Монгол ард түмэн. Хэл, шилжилт хөдөлгөөн, гааль

Сагаалган – Цагаан сарын баяр (Дорнод хуанли дээр шинэ жил) Эрин Гурбаан наадам (гэрэлтдэг. Н?хр??дийн гурван тоглоом) нь Буриадын спортын наадам юм. Энэ баярт зориулж олон янзын нэрс байдаг: «Сурхарбан» – буриад хэлнээс сур харваа гэсэн ?г, «Eryn Gurbaan Nadan» – ?нэндээ н?хрийн гурван тоглоом, «Зунай наадам» – Зуны наадам. Баярын ?еэр сурын харваа, морин уралдаан, б?хийн спортын гурван т?рл??р заавал тэмцээн явуулдаг. Алтаргана бол Буриад ?ндэстний уламжлалт соёл, ?ндэсний спортын ?йл явцыг сэргээх, хадгалах, сурталчлах, буриад х?м??сийн хэл, уламжлал, зан заншил, амьдралын хэв маяг, ёс з?йг сахин хамгаалах ?йл ажиллагааг сурталчлах зорилготой олон улсын Буриад ?ндэсний наадам юм.

Даур (Даур, Дагур, Мон. Дагуур) бол монгол хэлээр ярьдаг ард т?мэн б?г??д тэдний т?л??л?гчид одоогоор Хятадын хойд хэсэгт, голдуу ?в?рмонголд, Шинжаан Уйгарын ??рт?? засах мужид амьдардаг. Тэд тус улсын албан ёсоор х?лээн з?вш??р?гдс?н 56 ?ндэстний тоонд багтдаг. Шашны итгэл ?нэмшлийн дагуу – б?? м?рг?лчид, буддистууд. Тэд монгол хэлний салбарын нэг хэсэг болох Даурын хэлээр ярьдаг. Пиньиний ?ндсэн дээр боловсруулсан з?в бичиг ?сэг байгаа хэдий ч хэлийг нь бичээг?й байна. Даурын хэл нь Хитан хэлтэй холбоотой зарим элемент??дийг, ялангуяа бусад монгол хэлэнд байдагг?й лексик нэгж??дийг хадгалсаар ирсэн. Даурын хэл нь Бутх, Цихихар, Шиньжян, Хайлаар гэсэн д?рв?н аялгуунаас б?рддэг.

Генетикчдийн саяхан хийсэн судалгаагаар Даурс нь Хитантай генетикийн холбоотой болохыг нотолжээ. 17-р зууны дунд ?е х?ртэл Даурс (Гогули дэд б?лгийн хамт) Шилка голын х?ндийд, Амур голын дээд хэсэгт, Зея, Бурея голуудад амьдардаг байв. Тэдний нутаг дэвсгэр нь Зея хотын з??н хэсэгт байрлах Амур м?рний дагуу амьдардаг ганчигчдын нутаг дэвсгэртэй хиллэдэг байв. Энэ х?м??сийн нэрийн дагуу Оросын судлаачдын оршин суудаг б?с нутгийг Даурия гэдэг байв. Даурын нийгмийн б?тэц нь овгийн шатлал юм. Ижил овогтой х?м??с хоёроос гурван суурингаас б?рдэх «chala» б?лгийн нэг хэсэг юм. Чалаха б?р нэг тосгонд амьдардаг ??р ??р овог (мокон) -д хуваагддаг. ??р ??р овгийн т?л??л?гчид хоорондоо гэрлэвэл н?х?р нь эхнэрийнхээ овог дээр амьдардаг б?г??д эд х?р?нгийн ямар ч эрхг?й байдаг.

?влийн улиралд Даурийн эмэгтэйч??д урт даашинз, ихэвчлэн х?х, савхин гутал ?мсд?г. Зуны улиралд эмэгтэйч??д урт ?мд ?мсд?г. ?влийн улиралд эрч??д ?нэг эсвэл буга арьсаар хийсэн малгай ?мсд?г б?г??д зуны улиралд тэд цагаан ороолт эсвэл с?рэлээр хийсэн малгайгаар толгойгоо б?рхдэг.

Уламжлалт спорт бол Даурийн хоккей юм. Энэ бол талбайн хоккейтай т?стэй спортын багийн тоглоом юм. Энэ тоглоомыг мянга орчим жилийн турш мэддэг болсон.

