Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

§28. ИМКОНИЯТ?О ВА ЗАХИРА?ОИ И?ТИМО? – ПСИХОЛОГИИ ИДОРАКУН?

§29. СИМОИ ТАШКИЛОТ: УСУЛ?ОИ ТАШАККУЛДИ?? ВА РУШД

§30. ТАВАККАЛ, ТАРЗУ УСУЛ?ОИ ТАНЗИМ ВА БАРТАРАФСОЗИИ ОН ДАР ФАЪОЛИЯТ

§31. БУ?РОН ДАР ?АРАЁНИ ИДОРАКУН?: УСУЛ?ОИ ПЕШГИР? ВА МУ?ОВИМАТ БА ОН

§32. ХИЗМАТРАСОНИ?ОИ МАШВАРАТИИ ИДОРАКУН?.. 227

§33. МЕНЕ?МЕНТ ВА Ё ИДОРАКУН?: ТАШАККУЛЁБ?, ХУСУСИЯТНОК? ВА ИСТИФОДАИ ОН?О ДАР ШАРОИТИ ТО?ИКИСТОН

САВОЛ?О ВА ?АВОБ?ОИ Э?ТИМОЛ? БАРОИ САН?ИШИ САТ?И ДОНИШИ ДОНИШ??ЁН

ПЕШГУФТОР

Барои То?икистон ?амчун кишвари р? ба инкишоф та?ким, такмил ва рушди муносибат?ои идоракун?, фаро?ам овардани шароит?ои мусоид ва муносиб дар самти татби?и принсип?ои либералии (демократии) идоракун?, зимнан истифодаи пурма?сули захира?ои инсон?, нер?и зе?нии ?омеа ва рушди имконият?ои и?тимоии и?тисод? ва маънавии мамлакат ногузир ва хеле му?им арзёб? мегардад.

?ум?урии То?икистон тиб?и Конститутсия давлати и?тимо? буда, инсон ва ?у?у?у озоди?ои ?ро арзиши ол? вазъ додааст. Яъне, ташкил ва пешбурди муносибат?ои идоракуниро наметавон бидуни ташаккули замина?ои назарияв?, илм?, методолог?, маънав?, таълимии психолог? ва методии амалии идоракунии и?тимо? дар ?араён гузошт.

Мутаассифона дар ?олати имр?за, ин масъала – татби?и пурма?сули идоракунии и?тимо?, дар кишвар дар сат?и паст ?арор дорад. Падидаи мазкур, тан?о бо дарназардошти талаботи стандарти таълим? дар гур??и муайяни муассиса?ои таълимии олии касб?, он ?ам аз р?и адабиёти хори??, ?амчун фанни муста?ил бо номи «Сотсиологияи идоракун?» ба дониш??ён ом?зонида шуда истодааст. Илова бар ин, дар самти идоракунии и?тимо? кор?ои тад?и?от?, илм?, озмоиш?, та?рибав? ва методию амалии ма?саднок, низ, гузаронида нашудаанд, ба ?уз чанде аз шумори ками кор?ои тад?и?отии хусусиятноки со?а?о ва ё фан?ои робитав?, ба монанди ?у?у?, фалсафа, и?тисод ва молия, ки бори дигар моро ба андешидани тадбир?ои дахлдор водор мекунад.

Аз ин ли?оз, ба сифати яке аз тадбир?ои нахустин, бо фарогирии ?анба?ои васеи идоракунии и?тимо?, китоб ё маводи таълим? – сотсиологияи идоракун? – бо назардошти шароити То?икистони муосир ва рукн?ои асосии амалии идоракун? омода гардида, барои истифодаи васеъ пешни?од карда мешавад.

Китоби мазкур барои таълим ба дониш??ёни муассиса?ои таълимии олии касб? аз р?и фанни «Сотсиологияи идоракун?» му?аррар шудааст, ?амчунин барои истифода ба олимон, ом?згорон, маъмурон (ро?барони ташкилоту муассиса?о), хизматчиёни давлат?, аспирантон, унвон??ён, магистрантон ва шахсони дигар, ки дар со?аи идоракун?, аз ?умла идоракунии и?тимо? ва мене?мент маш?ул мебошанд, тавсия мегардад.

БОБИ I. ЗАРУРАТ, МАЗМУН ВА МУНДАРИ?АИ ФАННИ СОТСИОЛОГИЯИ ИДОРАКУН?

1.1 Ташаккулёбии сотсиологияи идоракун? ?амчун илм

Сотсиологияи идоракун? ?амчун мавз?и та??и?у ом?зиш нав буда, дар асоси илм?ои идоракун? ва ?амъиятшинос? (сотсиология) дар самти танзим ва рушди муносибат?ои ?амъият? пайдо шудааст.

