Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

Консепсияи мазкурро ?амчунин ба омил?ои дарун? ва беруна тавзе? додан мумкин аст.

Омил?ои «сабабнок / шав?ангезанда» ва ё дарун? мундари?а ва му?тавои фаъолияти ме?натии шахсро вобаста ба таъсир?ои бевоситаи шахс? ва дохилигур??? фаро мегиранд. Омил?ои мазкур ифодагари он мебошанд, ки ма?з одам муваффа?иятро ба даст меорад, хизмат?оро ?адрдон? мекунад, дар вазифа пеш (боло) меравад, барои шу?л манфиатдор аст, барои пешравии касб? имконият?о фаро?ам меорад ва дар фаъолият масъулият дорад. Таъсиррасонии мусбии ин омил?о ?аноатмандии шахсро ба кор / шу?лнок? афзун мегардонад ва шав?и ?ро барои боз ?ам фаъолияти хуб доштан зиёд мекунад. Аммо набудани ин омил?о ба номуваффа?? дар фаъолияти ме?нат? боис мегардад. ?амзамон, ин гуру? шав?манд? ва ё сабабнокии дохил? номида мешавад, ки ?олати ?аноатмандии шахсро дар робита ба э?соси и?рои хуби кор ифода мекунад – ин худ?авасмандсоз? аст. Барои корманд ч? ?адрдон? аз нати?аи кор ва ч? аз худи ?араёни кор, ?арду му?им мебошад.

Дар ин ?о Хертсберг фар?ияти байни ?аноатманд? ва ?онеъ набудани шахсро аз ?араёни фаъолияти ме?нат? ошкор месозад.

Омил?ои «гигиен?»ва ё берун? ин шароит?ои ме?натие мебошад, ки шав?манд? ва ё сабабнокии беруниро ташкил меди?анд ва он?о аз сиёсати корхона / ташкилот, назорати техник?, муносибат бо ро?бар, муносибат?ои мута?обила аз р?и уфу?, мо?она, бехатарии ме?нат, кафолати шу?лнок?, шароити кор?, ма?ом, ?аёти оилав? ва ?айра иборат мебошанд. Ё инки омил?ои берун? ин ?авасмандии маънавии шахс новобаста аз табиат ва му?тавои ме?нат – ?авасмандгардон? аз берун мебошад. Агар ин омил?о ба шахс таъсири манф? дошта бошад, пас сат?и ?аноатмандии ? ба кор паст мегардад.

?амин тари?, мувофи?и назари Хертсберг муносибат ба кор аз ду па?л? бояд баррас? карда шавад. Мебояд муайян кард, ки корманд ба ч? майл дорад ва ч? ?ро хуш?ол ва ё хушбахт мегардонад. ?амзамон, масъалаи дигар, ки аз якум бармеояд, – корманд аз ч? дасткаш? дорад, ки ?ро нохуш мегардонад. Мувофи?ан васила?ои ?онеъ гардонидани ин ду па?л?и / гуру?и ало?ида ва баробари ба талаботи корманд вобастабуда бояд гуногун бошанд.

Тарзу усул?ои ро?бар? (Д. Макгрегор)

Назарияи Макгрегор аз ду ?исмат авторитар? ва демократ? иборат буда, вобаста ба сабабнокии / шав?ангезии ме?нат дар идоракун? са?ми муносиб дорад. Ин ду ?исматро му?а??и? шартан ба назарияи «Х» ва «У» ишора мекунад, ки дар ин ?о назарияи «Х» – тарзи авторитарии ро?бариро бо назардошти назорати ?атъ?, ма?бур кардан ба ме?нат, му?озот ва такя ба ?адрдонии модд? ифода мекунад. Назарияи «У» бошад, тарзи демократии ро?бар? буда, истифодаи васеи ?обилияти зертобеон, назорати фасе?, набудани ма?бурсоз?, худназорат?, талош варзидан ба масъулиятнок?, ?авасмандсозии маънав?, манфиатнок? дар ме?нат ва иштирок дар идоракуниро фаро мегирад.