Ихэнх даурууд бол б?? м?рг?лчид юм. Овог б?р ??рийн гэсэн б??тэй б?г??д энэ нь Даурчуудын амьдрал дахь б?х чухал ёслолыг хариуцдаг. Т??нчлэн олон тооны даурууд ламын шашныг (Т?вдийн буддизм) х?лээн з?вш??рс?н байдаг.

Dongxiang бол Хятадын баруун хойд нутагт амьдардаг монголчууд юм. Хэл, соёл нь монголчуудад хамаатай боловч Исламын шашинтнууд т?дийг?й х?рш зэргэлдээх дунганчууд юм.

Dongxiangs бол БНХАУ-ын албан ёсоор х?лээн з?вш??р?гдс?н 55 ?ндэсний ц??нхийн нэг юм.

З?вх?н тэн хагас нь Данси хэлээр ярьдаг, ?лдсэн хэсэг нь хятадууд байдаг.

Оросын уран зохиолд тэд эрт дээр ?еэс Широнгол монголчууд гэдгээрээ алдартай байжээ. ?н?? ?ед «широнгол» гэсэн хэллэгийг хэл судлаачид холбогдох хэлтэй холбоотойгоор ашигладаг б?г??д энэ нь Дунс хэлнээс гадна Баоан ба Ту х?м??сийн хэл??дийг агуулдаг.

Генетикчдийн саяхан хийсэн судалгаагаар Даурс нь Хитантай генетикийн холбоотой болохыг нотолсон байна

Хитан ?ндэстний талаархи санал з?р?лд??н нь амьд ?лдсэн хэл шинжлэлийн ?в?рм?ц байдлаас ??дэлтэй юм. Хитан хэл дээрх бичээс б?хий дурсгалуудыг бараг задалж ?зээг?й тул энэ х?м??сийн х?д?лг??нийг нарийвчлан д?гнэхэд хэц?? байдаг. Хитан орчуулгаар 200 орчим Хитан ?г хадгалагдан ?лдсэн боловч эдгээр нь ихэвчлэн нэг хэлнээс н?г??д амархан шилжиж ирдэг гарчигуудыг илэрхийлдэг: тэдгээрийн зарим нь турк, монгол хэлний системд ижил т?стэй з?йлийг илтгэдэг. Династик эрин ?ед хоёр бичгийн систем бий болсон.

Тайлбар нь Хятадын т??хийн бичигт хадгалагдан ?лдсэн б?г??д дундад зууны ?еийн Хятад зохиолчдын тооцоог тусгасан байдаг: Китаны ёс заншил нь Мохийн ёс заншилтай т?стэй юм. Тэд дээрэм, дайралтанд дуртай. Эцэг эхийнхээ нас барсны гашуудлыг гашуудсан гашуудал (Хятадчуудын дунд заншилтай байдаг) сул доройн шинж тэмдэг гэж ?здэг. Цогцсыг ууланд ургадаг модны орой дээр байрлуулдаг. Гурван жилийн дараа ясыг цуглуулж шатаадаг. Дарс ууж, агнуурын ?еэр нас барагсдын с?нсн??дэд тусламж х?сч залбирсны дараа. Илтгэлд маш б?д??лэг, шударга ёсыг мэдэхг?й. Хатанчууд ?в?г дээдсийнхээ дурсамжид зориулж Муэсхан уулын хавьд цагаан морь, хар бух тахил ?рг?жээ. Хитаны гол ажил бол н??дэлчин мал аж ахуй байв. Тэд тэрэг, морь унав. Тэд хонь, адуу, ямаа, ?хэр, тэмээг хадгалдаг байв. Хитаны хоёр дахь ажил бол зэрлэг гахай, буга, ?слэг амьтдыг агнах явдал байв. Хитаныг мартааг?й б?г??д энэ нь н??дэлчдийн загасчлалын талаар ердийн з?йл биш юм: тор, ятга, загас барих саваа.

З??н ?мн?д буюу Т?в Азид х?рч ирсэн эртний Хитаны удам нь Кара-Чинасууд буюу хожим тэднийг Чтайчууд гэж нэрлэдэг байсан гэж ?здэг. Ктай, узбек??дээс гадна казах, Киргиз, Ногай, Каракалпак, Башкир болон бусад ард т?мний нэг хэсэг болжээ. Ктай бол Самарканд мужид (орчин ?еийн Узбекистан) хамгийн том Узбек овгийн б?лэглэл байв. Тэдний дунд домог ёсоор Ктай Кипчакийн талаас Зеравшангийн х?ндийд иржээ.