Илми идоракун? дар навбати худ, дар шароити пайдо шудани зарурат барои ом?зиши муносибат?о ва ?араён?ои гуногун, фаррох, худфаъол, бисёр?аб?а, байнисо?ав? ва ?амъиятии идоракун? ба амал омадааст.

Идоракун? умри ку?ан дошта, аз р?зи ?астии инсоният ?амчун василаи танзими муносибат?ои ?амъият?, идора ва ?амо?ангсози одамон оид ба амалигардонии фаъолияти муайян дар шакли давлат ва ё давлатдор? арзи ву?уд дорад. ?ан?з дар давра?ои ?адим одамон ба ?абила?о ?удо гардида, якеро аз байни худ, албатта бо назардошти бартарият?ои муайян ?амчун сарвар интихоб менамуданд ва барои ?онеъ гардонидани талаботи р?згор ва р?змараи хеш зимни ?абул ва татби?и ?арор?о ба ? итоат мекарданд; ки ин шакли идории ?амъиятиро монанд месозад.

Шакл?ои гуногун ва нисбатан устувори идоркун? асосан аз фаъолияти ?адими давлатдор? дар Осиёи миёна пайдо гардидааст, аз ?умла давлат?ои ?адимтарини Аншон, Кумош ва Эллам (аз асри VIII ?азораи V то асри VII пеш аз милод), инчунин давлат?ои Кассати?о, империяи аввалини форс ?ахоманиш, Порт, Сосониён, Сомониён ва ?айра.

Барои мисол давлати ?ахоманишиён (558—331 пеш аз милод) бо системаи Сатрап амал мекард, ки онро ба сохти Итти?оди давлат?ои Аврупо ва ё Иёлоти Мутта?идаи Амрико шабо?ат додан мумкин аст. Давлати ?ахоманишиён аз 33 Сатрап (?ум?ур? ва ё вилоят?ои бузург) ба монанди Бохтар, Су?д, Хоразм, Миср ва ?айра иборат буд, яъне ?ар як Сатрап як ?ум?ур? ва ё вилоятро ташкил медод. Системаи Сатрап, ба подшо?и марказ? – Шо?аншо?и ?ахоманиш?о вобастаг? дошт, аммо ?ар як Сатрап шо?и худро низ дошт ва ба содироту воридот, бу?ет ва та?дири одамон масъулияти шахс? доштанд ва муста?илона амал мекарданд. Сатрап?о артиш надоштанд, мувофи?ан хар?и зиёд намекарданд, аммо ?ар сол ба ?окимияти марказ? андоз месупориданд. Артиш ва ба ин васила ?ифзу таъмини бехатарии ?омеа бар у?даи ?окимияти марказ? буд. Дар Форс ?укмрон? тан?о дар ягонагии умумии худ итти?оди хал??о мебошад, ки ба хал??ои мутта?ид озодона арзи ву?уд намуданро пешни?од мекунад – гуфта буд, Гегел (Умарзода И. Таърихи тамаддуни Ориён. 2006.). Дар ин ?о боиси зикр аст, ки сиёсати идоракунии демократ? ва ё либералии давлат, ба монанди муста?илият ва озод? ма?з дар фаъолияти давлати ?ахоманиш васеъ инъикос меёбад, яъне демократия барои мо бегона нест, гараанде онро мо акнун (дар шакли муосир) ом?хта ва амал? гардонида истода бошем ?ам.

Илми идоракун? тиб?и назариёти та??и?отчиёни ?арб дар нимаи дуюми асри XVIII ба ву?уд омадааст, аммо назариёти давлатдор?, мувофи?ан, усул?о ва васила?ои гуногуни идоракун? мувофи?и рисолаи «Сиёсатнома» -и мутафаккирони Шар? Низомулмулки Тус? (1063—1092) хеле барва?т аз асри XI манша мегирад. Яъне, новобаста аз он ки дар ?а?они муосир дастовард?ои илмии со?аи идоракун? бештар ба та??и?отчиёни ?арб рабт дода мешавад, аммо замина?ои назариявии он ?ан?з 6 садда пеш (дар имр?з низ) аз ?ониби мутафаккири форсу то?ик Низомулмулки Тус? бо фарогирии услуб ваусул?ои гуногуни идоракунии давлат? дар ча?орч?баи Шариат (таълимоти дини мубини Ислом) таълиф гардидааст. Низомулмулк бо назардошти та?рибаи идоракунии давлат?ои «Сомониён» ва «?азнавиён» мактаб?о, ки бо номи «Низомия» шинохта мешуданд, ташкил намуда, дар мубориза ба ?амагуна зу?уроти номатлуби и?тимо? ходимони давлатиро тарбият менамуд.

