Сотсиологияи идоракунӣ. Маводи таълимӣ

– Идораи намояндаг? – аз ?ониби Раёсати Ш?рои Ол? (Парламент) ва комиссия?о идора карда мешуд. Чунин низом дар ?ум?ури?о низ амал менамуд, аммо муста?илияти комил надошт;

– Идораи ?у?у??-назорат? – аз ?ониби Ш?рои суди Ол?, прокуратура?о, сессия?ои Суди Ол? пеш бурда мешуд. Идоракунии ин низом низ ба Марказ вобастаг? дошт;

– Мудофиа – дар тобеияти бевоситаи ?окимияти марказ? ?арор дошта, ниго?убин ва бана?шагирии хизмати ?арб? аз Марказ ташкил мегардид;

– И?тисодиёт – мабла?гузории Бу?ети давлат? аз Марказ таъмин мегардид, ?окимияти ма?алл? (кишвар?ои аъзо) ?амасола ба ?окимияти марказ? андоз месупориданд. Инчунин, исте?солот бо тарзи на?шабанд? и?ро гардида, ?исми зиёди ма?сулоти гаронба?о, ба монанди пахта, тилло, нафт, газ, бар? ва ?айра ба ихтиёрдории Марказ вогузор шуда буд (супурда мешуданд);

– И?тимоиёт – шароити дахлдори зиндаг? – то андозае (дар шароити имр?за «миёна») фаро?ам оварда шуда буд, маош, нафа?а, идрорпул?, к?макпул? ва ?айра сари ва?т таъмин мегардид, ша?рвандон ба тандуруст? ва к?дакон ба та?сили бепул фаро гирифта шуда буданд;

– Бехатар? – бехатар? ?ама?ониба таъмин буд, аммо танси?атии ша?рвандон дар оянда, ки имр?з дарк мегардад, аз ли?ози эколог? дар хатар буд – одамон ?амчун дастго?и исте?сол? истифода бурда мешуданд, иштироки он?о дар ме?нат, ?адру э?тиром ?амчун шахсият ва ?ифзи комили тандуруст? ба эътибор гирифта намешуд. Мисол: дар ?исми зиёди ша?ру наво?ии То?икистон пахта корида мешуд. Ма?сад на бе?дошти вазъи и?тисод?-и?тимо? ва осудагии а?ол?, балки исте?соли пахта ва ?ундоштани ?осили зиёд буд. ?амасола барои ?оисли зиёди пахта ва эмин ниго? доштани он аз ?ашароти зараррасон ?азор?о тонна дору?ои кимиё? дар замин?ои кишт, мутаносибан дар са?ни (болои) хо?аги?о-манзил?ои зисти назди замин?ои кишт ва одамон тавассути ?авопаймо?ои ?а?ман хурд пош дода мешуд. Боиси зикр аст, ки дору?о барои несту нобуд кардани ?ашарот равона шуда буданд, яъне дар ин ?о солимии ?омеа а?амияти дуюмдара?а дошт.

Новобаста аз ин, сол?ои 1950-70-ум сохтори идоракунии И?ШС дар арсаи ?а?он бонуфузтарин пазируфта шуда буд. Бисёре аз кишвар?ои ?а?он, ба монанди Куба, ?индустон, Чил?, Хитой ва ?айра сохти идории И?ШС-ро ?абул намуданд. Дар ин сол?о дар ?а?он ду кишвар, яке И?ШС ва дигаре ИМА ?укмрони мутла? шинохта шуда буданд. Аввал? аз р?и намуди идоракунии классикии якка?окимият? ва дувум? аз р?и намуди либерал? фаъолият мекарданд. О?оз аз сол?ои 80-90-ум ин?ониб сохти идоракунии ИМА муваффа? мегардад ва мавриди ом?зиши олимони ?а?он ?арор мегирад. Дар баробари ин, ?исми зиёди кишвар?о, аз ?умла соби? аъзои И?ШС пурра ба ин сохти идоракун? – идораи демократии давлат ва ?омеа мегузаранд.

Идоракунии давраи муосир аз соли 1991 бо ба даст овардани Исти?лолияти давлат? барои То?икистон о?оз мегардад, ки онро метавон ба шакл?о ва ё сохтор?ои зерин ?удо намуд:

– Идоракунии конститутсион?;

– ?онунгузор? ва ё намояндаг? дар идораи давлат? (шохаи ?окимият);

– ?окимияти суд?;

– ?окимияти и?роия;

– Мудофиа ва ?ифзи ?у?у? дар идоракун?;

– ?омеаи ша?рванд?.