Ойрадууд (баруун монголчууд) нь орчин ?еийн суурьшлын гол т?в??д болох Оросын Холбоо (Халимагийн Б?гд Найрамдах Улс), Монгол Улс (баруун аймгууд), Хятад (Шинжаан Уйгурын ??рт?? засах орон ба Чинхай муж) юм. Тэд дундад зууны ?еийн Ойрадуудаас гаралтай. Дундад зууны монголчуудын барууны б?лгийн нэр, дурдах нь 13-р зуунаас мэдэгдэж байв. Тэд Чингис хааны эзэнт г?рний нэг хэсэг болж, дараачийн т??х нь т??ний ??сэл, байлдан дагуулалттай нягт холбоотой байв. 14—17 зууны ?ед Монголын эзэнт г?рэн нуран унасны дараа. Ойрадууд Дербен-Ойратын холбоог байгуулсан б?г??д 16-р сарын с??лч – 17-р зууны эхээр. Жунгариа болон зэргэлдээх мужуудад амьдарч байсан ойрат омгууд хуваагджээ: нэг хэсэг нь Кукунор нуурын нутагт н??ж, Хошут хааныг байгуулав, н?г?? хэсэг нь ?мн?х З??нгарын хааны ?ндсэн х?н амыг б?рд??лэн, гуравдахь хэсэг нь Европын нутаг дэвсгэрт Халимаг хаанд шилжжээ. Орос хэл дээрх т??х, угсаатны з?й, хэл шинжлэлийн уран зохиолд «Ойрад» гэсэн нэр томъёоны янз б?рийн ойлголт байдаг. Энэх?? ?ндэстний ?ндсэн нэрс, тэдгээрийн утга учирыг доор харуулав.

Баруун монголчууд – хойд (хала-монгол) болон ?мн?д монголчуудаас ялгаатай нь нийт ?ндэстний нэр. Эдгээр б?лг??дээс гадна буриадууд болон янз б?рийн жижиг ахиу б?лг??д нь монголчуудаас ялгардаг.

Халимагууд эсвэл халмакууд – эртний лалын шашинтнууд дахь б?х ?ндэстний нэр б?г??д дараахь орос хэлээр ярьдаг эх сурвалжууд одоо энэ нэрийг 17-р зуунд суурьшсан Ойрадуудад тогтоожээ. доод Ижил м?р?нд. Орчин ?еийн Оросын (Халимагийн) олон судлаачид энэ уламжлалыг дагаж м?рдд?г боловч уг уг нэр нь Монгол, Хятадад амьдардаг Баруун монголчууд (Ойрадууд) ??р?? ??рийг?? тэмдэглэхэд ашиглагддагг?й.

Зунгар, Жунгар, Зянгар, Зенгар – Оросын эх сурвалжид угсаатны нэр нь монгол хэлнээс зээлж, З??нгарын хаадын Ойрадуудад хамаатай байжээ.

Заримдаа «Ойрадууд» гэсэн нэр нь Ойрадын орчин ?еийн барууны салбар болох халимагуудын ?в?г дээдсийг хэлдэг. Т??гээр ч зогсохг?й Халимаг (Халмак) угсаатны нэр нь баруун салбарыг ер?нхий ойрат болон б?хэл б?тэн монгол угсаатнаас тусгаарлан зохиомлоор тусгаарлаж байжээ. Ийм судалгаанд Монгол, Хятад Ойрадуудыг Монгол, Ойрад-Монгол, эсвэл Ойрад гэж нэрлэдэг.

«Ойрат» гэдэг ?г нь «??» ба «арат» гэсэн утгатай (ой модны х?м??с) гэсэн ?г юм. «Ойрат» (чоно гэсэн утгатай) нэр томъёоны гарал ??слийг Финландын «коира» (нохой) -той давхцдагг?й гэж ?здэг. Энэх?? таамаглал нь Минусинскийн хотгорын б?сэд Финно-Уггарын овог аймгуудын баруун барууны монголчуудын ?в?г дээдэстэй холбоо тогтоох боломжийг илэрхийлж магадг?й юм. (Н. Н. Убушаев).