Аз ин ?о бармеояд, ки назария?ои та?лилу та??и?отии марбут ба идоракун? на асри XVIII, балки аср?ои X – XI ва на дар ?арб, балки дар Шар? ва бо са?ми муносиби мутафаккирони форсу то?ик нуфуз пайдо намудааст. Аммо кор?ои илмию та??и?от? ва та?лилию амал? дар самти мазкур дар во?еъ о?оз аз аср?ои XVIII – XIX ва асосан дар ?арб равна? ёфта, то ба имр?з дар назария?о ва модел?ои гуногуни идоракун?, аз ?умла идоракунии и?тимо? зимни коркард ва татби?и васеъ ?арор дода шудаанд.

Назариёти Низомулмулк вобаста ба идораи давлат? аз усул?о ва васила?ои зерин иборат мебошад (Заходера Б. Н. Сиасет-наме. 1949):

– Э?тиром гузоштани ?окимон ба фаровон? ва риз?у р?зии (аз ?ониби Худованд) фаро?амгардида;

– Таъмини адолат ва ?алли ба?с?о дар байни одамон;

– Назорати кору фаъолияти вазирон, раисон, ?озиён ва дигар ходимони давлат?;

– Та??и?от ва тафтишот аз р?и бовар? ва эъти?одмандии ?омеа ба Шариат ва рукн?ои он;

– И?ро кардан ва э?тиром гузоштан ба амру фармон?ои Ро?бари Ол? (Шо?);

– Сафорати намояндагон ва ё ходимони давлат? барои и?рои вазифа?ои махсус ва му?им;

– Ш?рои (машварати) илмии давлат?;

– Таъмини мудофиа ва тартиботи истифодаи яро?у асли?а;

– Асос?ои хизмати (хизматрасонии) туркман?о, турк?о ва ?уломон;

– Тартиби ма?лис?о ва ?абули наздикон;

– Танбе?и ходимони давлат? барои хатоги?ои ошкоршуда;

– ?адрдонии хизматгорон ва ?уломон барои хизмат?ои шоиста;

– Фаъолияти и?тисод? ва молияв? дар идораи давлат?;

– Назорати андозбанд? ва ?исоббаробаркун?.

Дар умум назариёт ва тавсия?ои Низомулмулк ба идораи давлат бар асоси адолат, футувват, инсонд?ст?, ?а?и?ат??? ва э?тироми и?отакардагон ва хизматгорон, ки аз таълимоти дини мубини Ислом бармеояд ва дар фаъолияти кулли кишвар?ои ?а?он имр?з низ дар амал мебошанд, ба амал бароварда шудаанд.

Са?ми олимони ?арб дар рушди илми идоракун?, ки онро ба фа?миши муосири идоракун? рабт додан мумкин аст, ду-се саддаи охир назаррас гардид, зеро сохти идоракунии давлатии кишвар?ои ?арб ба муваффа?ият?о ноил гардида, то имр?з та?рибаи он?о ба дигар минта?а?ои ?а?он па?н карда шуда истодааст. Дар ин раванд мав?еи фаъолро сохти либерал? ва ё демократии идоракунии давлат? иш?ол менамояд, ки ма?з ?амин модел тава??у?и зиёди олимони р?и оламро барои ом?зиш ва та??и?и масъала?ои марбут ба идоракун?, аз ?умла идоракунии ?амъият? ?алб намуд.

Дар самти идоракунии ?амъият? са?ми зиёди олимон ?. Локк, Б. Спиноз, Ж. Руссо ва дигарон назаррас мебошад. Дар кор?ои тад?и?отии он?о назарияи давлати ?у?у?бунёд ва принсип?ои либерализм ва демократизм, ки ба идоракунии низом?ои и?тимоии мураккаб асос меёбанд, оварда шудаанд.

Идоракунии и?тимоиро ба принсип?ои илмии идоракунии ташкилот?ои ?амъият? ва исте?солии аз ?ониби Ф. Тейлор, А. Файол, М. Вебер, Э. Мэйо ва дигарон ташаккул ёфта асоснок кардан мумкин аст.

1.2 Назария?ои муосири сотсиологияи идоракун?

Барои осон гардидани барраси?ои оянда 10 назария?ои нисбатан маъмули сотсиологияи идоракуниро, ки бештар тава??у?и олимон ва му?а??и?ону мутахассисонро ?алб намудааст ва дар ?араёни фаъолияти идоракунии ?амъиятию давлат? истифода мегарданд, ?удо менамоем:

– Та?симоти баробари ме?нат ва таъмини самаранокии истифодаи ?увваи кор? (Ф. Тейлор);

– Маъмурияти фаъолият (А. Файол);

– Муносибат?ои инсон? (Э. Мэйо);

– Талаботи инсон? (А. Маслоу);

– ?авасмандгардон? ва омил?ои шав?ангез ва ё сабабнок (бедорсозии зав?у ра?бат) (Ф. Хертсберг);

– Тарзу усул?ои ро?бар? (Д. Макгрегор);

– ?амгироии фард? дар ?араёни идоракун? (П. Блау, Р. Мертон, Т. Парсон);