?ар як шакл ва ё шохаи идоракун? дар навбати худ, аз низоми ба худ хос ва сохтори мансуб ба унсур?ои демократии идоракун? иборат мебошад.

Умуман баъди пош хурдани давлати абар?удрати Ш?рав? ва ба даст овардани исти?лолият То?икистон сохти идоракунии демократиро ва ё тиб?и назариёти му?а??и?он ?. Локк, Б. Спиноз ва Ж. Руссо идоракунии либералиро пеш мегирад.

Чун давлати муста?ил асоси фаъолият ва низоми ?у?у?ии идории То?икистон мутоби?и Конститутсия му?аррар карда шудааст.

2.4. Рукн?ои конститутсионии идоракун?

Пеш аз ?ама мебояд зикр намуд, ки мутоби?и Конститутсияи ?ум?урии То?икистон – То?икистон давлати и?тимо? мебошад. Мутаносибан илми идоракунии и?тимо? ва ё сотсиологияи идоракун? барои рушду нум?и сохтори идории кишвар на?ш ва са?ми хеле му?им метавонад гузорад, зеро ?анба?ои илмию назарияв? ва методологии идоракунии и?тимо? пурра зери ин илм фаро гирифта шудаанд.

Тиб?и моддаи 27 Конститутсия оварда шудааст, ки: «ша?рванд ?у?у? дорад дар идораи сиёс? ва давлат? бевосита ва ё бавосита иштирок намояд». Ин меъёр дар навбати худ, ба назарияи олимони шинохтаи ?арб Элтон Мэйо (1880—1948) оид ба муносибат?ои инсон? дар идоракун? – иштироки кормандони ?атор? дар идоракун? ва назарияи Абра?ам Маслоу (1908—1970) оид ба талаботи инсон? мутоби? мебошад, ки он шахсро ба э?сос намудани зарурат ва ма?ому мав?еи худро дар ?ойи кор водор месозад, то ин ки ру?баланд гардад ва пайваста ба?ри пешрафт дар фаъолияти ме?нат? талош варзад.

Умуман ?анба?ои идоракунии давлат? дар модда?ои 1, 6, 8, 11, 12, 27, 28, 35, 37, 39, 48, 64, 73, 76, 84 ва 93 Конститутсия ба таври возе? оварда шудаанд, ки дар поён тафсир дода мешаванд.

Тиб?и моддаи 1 ?ум?урии То?икистон давлати со?ибихтиёр, демократ?, ?у?у?бунёд, дуняв? ва ягона мебошад. Демократ? будани давлат ба он асос меёбад, ки принсип?ои идоракун? сарбаста (догма) набуда, дар шаклу намуд?ои дастрас ва мувофи? барои одамон пешни?од карда мешавад.

Шакли идории давлат президент? мебошад. Боиси зикр аст, ки дар ?а?он мамлакат?о зимни идоракунии тарзи демократ? ба се намуди сохти идор?: президент?, парламент? ва омехта ?удо мешаванд. Президент? интихоб шудани шакли идории давлат тан?ои хусусияти ташкил? надошта, он ?амчун институти муносиб ба имконот ва талаботи ?омеа, мувофи? ба урфу одат ва фар?анги идории милл?, имти?оншуда, пурма?сул, устувор ва муваффа? дар шароити То?икистон ба ?исоб меравад. Ин нишонди?анда?о ба хал?и То?икистон дар симои Пешвои миллат, Президенти ?ум?урии То?икистон, му?тарам Эмомал? Ра?мон бисёр возе? аён гардид ва ба ин муносибат дар соли 2016 ва охири соли 2015 се ташаббуси на?иби таърих? ?амчун рамзи э?тиром ба Сарвари кишвар, зимнан комёбии ин институти идор? пеш гирифта шуд: 1) ?онуни ?ум?урии То?икистон «Дар бораи Асосгузори сул?у ва?дати милл? – Пешвои миллат» ?абул гардид; 2) та?йиру илова?о ба Конститутсияи ?ум?урии То?икистон тари?и раъйпурсии умумихал?? ?абул карда шуданд; 3) ба ?онуни ?ум?урии То?икистон «Дар бораи р?з?ои ид» илова ворид гардида, 16 ноябр – Р?зи Президенти ?ум?урии То?икистон эълон гардид.