Ойрадууд баруун Монголын (Убсунур ба Кобдосскийн аймгуудад), Орос (Халимагт), м?н Хятадын баруун хэсэгт (Шинжаан Уйгарын ??рт?? засах орны З??нгарын сав газарт, Чинхай мужид) амьдардаг. Хятадад Ойрадуудыг албан ёсоор монголчууд гэж ?здэг.

Ойрадын томоохон б?лэглэл??д (торго, дербет (дюрбет), хошуут, зянгар (олет)) Хятад улсад байрладаг. Ойрадууд Монголд нягтарч амьдардаг.

Халимагууд (Дербет, Торгоц, Хошоутс, Бузавууд) ОХУ-д Халимагийн Б?гд Найрамдах Улс болон х?рш зэргэлдээ б?с нутагт амьдардаг.

Т?в Азид, м?н Киргизстан, Кавказад, АНУ, Францад Сарт Халимаг хэмээх Ойрадын жижиг б?лг??д байдаг.

Тэд Ойрад хэлээр ярьдаг тул олон тооны аялгуунд хуваагддаг.

Итгэдэг Ойрадууд нь ихэвчлэн Буддистууд, Т?вдийн Буддын шашны Гэлуг сургуулийн т??хэн баримталдаг х?м??с байсан б?г??д Гэлугээс гадна бусад сургуулиуд ч тараасан байв.

Ойрад бол баруун монголчуудын овог аймгууд юм. Тэдний ?с?лт нь 1368 онд, Их (Монгол) хааны Их улс – Юан г?рэн нуран унаснаас хойш эхэлсэн юм. Дараа нь тэд х?чирхэг н??дэлчдийн эзэнт г?рнийг – Ойрадын хаант улсыг байгуулсан.

1578 онд Ойрад, Халх-Монголчуудын хоорондох тусгаарлалтыг олж илр??лэв: тэдний хооронд Иртыш гол дээр тулалдаан болжээ. ??ний дараа Европын нутаг дэвсгэрт шилжсэн Ойрадуудын нэг хэсэг нь орчин ?еийн халимагуудын суурийг тавьсан юм.

Дербет бол Монгол улсын баруун хэсэгт амьдардаг Ойрад ?ндэстэн юм. Дербет??дийн зарим нь ОХУ-д Халимагийн б?гд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд бол дундад зууны ?еийн Дербет??дийн удам юм. «Шастирын цуглуулга» / 132, 1-р боть, 1-р з?йлийн 1-р хуудас, 138 / -д Рашид ад-Дин 13-р зууны эхэн ?ед зогсож байсан Хутуга-бекийн тухай ?г??лжээ. Ойрадуудын толгойд монгол овогт Дорбэн овог байсан б?г??д энэ нь бусад эх сурвалжийн мэдээлэлтэй з?рчилд?ж байгаа тул т??нийг Хойд ноёдын ?в?г дээдэс гэжээ.

17-р зууны эхний улиралд Дербет??дийн нэг хэсэг Орос руу н??ж, Халимагуудын нэг хэсэг болжээ. Тэд бол дундад зууны ?еийн Дербет??дийн удам юм.

Ойрадууд 15-р зуунд тусдаа овог гэж нэрлэгдэхээ больсон б?г??д Дэрбэт, Жунгар гэх мэт Ойрадын угсаатны б?лг??д гарч ирэв. Тэд бол эртний Ойрадуудын удам юм.

Бузавууд нь Халимаг ?ндэстн??д болох Дербэт, Зянгар, Торгуд, Хошут овгийн х?м??сээс халимаг ?ндэстн??дээс тусгаарлагдсан, дараа нь Донын армид орсон газруудад суурьшиж, Халимаг – Казакууд болжээ.

Монголд дербет??дийн ихэнх нь халх-монгол хэлээр ярьдаг боловч одоогоор Халхын н?л??нд автсан анхны дербет аялгуу бас хадгалагдан ?лджээ.

Derbets нь дууны зохиолыг боловсруулсан. «С?нслэг» (шаштыр), «удаашрах» (ут), «з?гг?й» (шаваш) дуунууд байдаг. Оросын дербет??д нь монгол дербет??дээс ялгаатай нь дууны зохиолоос гадна б?жгийн урлагийг х?гж??лсэн б?г??д ялангуяа Тавшур Дербет б?жиг нь олонд танигдсан байдаг.