Инчунин, назарияи мазкурро ба усул?ои идоракунии давра?ои пешин (классик?) ва муосир тавзе? додан мумкин аст. Дар давра?ои то аср?ои IXX – XX дар тамоми ?а?он асосан тарзи идоракунии «Х» истифода мегардид, яъне идоракун? бо усул?ои авторитар? – якка?окимият?, ма?буркун?, назорати ?атъ? ва ?айра ба ро? монда мешуд, зеро барои аксари со?ибмулкон ва ё идоракунандагон тарзи иштирок ва ?амфикр? дар идоракун? бегона буд. Дар ин ?о сабаб?о зиёданд, аммо ну?таи асосиро метавон ба паст будани сат?и маълумотнок? ва дониши ?омеа оид ба тарзу усул?ои идоракун? рабт дод. Имр?з?о бошад, асосан тарзи идоракунии «У» ?укмфармо мебошад ва сиёсати байналмилал?, аз ?умла санад?ои меъёрии ?у?у?? бештар демократикунонии муносибат?оро дар идоракун? та?озо менамоянд, зерои ин принсип дар шароити имр?за устувор? ва муваффа?пазирии худро собит сохтааст.

Назарияи «Х» -ро бештар ба хислати идоракунии бевоситаи ро?бар вобаста кардан мумкин аст, чун ро?бар одатан маш?ули ?оя?ои супориш? ва фармоиш? буда, талаботи бевоситаи шахсияти корманд / зертоберо ба инобат намегирад, ки албатта ин хусусият ба номуккамалии фаъолият ва камфаъол? ва ё танназули и?тидори зе?нии кадр? боис мегардад.

Дар акси ?ол бошад, – истифодаи назарияи «У» муваффа?нок? дар фаъолият оварда мешавад, зимнан талаботи беш аз корманд, фаъолнокии зе?н?, ташаббуснок? ва масъулиятнокии ? та?озо карда мешавад.

?амгироии фард? дар ?араёни идоракун? (П. Блау, Р. Мертон, Т. Парсон)

Са?ми П. Блау, Р. Мертон ва Т. Парсон дар ом?зиши идоракун? ба ?амгироии фард? дар ?араёни идоракун? асос меёбад. Ма?м?и кор?ои тад?и?отии ин му?а??и?он ?амчун асоси усули системавии та?лили механизм?ои и?тимо? ва и?тимо?-психологии таъминоти устувори низом?ои и?тимо?, ташкилот?о ва ?амгироии шахсон дар ?араёни идоракун? баромад менамояд. Зери тава??у?и тад?и?отчиён ?анба?ои институтсионалии амал?ои и?тимо? дар доираи фаъолияти низом?ои и?тимо? ?арор гирифт. Дар умум ин ?анба?о баву?удории талаботи дилхо?ро дар фаъолияти и?тимо?, ба монанди рушди сохтор?ои зарурии ташкил? бо назардошти меъёр?ои ?у?у?? ва маънавии танзимкунандаи рафтор ва мутоби?ати и?тимоии шахсият инъикос менамоянд. Ин усули ом?зиш боис гардид, ки дар сотсиологияи идоракун? ?ишр?ои тад?и?от, ба монанди «меъёри и?тимо?», «му?озоти и?тимо?», «назорати и?тимо?» ва ?айра зимни амал ?арор дода шаванд.

Кибернетика (технологияи иттилоот?) дар идоракун? (Н. Винер, О. Эшб?)

Барои равшан? андохтан ба ин масъала мебояд иттилоъ дод, ки кибернетика – ин илм дар бораи ом?зиши ?онунияти умумии низом?ои мураккаби идоракун? ва ?ор? намудани он?о дар ?араён?ои идоракун? мебошад. ?амзамон, бинобар он ки асоси ?абули ?ар як ?арорро иттилоот ташкил меди?ад, кибернетикаро ?амчун илм дар бораи ?онун?ои умумии дастрас?, нига?дор?, та?вил додан (пешни?од кардан) ва дигаргун сохтани маълумот ба / дар низом?ои мураккаби идоракун? баррас? мекунанд.

Кибернетика имконият?о ва усул?ои илмии технолог? ва принсипиалии ?алли вазифа?ои идоракуниро дар ?амаи низом?ои худидоракун?, аз ?умла и?тимо? васеъ мегардонад. Ин илм зарурат ва а?амиятнокии иттилоотро ?амчун василаи му?ими идоракун? нишон дода, онро ?исми ?удонопазир дар ?араён?ои идоракун? баррас? менамояд.

