Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

– Кибернетика (технологияи иттилоот?) дар идоракун? (Н. Винер, О. Эшб?);

– Низом?ои (система?ои) и?тимо? (Ч. Барренд, Г. Саймон);

– Ташкилот (П. Блау, М. Фуко ва М. Вебер).

Та?симоти баробари ме?нат ва таъмини самаранокии истифодаи ?увваи кор? (Ф. Тейлор)

Консепсияи му?андиси америко? Ф. Тейлор (1856—1915), ки ба танзими рафтор?ои ме?натии кормандон дар самти исте?солот равона гардида буд, сабаби пайдо шудани маф?уми «Мене?менти илм?» гардид. Назарияи ? асосан та?симоти баробари ме?нат ва истифодаи самараноки кормандро дар исте?солот фаро гирифтааст. Дар ин ?о муайян гардидани зарурат оид ба мувофи?аи манфиат?о байни шахсони кироя (кормандон) ва корди?анда мав?еи му?имро иш?ол менамояд. Яъне, барои самаранокии фаъолият корди?андаро зарур аст, ки манфиат?ои корхонаро бо корманд, аз ?умла шахсони барои кор кироя шуда мувофи?а намояд ва албатта ма?сади ин консепсия ба баланд бардоштани шахсияти корманд асос меёбад. Аммо татби?и самараноки вазифа?о бештар хусусияти и?тисод? дошта, он ба меъёр?ое асос меёбад, ки камхар?ии корхонаро тари?и истифодаи босамари ?увваи кор? инъикос менамояд. Меъёр?ои ба?огузории самаранок? ва ё сифати ме?нат фаъолияти кормандро бо принсипи: ба ?афомонда?о ?арима додан; пешравандагонро ?адрдон? намудан; ва ба мобайн? (и?рокунандагони на?ша) таъмини маоши му?арраргардида – фаро мегирад.

Ин усул гарчанде нисбат ба шахсият каме сахт? орад ?ам, вале дар фаъолият на тан?о нисбат ба корди?анда, балки нисбат ба ?амкорон ва поддоши муайяншуда адолатро таъмин менамояд. Ин консепсия шахсро ма?бур месозад, ки аз р?и худ кор кунад ва дар фаъолияти ме?нат? пешрафт дошта бошад.

Дар шароити имр?за низ, аз ?умла барои кишвар?ои р? ба инкишоф дар самти истифодаи самараноки ?увваи кор? на тан?о дар исте?солот, балки дар тамоми зина?ои фаъолияти ме?нат? ?ор? кардани конспесияи мазкур ба манфиат мебошад.

Маъмурияти идоракун? (А. Файол)

Му?андис ва со?ибкори франсав? Анри Файол (1841—1925) тавлидгари назарияи маъмурияти идоракун? мебошад. ? тасди? мекард, ки идора кардан – маънои пеш бурдани корхонаро барои расидан ба ма?сади муайян бо назардошти гирифтани (аз худ кардани) манфиати зиёд (ма?сули бисёр) аз захира?ои мав?удаи дар ихтиёрбуда, дорад.

Олим бар он назаре буд, ки ?ар як ташкилот аз ду ?исмат: модд? ва и?тимо? иборат мебошад. ?исмати якум ме?нати исте?солии кормандро фаро гирифта, ?исмати дуюм ба муносибат?ои байни?амдигарии одамон дар ?араёни исте?соли неъмат?ои модд? асос меёбад. Дар ин?о дар баробари фоиданокии ташкилот, ?амчунин ба инобат гирифтани робита?ои муста?ими кормандон баррас? гардидааст, ки албатта аз усул?ои муносиби идоракун? ма?суб мегардад.

Идоракун?, ба фикри олим, намуд?ои гуногуни фаъолиятро, аз ?абили техник?, ти?орат?, молияв?, му?офизат?, му?осиб? ва маъмур? фаро мегирад.

Яке аз дастовард?ои А. Файол дар самти идоракунии маъмур? ба таълиф гардидани принсип?ои зерини идоракун? асос меёбад:

– Та?симоти ме?нат. Ма?сад тахассус додан мебошад, ки дар ни?оят он ба зиёд гардидани та?риба ва такмил ёфтани малакаи кории шахс / корманд оварда мерасонад. ?амзамон, ин усул ба самаранокии фаъолияти ме?натии ?ар як корманд дар ало?идаг? ва ташкилот дар умум мусоидат менамояд;

– ?окимият. ?укмфармо? тавозуни и?рои байни вазифа?о ва у?дадори?оро таъмин менамояд.

– Тартибот. Кормандон бояд ба ро?бар итоат кунанд, аммо идоракунанда низ бояд на?ши муносиби сарвариро дошта бошад.