То?икистон давлати и?тимо? му?аррар карда шудааст, ки барои ?ар як инсон шароити зиндагии арзанда ва инкишофи озодонаро фаро?ам меорад. Ин меъёр инъикосгари он аст, ки дар идоракун? принсип?ои и?тимо? пеш гузошта мешаванд, бахусус эътироф кардани талабот ва имконоти инсон дар исте?солот, ки барои рушди рукн?ои гуманистии идоракун? ва ташаккули низоми муносиби и?тимо? ?ама?ониба мусоидат менамояд.

Арзиш?ои волои гуманистии давлати То?икистон ба он асос меёбад, ки хал?ро сарчашмаи ягонаи ?окимияти давлат? эълон намудааст. Яъне, ?окимият ва ?укмфармо? дар То?икистон мутла? набуда, он бо назардошти мав?еъ ва иштироки фаъоли одамон ба ро? монда мешавад.

Сиёсати хори?? ва ё байналмилалии давлат ба принсип?ои дар?ои кушод, сул?хо?она, эътирофи меъёр?ои байналмилал?, эътибори манфиат?ои олии хал? ва ?амкор? бо ?амватанони берунмарз? асос меёбад, ки дар навбати худ, он?о омил?ои во?еии и?тимоии демократиро ташкил меди?анд.

Фаъолияти и?тисод? ва со?ибкории шахсони во?е? ва ?у?у?? дар мамлакат озод аст, ?амчунин ?у?у?и ?амаи шакл?ои моликият бо назардошти моликияти хусус? аз ?ониби давлат ?ифз карда мешавад. Бо ин метавон зикр намуд, ки ташаккули замина?ои и?тисод? ва идоракунии он ба ?омеа дар шакли озод ва бо ?авасмандсоз? ва ё сабабнокии фаъол вогузор гардидааст. ?ар кас метавонад дар як ва?т со?ибкор / корди?анда, коргар ва дар дигар ва?т ба сифати шахси во?е? ба фаъолияти муста?или и?тисод? маш?ул гардад, зимнан идораи хусусии худро бо низоми хоси идоракун? дошта бошад.

Иштироки ша?рвандон дар идоракунии давлат тавассути аъзог? ба ?изб?ои сиёс?, иттифо??ои касаба ва ё итти?одия?ои ?амъият? дар асоси меъёр?ои демократ? муайян карда шудааст. Яъне, шахс ?амчун ша?рванд имконият дорад, ки на тан?о ба сифати зертобеъ ва амалисозандаи масъулияти ша?рванд? зиндаг? дошта бошад, ?амчунин метавонад дар идораи давлат? иштирок ва ?укмфармо? намояд. Дар ин ?о ба инсон дар як ва?т, ?ам вазифаи тобеъ-итоаткунанда ?амчун ша?рванд ва ?ам ма?оми ?укмфармо дода шудааст, ки идоракунии навъи и?тимо? мебошад.

?анба?ои и?тимоии идоракун? дар моддаи 35 Конститутсия ба таври возе? нишон дода шудаанд. Мутоби?и ин му?аррарот ягон шахс ба ме?нат ма?бур карда намешавад, интихоби касбу кор озод аст, ?ангоми бекор? бошад, ?у?у?и шахс ба ?ифзи и?тимо? ва ме?нат таъмин карда мешавад. ?амчунин муайян гардидааст, ки барои кори ё шу?ли намуд, тарз ва шакли ягонадошта музди баробар дода мешавад. Яъне, дар ин ?о шахсияти инсон ?амчун мутахассис ва корд?ст ба эътибор гирифта мешавад, мутаносибан дастмузд дода мешавад – муносибат?ои шахс?, наздик? ва хотирбинию ?адрдон?, р?йхуш? ва дигар амал?ои номуносиб ро? дода намешаванд.

Барои бар?ароркунии ру?? ва равонию ?исмон? ба корманд р?з?ои ?ар?афтаинаи истиро?ат, рухсатии ?арсолаи пул? ва дигар шароит?ои муносиб таъмин карда мешавад. Ин имкон меди?ад, ки шахси корманд бо нер?и наву тоза ба?ри пешрафти корхона / ташкилот адои ме?нат кунад.