Кибернетика масъалагузориро, на чун: «ин ва ё он масъала ё объект барои ч? бояд идора карда шавад», балки ?амчун «ин ва ё он масъала ё объект ч? тавр бояд идора карда шавад» ба ро? мемонад. Яъне, он тарзу усул?ои идоракуниро ба таври васеъ ва аз ?ама му?им, мувофи? ба талабот ва шароити ?омеаи муосир меом?зонад.

Низом?ои (система?ои) и?тимо? (Ч. Барранд, Г. Саймон)

Ч? тавре аз та?лили боло маълум мегардад, идоракун? ба ду давра: классик? ва муосир ?удо мешавад. Назарияи классик? бештар ба манфиати ташкилот / корфармо масъалагузор? мекунад, аммо назарияи муосир, ки онро либерал? ва ё демократ? низ метавон ном бурд, бештар манфиати шахс / кормандро боло мегузорад, ки дар навбати худ, ин муносибат низоми и?тимо? ва ё гуманистии (башард?стии) идоракун? ном гирифта мешавад.

Дар рушди назарияи муносибат?ои инсонии сотсиологияи ташкилот?о ва ё «даъвати гуманист?» Э. Мэйо, Д. Макгрегор ва А. Маслоу са?ми муносиб гузоштаанд.

Олимон дар нати?аи озмоиш?о исбот карданд, ки ба ма?сулнокии ме?нат аз омил?ои и?тисод?-техник? дида, омил?ои и?тимо?-писхолог? таъсирноктар аст. Ин назарияро инчунин мумкин аст, ки ба ду му?аррароти дар боло овардашуда рабт дод: якум ба шакли классикии идоракун? ва дувум ба шакли муосири идоракун?. Яъне, классикон ба он назар буданд, ки самаранокии идоракун? зимни сохтори расмии идоракун?, ?амо?ангсоз? ва назорати мушаххас, назорати ?ат?, яккасардор? ва ?айра таъмин мегардад. Аммо ра?ибони он?о – олимони муосир бар он назаранд, ки самаранокии идоракун? дар ?олати ?айрирасмикунонии сохтор, бахусус бо гуру??ои хурд, муносибати мута?обилаи одамон, назорати умум?, худназорат?, ?адрдон? ё ?авасмандгардонии гуру? (коллектив) ва ?айра таъмин карда мешавад.

Ташкилот (П. Блау, М. Фуко ва М. Вебер)

Дар ро?и та??и?и сохтор?ои мураккаби и?тимо? Питер Блау зарур донист, ки назарияи мубодиларо ба шакли муносибат?ои и?тимо? мутоби? намояд. Тиб?и назарияи олим байни ?амъият?ои бузург ва гуру??ои хурд фар?ият ву?уд дорад.

Сохтори муносибат?ои и?тимо? дар гуру??ои хурд бевосита дар шакли муносибати мута?обила ба ро? монда мешавад, дар ?оле ки дар ташкилот?ои бузург чунин шакли муносибат имконнопазир мебошад, мувофи?ан зарур аст, ки механизми муносиб ба ро? монда шавад.

Дар ин самт Блау муайян намуд, ки дар сохтор?ои мураккаби и?тимо? ба сифати механизми пайвасткунада меъёр?о ва арзиш?ои мав?удаи ?омеа метавонад истифода гардад. Ин робитаро албатта созиши байни тараф?о-созишномаи марбут ба арзиш?о ташкил меди?ад.

Ин созишнома, ки дар нати?аи мувофи?ати меъёр?о ва арзиш?ои умуми?абулшуда пайдо гардидааст, метавонад ба сифати ?акам / байнрав дар ?аёти и?тимо? ва ё ?ал?а?ои пайвасткунандаи амал?ои мута?обилаи и?тимо? баромад намояд. Бо ин ро? мубодилаи и?тимо? бо усули «бавосита» имконпазир мегардад, ки он ?араён?ои ?амгироии и?тимоиро дар сохтор?ои мураккаби и?тимо?, инчунин рушди ташкилот?ои и?тимоиро дар худ метавонад идора кунад.