17-р зууны ?еэс Буддын шашны дербет дэлгэрсэн. Монгол дербет нь мал аж ахуй, газар тариалан эрхэлдэг б?г??д с??лийнх нь бусад монголчуудынхаас харьцангуй их ??рэг г?йцэтгэдэг. Гар урлалаас гараар дархан, мужааны, гутал ?йлдвэрлэдэг байв. Монгол, Оросын дербетууд нь хувцас, хуримын зан ?йл гэх мэт ?в?рм?ц байдлаа хадгалдаг. ОХУ-ын Халимагийн Б?гд Найрамдах улсад дербет нь шинжлэх ухаан, техникийн сэхээтн??дийн (эрдэмтэн, эмч, багш, хуульч, инженер гэх мэт) томоохон б?тцийг б?рд??лдэг б?г??д олонх нь хууль сахиулах байгууллага, армид ажилладаг. учир нь Орос, Монголын дербет??дийн цэргийн асуудал нэн тэрг??ний асуудал хэвээр байна.

Захчин (загчин [dzakhchin] – «ахиу» гэсэн тэмдэглэгээ) нь Баруун Монголд одоо амьдарч буй Ойрадуудын б?лг??дийн нэг юм. Тэд Ойрад (Ойрат-Халимаг) хэлний Захчинскийн аялгатай, м?н монгол (Халх) хэлээр ярьдаг. Итгэгчид бол Буддистууд, зарим нь уламжлалт итгэл ?нэмшлийг баримталдаг. «Захчини» угсаатны нэр 17-р зууны с??лээр гарч ирсэн. Жунгарын засаг захиргаанаас хил хязгаарыг хамгаалах зорилгоор хуваарилсан Торгуц, Дербет, Халх нарын дунд хэдэн арван гэр б?лээс б?рдсэн б?лгийн тэмдэглэгээ (энэх?? нэр нь «маржин» гэсэн нэр) юм. 1758 онд З??нгарын хаант улсыг ялсны дараа Манжийн талд шилжсэн Захчинуудаас тусдаа хошуун байгуулагдаж, дараа нь Зайсангаар удирдуулсан бие даасан «туг» байгуулж, ?лдсэн хэсэг нь Кобдо хотын захиргаанд захирагджээ.

Халимагууд (Халим. Халмг, Халмгуд, Мон. Халимаг) бол Ойрадын б?лгийн монголчууд юм. Тэд ОХУ-ын харьяанд байдаг Халимагийн б?гд найрамдах улсад амьдардаг. Тэд голдуу орос хэлээр ярьдаг, м?н ихэнхдээ халимагийн хэлээр ярьдаг. Тэд бол XVI зууны с??лч – XVII зууны эхээр Т?в Азиас Доод Волга, Хойд Каспийг зорьж ирсэн Ойратын овгийн удам юм.

Халимагийн итгэгчдийн дунд гол шашин бол Гэл?г Т?вдийн сургуулийн буддизм; Христийн шашинтан гэж ?здэг баптисм х?ртсэн халимагууд бас бий.

Халимагийн ??р?? нэрлэсэн Халмг (Халмгуд) нь ихэнхдээ турк нэр томъёогоор гардаг – «салсан», «хоцрогдсон» (Халимагтай холбоотой монгол хэлэнд ийм ?г байдагг?й). Халимагуудын ?в?г дээдэс нь 16-р зууны с??л – 17-р зууны эхэн ?ед н??дэллэн ирсэн Ойрат овгууд юм. Зунгараас орчин ?еийн Казахстаны нутаг дэвсгэр ба Дорнод Сибирь, дараа нь Доод Волга, Хойд Каспийг хамарна. Орчин ?еийн Халимагийн нутаг дэвсгэрийг эдгээр омгууд (м?н дараа нь хэсэгчлэн Халимаг хааны б?рэлдэх??нд багтсан х?рш зэргэлдээ б?с нутгууд) -аар суурьшуулах явцад олон ?ндэстэн, хэл шинжлэлийн ?в?рм?ц байдлыг олж авсан халимаг ?ндэстэн бий болжээ. Цаг хугацаа ?нг?р?х?д турк, орос, бусад зарим ?ндэстний б?рэлдэх??н ц??н тоогоор Халимагийн угсаатны б?лэгт нэгдэв.