?окимияти давлат? дар То?икистон аз се шоха – намояндаг? ё ?онунгузор (Ма?лиси Ол?-парламенти ?ум?урии То?икистон), и?роия (Президенти ?ум?урии То?икистон ва ?укумат) ва суд? иборат мебошад, ки ?ар се шохаи ?окимият дар навбати худ, низоми идоракунии хосро со?иб буда, дар баррас? ва ?абули ?арор?ои идор? муста?ил мебошанд.

Дар низоми идоракунии То?икистон дар баробари шоха?ои асосии ?окимият ?амчунин низом?о ва ё сохтор?ои нисбатан муста?или идоракун? амал мекунанд.

Яке аз чунин низом сохтори идоракун?-назорат? оид ба риоя ва и?рои ?онунгузор? – прокуратура мебошад, ки ро?бари он-Прокурори генерал? дар назди Ма?лиси милл? ва Президент масъул мебошад. Фаъолияти прокуратура муста?илона бидуни дахли шахсони мансабдор ба ро? монда мешавад. Ин механизми идоракун? имкон меди?ад, ки волоияти ?онун дар ?омеа дар фазои нисбатан шаффоф ва адолатнок таъмин карда шавад.

Дигар сохтор, ин Бонки миллии То?икистон, ки бонки марказии эмиссион? ва захиравии ?ум?урии То?икистон буда, дар моликияти ?ум?урии То?икистон ?арор дорад ва дар назди Ма?лиси намояндагони Ма?лиси Олии ?ум?урии То?икистон ?исоботди?анда му?аррар шудааст. Бонки милл? фаъолияти худро муста?илона ташкил ва амал? менамояд ва масъули та?ия ва татби?и сиёсати пулии ?ум?урии То?икистон мебошад. Дахолати ма?омоти давлат? дар ташкили фаъолияти он манъ аст.

?амзамон, дар То?икистон институт?ои ?омеаи ша?рванд? аз дахолати бевоситаи ?окимияти давлат? озод мебошанд ва сохти идоракунии он?о муста?ил ба ро? монда мешавад.

?исмати инти?оии Конститутсия (моддаи 100) бо – Шакли идораи ?ум?ур?, тамомияти арз?, мо?ияти демократ?, ?у?у?бунёд?, дуняв? ва и?тимоии давлат та?йирнопазиранд. – ан?ом меёбад, ки ша?одати бо тамом аз хусусияти идоракун? иборат будани онро инъикос менамояд.

2.5 Сохтори ?онунгузор? ва ё намояндагии идораи давлат?

Шохаи намояндагии идораи ?окимияти давлатиро дар То?икистон Ма?лиси Ол? – парламенти ?ум?урии То?икистон ташкил меди?ад.

Ма?лиси Ол? (парламент) аз ду Ма?лис (палата): Ма?лиси милл? ва Ма?лиси намояндагон иборат мебошад.

На?ши асосии Ма?лиси Ол? ин намояндагии хал? дар назди дастго?и давлат? мебошад, мувофи?ан ?айати он бо пешбарии хал? ва бо робитаи зич бо ша?рвандони То?икистон фаъолият менамояд.

Ма?лиси Ол? ва ё ма?лиси як?ояи Ма?лиси милл? ва Ма?лиси намояндагон чунин сало?ият дорад:

– Тасди?и фармони Президент дар бораи таъин намудан ва озод кардани Сарвазир ва дигар аъзои ?укумат;

– Тасди?и фармони Президент дар бораи ?ор? намудани ?олати ?анг? ва вазъияти фав?улодда;

– Ризоият ба истифодаи ?увва?ои Мусалла?и ?ум?урии То?икистон берун аз ?удуди он барои и?рои у?дадори?ои байналмилалии То?икистон;

– Таъини интихоботи Президент;

– ?абули истеъфои Президент;

– Сарфароз гардонидани Президент бо мукофот?ои давлат? ва рутбаи олии ?арб?;

– Баррасии масъалаи дахлнопазирии Президент.

2.5.1 Ма?лиси милл?

Ма?лиси милл? палатаи болоии Ма?лиси Ол? буда, ?онун?ои дар палатаи поён? – Ма?лиси намояндагон ?абулшударо ?онибдор? мекунад.