Дар ин ?о, му?а??и? муносибат?ои мута?обиларо дар сохтор?ои мураккаби и?тимо? ба воситаи амал? сохтан, э?тиром гузоштан, эътироф ва истифода намудани меъёр?о ва арзиш?ои инсон? ?амчун механизми рушди ташкилот, ниго? доштан ва эътидолнокии гуру??о баррас? менамояд.

Назарияи М. Фуко оид ба ташкилот

Мутоби?и назари му?а??и? интизом наметавонад ?амаи ?омеаро якранг фаро гирад, яъне узви ?омеа гуногунми?оз мебошанд, мувофи?ан ?анба?ои интизомиро гуногун ?абул мекунанд. Интизом и?боран дар ?омеа ворид гардида, ба ?исми муайяни ?амъият таъсир мерасонад, аммо на ?амаи он.

Дар кори Фуко, инчунин масъала?ои гуманизм (башард?ст?) ба назар мерасад. Та??и?отч? бар он назар аст, ки гузаштан аз низоми шикан?а ва азобу у?убат ба низоми ?абскунии одамон гуво?и (ша?одати) гузаштан аз му?озоти бадан ба ру? ва озод? мебошад. Ин навъи ом?зиш онро инъикос менамояд, ки одамон ?амчун объекти та??и?у ом?зиш муайян карда шуданд, гарчанде то ин замон манфиат ва шаъну шарафи инсон дар ?ойи дувум пас аз дастго?и исте?сол?-идоракун? меистод.

Дигар ?исмати ом?зиши Фуко дар самти интизом ва му?озот ?укмфармоиро бо усули паноптикум (дар ?олати мазкур: назорати ?амаи ма?бусон дар як ва?т) фаро мегирад. Ин усул ва ё сохтор имкон меди?ад, ки хизматчиён тамоми ?анба?ои ?аётии ма?бусонро мушо?ида намоянд. Дар асл иштироки доимии назоратчиён талаб карда намешавад, зеро сохтори мазкур худ ?амаи ма?бусонро аз амал?ои номатлуб ниго? медорад. Паноктикум метавонад дар шакли дидбонго? дар маркази ма?басхона ташкил шуда бошад, ки аз як ну?та назоратч? метавонад тамоми ?у?ра?оро назорат кунад ва мувофи?ан ма?бусон медонанд, ки та?ти назорати доим? ?арор доранд, аз рафтору кирдори номатлуб худдор? менамоянд (расми 1). ?амзамон, ин усулро метавон дар замони муосир, ки технологияи иттилоот? ?укмфармо? дорад, ба ?ор? кардани камера?ои мушо?идав? рабт дод. Бо ин тартиб дар байни ма?бусон низоми худидоракун? ?ор? мегардад, то ин ки рафтору кирдори ношоями он?о аз ?ониби назоратч? мушо?ида нагардад, мувофи?ан танбе? нагиранд.

?адвали 1

Назарияи М. Вебер оид ба бюрократия

Бюрократия аз забони франсав? (bureau-дафтардор?) ва юнон? (кратос – ?окимият) гирифта шуда, низоми идоракуниро бар асоси зинабандии амуд? (иерархияи вертикал?) ва и?рои босамари вазифа?ои гузошташуда ифода мекунад. Дар амал бюрократия, «низоми идоракунии аз ?ад зиёд расмикунонидашуда» дониста мешавад, ки албатта ин хусусияти манф? дорад.

Вебер бошад, бюрократияро ?ам за назари манф? ва ?ам аз назари мусб? – ?амчун механизми бомуло?иза (такмилёфта) ва шакли босамари фаъолият баррас? менамояд. Хусусияти манфии бюрократия аз расмиёти гуногуни дастурди??, фармонди??, вазифагузор? ва ?айра, ки дар ни?оят он самти худро та?йир дода, ба ма?сади асосии ?окимият табдил меёбад, иборат мебошад. Тиб?и назари олим дастоварди асосии бюрократия ин самранокии баланд ва ё ма?сулнокии фаъолияти хо?агидорию и?тисод? мебошад, камбудии асос? бошад, ин рад кардани (ба эътибор нагирифтани) хусусияти ?олат?ои низоангез ва набудани фасе?? (гиро будани а?л, дастрас?) дар ?олати зарур? мебошад.