– Яккасардор? дар идоракун?. ?ар як корманд бояд як ро?бар дошта бошад.

– Равонасозии ягона. Шахсоне, ки барои и?рои як намуди фаъолият равона гардидаанд, бояд вазифа?ои монанд ва на?шаи ягона дошта бошанд.

– Тобеияти манфиат?ои фард? ба умум. Ро?барият бояд назорат кунад, ки ма?сад?ои корхона аз манфиат?ои корманд (он) боло истад.

– ?авасманд?. Маош (мо?она) сабабнокии му?им дар ба?исобгирии имконият?о мебошад ва ин бе?тарин низом ва ё василаи идоракун? ба ?исоб меравад.

– Марказонидан (?айримарказон?). Ин масъала сат?и шароит?ои кории корхона ва сифати ?айати шахсии онро муайян мекунад.

– Зинабандии скаляр?. Ин зинабандии ?окимият аз боло ба поён мебошад. Иерархия (зинабанд?) барои идоракунии самтнок ва ягона зарур аст. Аммо робитаи уфу?? (горизонтал?) низ асос шуморида мешавад, зеро он дар идоракун? на?ши худро со?иб мебошад.

– Фармонбарор?. Дар ин?о, ?ам фармон?ои модд? ва ?ам и?тимо? му?им арзёб? мегарданд. Фармонбарор ва?ти худро ба ан?ом додани амал?ои моддии нодаркор сарф намекунад, аммо ма?з ?амин амал?о фаъолияти идоракуниро ниго? медоранд.

– Адолат. Садо?ат ва рост?авлии ?айати шахс? бояд тавассути муносибати э?тиромона ва адолатноки маъмурият (ро?барият) нисбат ба тобеон таъмин карда шавад.

– Устувории низоми вазифадор ва ё масъулиятнок намудани ?айати кор?. Корманд вазифаи худро бе?тар и?ро мекунад, агар бехатарии ?ойи кор? ва пешрав? дар мансаб ва ё вазифа барои ? кафолат дода шавад.

– Ташаббускор?. Ба тамоми кормандон имконият дода шавад, ки ташаббус?ои худро дар самти рушд ва устуворсозии корхона нишон ди?анд.

– Ру?баланд? дар тим (команда). Ро?барият бояд дар мутта?идсозии кормандон ва баланд бардоштани ру?ияи он?о масъул бошад.

Файол назар дорад, ки ма?орати во?еии шахс ба ?амо?анг? ва дастгир? ниёз дорад. Бояд ки шав?у ра?бати корманд дастгир? гардад, ?обилияти ?ар як нафар мавриди истифода ?арор дода шавад, ?ар як дастовард бидуни бухлу кановат ?адр карда шуда, муносибати хуб ва муносиб ба ро? монда шавад.

Гуфтан мумкин аст, ки ма?з дастоварди илмии А. Файол имкон дод, ки идоракун? ?амчун фаъолияти муста?ил ва махсуси одамон ма?ом пайдо кунад. Назари маъмурияти ташкилоту корхона?о ба идоракун? дигар шуд, аз ?умла усул?ои и?тимо? ва психологиро зимни истифода (ом?зиш) ?арор доданд. Дар ни?оят со?аи нави илм – сотсиология ва психологияи идоракун? пайдо гардид, ки ин ду равияро (назарияи Файол) ба ?ам тавъам месозад.

Муносибат?ои инсон? (Э. Мэйо)

Самти муносибат?ои мута?обилаи инсон? дар идоракун? ба назарияи Элтон Мэйо (1880—1948), ки дар нати?аи «озмоиш?ои хотторн?» коркард шудааст, рабт дода мешавад. Дар ин ?о муносибат?ои расм? ва ?айрирасмии мута?обилаи одамон дар ташкилот мавриди ом?зиш ?арор дода мешавад. Дар нати?а ба муносибат?ои инсон? дар ?араёни фаъолияти як?оя дар исте?солоти ме?нат? бартарият дода мешавад. ?анба?ои и?тисодии шахс ва рукн?ои и?тимо? ?ойиваз мегарданд. Дар ин?о му?им он аст, ки арзишмандии му?аррароти сарвар ва гуру?и и?тимоии ?айрирасм? баробар ба ?оида?ои расм? арзёб? мегарданд. Мс. фаъолияти иттифо??ои касабаи кормандон, ки дар баробари ?арор?ои маъмурият арзиш дорад.

