи Ф. Тейлор ба принсип?ои зерин асос меёбанд:

– Та?симоти бана?шагир? ва и?рои кор – та?симбандии ме?нат, ?у?у? ва у?дадори?о байни ро?бар ва корманд, ки ма?сади он ташкил намудани зинабандии (иерархияи) идоракун? дар ташкилот мебошад;

– У?дадор? аз р?и вазифа?о – та?сими баробари вазифа?о ва у?дадори?о (аз ?ониби ро?бар) байни тамоми кормандон бо назардошти ?обилияти амалии он?о, то ин ки адолат ва сифати ме?нат таъмин карда шавад;

– Та??и?и таркиб ва ва?ти кор? – ?ар як амал дар ало?идаг? ва ма?м?и амал?о / кор?о аз р?и таркиб, пайдарпай? ва ва?ти муайяншуда бо ма?сади дастёб? ба муваффа?ият?ои ме?нат?-исте?сол? зимни та??и? ?арор дода мешаванд;

– Мукофоти пул? – корманд бояд аз р?и и?рои на?шаи (вазифаи) му?арраршуда маош гирад: аммо корманде, ки ма?сулнокии ме?натиаш зиёд аст ва на?шаи гузошташударо барзиёд и?ро мекунад, бояд ?авасманд гардонида шавад – дар баробари маош боз мукофоти пул? гирад; мутаносибан корманде, ки мунтазам у?дадории на?шав? / исте?солии худро и?ро менамояд, маоши ? нисбат ба кормандони нати?аи пастдошта бояд зиёд бошад. Яъне василаи далелнок? ва ё ?авасмандгардон? дар ин ?о ба даст овардани мабла?и зиёд ба ?исоб меравад. Аммо ин назари Тейлор ба назари Г. Гант мухолифат дорад – ? назареро пеш гузоштааст, ки маоши корманд новобаста аз ?а?ми и?рои на?ша / у?дадор? бояд ?адди устувор (та?йирнаёбанда) дошта бошад;

Ин ду назарро агар та?лил намоем, пас назари Тейлор хоси принсип?ои демократии идоракун? буда, назари Гант мансуби принсип?ои сотсиалистии идоракун? арзёб? мегардад.

– Интихоб (хостагир?) ва таълим – асоси фаъолияти ташкилотро кадр / во?иди кор? (мутахассис, корманд) ташкил меди?ад, бинобар ин интихоб, ?оба?огузор?, омодасоз?, азнавтайёркун?, такмили ихтисос, малака ва та?рибаом?зии кадр? мавриди ом?зиши махсус ?арор дода мешавад.

7.3 Сохтор?ои намунавии (?олибии) идоракунии и?тимо?

Идоракунии и?тимо? чун дигар низом?о аз р?и нишона?о ба якчанд сохтор?ои намунав? ?удо мешавад. Аммо бо назардошти та?риба он?оро метавон ба ду гуру?: 1) аз р?и хосияти робитаи мута?обилаи ?узъ?ои низоми идоракун?-ташкил?; ва 2) таркиби ?узъ?ои низоми идоракун?-ташкил? ?удо намуд.

Аз р?и хосияти робитаи мута?обилаи ?узъ?ои идоракун? – муносибат?о байни субъект ва объекти идоракун? бо тартиби зинабанд? ва аз р?и вазифа?о / у?дадори?о ба ро? монда мешаванд. Дар ин?о асоси фаъолиятро робита ташкил меди?ад.

Аз р?и таркиби ?узъ?ои идоракун? – муносибат?о байни субъект ва объекти идоракун? бо тартиби зинабанд? аз р?и исте?соли ма?сулот ва ё ?удуд ба ро? монда мешавад. Дар ин?о робита му?им нест; му?им, рушди фаъолияти исте?сол? ва таъсирнокии ташкилот дар ?удуд?ои муайян арзёб? мегардад.

Мутоби?и хосияти робитавии ?узъ?о сохтор?ои идоракунии и?тимо? ба чор гуру? ?удо мешаванд: патриархал? (падаршо?? / одд?); аммуд?; амал?; ва амуд?-амал?.

Аз р?и таркиби ?узъ?о низ, сохтор?о ба чор гуру? ?удо мегарданд: сохтор дар заминаи во?ид?ои стратег?; дивизион?; лои?ав?; ва ?олиб? (матрисав?).

Сохтори патриархал? ва ё одд?

Намуди сохтори идоракунии одд? аз ро?бар ва якчанд корманд (2—15 нафар) иборат мебошад. Сохтор аз р?и усули та?симоти ду?ишр? ро?бар ва зертобеон амал мекунад, ки он асосан барои ташкилот?ои хурд мувофи? мебошад. Дар чунин сохтор ?амаи ?айат тобеи як нафар мебошанд, ки онро ба принсипи якка?укмрон? низ шабо?ат додан мумкин аст (?адвали 4).

?адвали 4

Камбудии ин намуди сохтор ба он асос меёбад, ки онро наметавон барои ташкилоти миёна ва бузург бо фарогирии теъдоди зиёди кормандон истифода бурд, зеро ин принсип ?ам барои ташкилоти хурд ва ?ам бурузрг ношоям мебошад.

Сохтори амуд?

Сохтор намуди амуд? шакли рушдёфтаи сохтори намуди патриархал? буда, ба ?ар як ро?бар теъдоди муайяни кормандон бо принсипи иерарх? – «аз боло ба поён» тобеъ мебошанд. Яъне, дар сат?и аз ?ама болои ташкилот як ро?бар, дар сат?и дуюми маъмур? 2—3 ро?бар ва ?айра бо ?амин тартиб ?ар як ро?бар зертобеони худро дошта, дар сат?и аз ?ама поён тобеон ?амчун и?рокунанда барои татби?и вазифа?ои муайян бевосита амал мекунанд (?адвали 5).

Робита?ои амуд? бо тартиби тобеияти зинабандишуда ба ро? монда мешаванд. Сохтор?о аз р?и сат? ва ?удуд ба якдигар тобеъ мебошанд: поён? ё ма?алл? ба миёна ё минта?ав?, миёна ба болои ё марказ? (?ум?урияв?).

Дар ин намуди сохтор принсипи якка?укмрон? ниго? дошта шуда, як нафар масъулияти ?амаро ба душ гирифта, дигар ро?барон ва тобеонро сарвар? мекунад. Дар ин гуна сохтор ?ар як ро?бар бояд мутахассис, тахассуснок буда, донишу малакаи заруриро со?иб бошад.

?адвали 5

Камбудии ин сохтори идоракун? ба набудани принсипи фасе?? (гибкост) ва мутоби?шав? асос меёбад, ки монеаи рушди ташкилот дар ?алли масъала?ои ма?м?? мегардад. Инчунин, он ба тахассуснокии ро?барон талабот ва сарбории зиёд пеш меорад.

Новобаста аз ин, ташкили корхона?ои хурд ва фаъолияти со?ибкор? аз ?амин намуди сохтор?о о?оз мегарданд, сипас бо мурури инкишоф ёфтан бо дигаргунсозии сохтор ба намуди дигари сохтори идоракун? мепардозанд.

Сохтори намуди амал?

Ташкилот барои амалисозии фаъолият аз р?и вазифа?о / у?дадори?ои муайян якчанд во?ид?ои сохториро ташкил меди?ад. ?и?ати самранокии (ро?барии) фаъолият байни ин во?ид?о ва маъмурияти ташкилот робитаи тобеият му?аррар карда мешавад. Ин во?ид?оро дар та?риба бахши молия, хо?агидор?, харидор?, исте?солот ва ?айра ташкил меди?анд (?адвали 6).