Мувофи?и ин назариёт бюрократияи ол? (идеал?) асос?ои му?ими зеринро фаро мегирад:

– фаъолияти идоракун? доимо амал? гардонида мешавад;

– дар дастго?и идоракун? доираи ?укмфармо? ва сало?ияти ?ар як зина ва фард му?аррар карда мешавад;

– принсипи асосии назоратро аз р?и во?ид?ои гуногуни дастго?и идоракун? усули зинабанд? (иерарх?) ташаккул меди?ад;

– ?укмфармо (ро?бар / фард) аз хусусикунонии (вобастакунии) васила?ои идоракун?, вазифаи (мансаби) зиёд, ки масъулияти маъмуриро бар душ дорад, дур мегардад;

– фаъолияти идоракун? ба касби махсус табдил меёбад;

– низоми омодасозии ?укмфармоён / ро?барон амал мекунад;

– дар идоракун? принсипи бешахсият? ?укмфармо мегардад.

1.3 Намуд?ои ташкилот?о

Дар шароити рушди ?омеаи муосир ташкилёбии намуд?ои гуногуни ташкилот?о ?араён дорад. Бо мурури замон тартиби таъсиси ташкилот?о низ дигар шуда истодаанд. Ташкилот?о ба мисли пешин дар асоси сохтор ва ма?м?и вазифа?о ташкил намеёбанд, баракс ?амчун асос атрофи якчанд ?араён?о ва ма?сад?ои махсус таъсис меёбанд. Агар ташкилоти навъи анъанав? дар шакли зинабанд? – аз боло ба поён фаъолиятро ба ро? мемонд, пас ташкилоти муосир сохтори шабакавиро пеша кардааст. Дар ин ?олат вазифа?о ё сарбории идор? аз ?исоби та?сими он?о байни шабака?о ва ё намояндаги?о кам гардида, имконият?о васеъ, даромад?о зиёд ва самаранокии ва?т таъмин карда мешаванд. Ба ?атори чунин ташкилот?о намуд?ои зерин хос мебошанд:

– Шабакав? – ма?м?и во?ид?ои муста?или як ташкилот буда, дар асоси муносибат?ои фармоиш?, зинабанд?, шартномав? ва ?амо?ангшудаи бозор? амал мекунад. Дар ин шакл усул?ои ?укмфармо? пурра амал намекунад. Инчунин ин навъи ташкилот ба се намуд: шабакаи муътадил, шабакаи дохил? ва шабакаи динамик? ё афзоишёбанда ?удо мешавад;

– Бисёрченакдор – намуди ташкилоте мебошад, ки аз р?и се навъи гуногуни ме?нат / во?ид: функсионал? ва ё дохилиидорав? (хизмати он?о барои истифода дар дохили идора ё корхона равона мегардад – бахши кадр?о, му?осибот, хо?аг?, таъминот ва ?.), ма?сулнок? (хизмат ва ё ма?сули хизмати он?о дар беруни идора ё корхона истифода мегардад – анбор, ну?таи та?симот? ва ?.), бозор? (ма?сули хизмати он?о аз р?и таснифоти муштариён инти?ол / таъмин мегардад – намояндаги?о ва ё во?ид?ои махсус дар дигар минта?а?о, ки ба таъминот маш?ул мебошанд) фаъолият мекунад;

– Давр? – навъи ташкилоте мебошад, ки идораи он дар асос ва ё бо назардошти иштироки зертобеон ва кормандон ва ё намояндаги?о дар шакли ш?ро, мушовара ва ?айра сурат мегирад;

– Виртуал? – ?амъияти шарикон ё ?амкороне мебошад, ки ба та?ия, исте?сол ва амалисозии ма?сулот ва хизматрасон? тавассути технология?ои иттилоот? маш?ул мегарданд;

– Со?ибкор? – ташкилоте, ки ба фаъолияти со?ибкор? маш?ул буда, даромад ва фоидаи молияв? ба даст меорад;

– Ом?зиш? – навъи ташкилотест, ки вобаста ба фармоиши ташкилот?ои дахлдор ба ом?зонидан ва омода сохтани кадр?о маш?ул мебошад.