?амчунин, тиб?и консепсияи Мэйо ба омил?ои и?тимо?-психолог?, ба монанди назорати ?амо?ангшуда ва мушаххасгардида, риояи ?атмии тартиби кор, сат?и ?адрдонии фард?, тахассуснокии ма?дуди вазифа?о, усули идораи авторитар?, интихоби дурусти кадр?о ва васила?ои ме?нат? дар фаъолияти идоракун? бартар? дода мешавад. Аз ?умла, назарияи Э. Мэйо муносибат?ои зерини инсониро дар фаъолияти идоракун? пешни?од менамояд:

– бо ?ам пайваст намудани сохтор?ои расм? ва ?айрирасмии ?окимият;

– тахассуснокии ма?дуд;

– иштироки васеи кормандони ?атор? дар идоракун?;

– ба ро? мондани шакл?ои нави ташкили ме?нат, ки ?авасманд? (сабабнок?) ва ?аноатмандиро ба кор зиёд мекунад;

– баланд бардоштани на?ши гуру?и хурд ва ?амфикрии кормандон.

Дар умум тиб?и назарияи Мэйо манфиати и?тимоии корманд бояд болотар аз манфиати и?тисодии корди?анда ва ё корхона истад ва пайваста чора?ое бояд андешида шаванд, ки шахс зарурат ва ма?оми худро дар ?ойи кор э?сос кунад, ру?баланд гардад ва пайваста ба?ри пешрафт талош варзад.

Дар ин?о байни назария?ои Мэйо ва Тейлор тафовут пайдо мегардад, ки яке манфиати кормандро, дигаре манфиати корди?андаро дар ?ойи аввал мегузорад.

Талаботи инсон? (А. Маслоу)

Яке аз аввалин?о шуда, психолог Абра?ам Маслоу (1908—1970) зинабандии талаботи инсониро та??и? мекунад. Ба а?идаи Маслоу инсонро на талаботи ?, балки дара?аи ?аноатманд набудани ? пеш мебарад. Бо ?амин назар олим зинабандии зерини талаботи инсониро иборат аз пан? сат? / гуру?и сабабнокии рафтор дар робита ба ?укмфармо? ва ё таъсиррасонии талабот ба он ?олати муайян та?ия месозад:

– Талаботи таби? (физиолог?) ва ша?вон? – тавлиди (аз нав баву?удоварии) насл, нафаскаш?, ?аракати ?исмон?, х?рок, манзил ва ?айра;

– Талабот ба ?аст? – бехатарии ?астии худи шахс, бовар? ба оянда, шароит?ои муътадили фаъолияти ?аёт?, му?ити муайяни доим? ва мунтазами одамон. Инчунин, дар со?аи ме?нат – талабот ба шу?ли кафолатнок, су?урта аз ?олат?ои фав?уллода ва ?айра;

– Талаботи и?тимо? – робитаи и?тимо?, муошират, монандии (баробарии) худ ба дигарон, иштирок дар фаъолияти як?ояи ме?нат?;

– Талабот ба худшинос? – э?тиром ва худ?адрдон?, болоравии хизмат?, ма?ом, эътибор, эътироф ва ба?огузории баланд;

– Талаботи шахсият ва ру?? – худифодакун? ва худмуарриф? тавассути э?одиёт.

Зинабандии талабот ?амбастагии рафтор?оро ба якдигар ифода мекунад, яъне барои ?онеъ гардонидани талаботи оянда, бояд ки талаботи аввал? (дараввалистода) ?онеъ гардонида шавад, инро (зинабандиро) принсипи ?укмфармо? низ мег?янд.

Ду талаботи аввалро му?а??и? аввалиндара?а (фитр? / модарзод?), сетои баъдиро дуюмдара?а (?осилшуда / бадастоварда) меномад. ?амаи талабот давр? ва ё такрошаванда мебошанд. Мисол, шахс дар р?з?ои аввали фаъолияти ме?нат? ба маоши кам ва ма?оми баробар ба аксарият ?онеъ мебошад, вале бо мурури ва?т ва зиёд гардидани та?риба / соби?а талаботи ? ба маоши хуб, ма?оми баланд, шароити хуби зиндаг? ва ?айра меафзояд.

Омил?ои сабабнок (шав?ангезанда / ?авасмандгардонанда) (Ф. Хертсберг)

Назарияи Ф. Хертсберг идомаи ?оя?ои А. Маслоу буда, ба ду омил?ои муста?или сабабнокии (?авасмандии) ме?нат асос меёбад. Омили якум, – шароити ме?нат ва му?ити и?тимоиро дар гуру? (коллектив) фаро гирифта, омили дуюм, – ба доираи гигиен? асоснок гардидааст.

Назарияи мазкур дар нати?аи пурсиши гуру?и му?андисон ва му?осибон ба ву?уд омада, омил?ои ?аммонанди таъсиррасонро ба рафтори одамон ошкор кардааст.