Нигина ва Мирмалик

Чун фавт шуд, касе аз фарзандонаш наомад, нагирист, парвои падар накард…

Эй пир дар оташи ?авон? мурда,

В-эй бо?увват, ба нотавон? мурда!

В-эй мурда, ба ?они ошно? зинда,

В-эй ташна, бе оби зиндагон? мурда…

Ру??и пан?ум

Эй хал?, ал-?иёс, зи марги ?алоли дин,

Дорои мулк, ?ам валиа?ди ростин…

Ин суб? маро дил хост, то ?адиси гунбади гардон бо исми шарифи Султон ?алолиддини Манкуберн? ру??ъ кунам, ки дар сулолаи хоразмшо?иён ягона фарди ма?буби умум эътироф шудааст. Аз ин боис дигар а?ли хонадон вайро бад медиданд ва Турконхотун тавонист, аз валиа?д? барканораш созад. Бо ву?уди ин падар бе масли?ати шо?писараш амал намекард. Ал?араз, то замони сар бардоштани Чингиз, толеи маймун ва бахти ?умоён доимо ро?кушояш буд ва номи мавзуни сипа?солори ?аюр дар ?а?он ба нек? па?н гашта буд. Султон ?алолиддин сарвару ра?намо, устод ва мураббии Мирмалик асту маро та?дир?унбон ва ашъорамро харидору талабгор, Нигинаро парварандаю пуштибон, яъне муттакои се ахтари навтул?ъ:

Бе ту ?умои фат?у зафар паршикаста бод,

?ангомаи давоту ?алам баршикаста бод!

Гар дар санои ?айри ту з-ин пас забон ди?ад,

?амчун ?алам забони суханвар шикаста бод!

Чингиз аз ?ой ?унбиду Хоразмшо? парокандаа?волу ошуфтакор гашт. Хато аз паи хато содир карду ?алолиддин дилафгор шуд. ?олати бад то ?ое расид, ки падару писарро на ра?намой ба кор омаду на толеъгир ва на фолбину хобгузор… Аз тилисми Чингизу макри Турконхотун падари тираа?л ?ама пешни?оди фарзанди размовари хеш рад кард, ё ба таъхир андохту худро ба та?офул зад. Ва?те Мовароунна?р аз даст рафт, Султони ?авон гуфт, ки «?ама ?ушуни худро ?ун карда, хайма бар тарфи ?ай?ун занем ва Хуросонро нига? дорем, то дар да?ани мардум бар сарзаниш набошем».

Аммо падар боз худро ношунида гирифт ва ба?она пеш овард, ки «чун маро толеъ ёр нест, ба ?е? кор даст задан созгор нест!». Яъне, шо?аншо?и олам аз ?анги Чингиз тарсиду на фа?ат фарзандашро, балки ?ама раъиятро ш?рбахт гардонд.

Тарзи дигар г?ем, падар аз ?а?олат андар ?а?он оташ заду дудаш чашми фарзанд к?р кард ва шамшер?ои фитна сардаркаши ? шуд:

Ку он забон чу шери фалак баркушоданаш,

Ку он ?алам гирифтану дафтар кушоданаш?

Ку он ба базми ган? гу?ар барфишонданаш,

Ку он ба иззат у?даи ахтар кушоданаш?

Вайрона шуд иморати э?сон ни?оданаш,

Афсона шуд хазинаи гав?ар кушоданаш!

Навмед шуд умед аз ташриф доданаш,

Барбаста монд ган?и зар аз дар кушоданаш…

Ё раб, ку?ост он сару сардори сарварон

В-он сафкашида кавкабаи мо?пайкарон?!

Хайрият, ки подшо?и пурн?ш ва пурнуф[147 - пурнуф – пурсадо ] дар поёни умри худ басо печон ва пушаймон гашту сари ?адам ?амро?и писаронаш ?алолиддину О?шо? ба ??рган? омад. Бузургони ?укумат ва сарони дарборро дар Бо?и Хуррам ?амъ оварда, мухтасар амру на?й кард:

– Аз касофати Чингизи ?аддор дар р?згори давлати мо чашми бад расид. Аз шаомат[148 - шаомат – бадбахт?, на?су шум ], куфрони неъмат ва шарри му?ул ба ?он омадаем. Мебинам, ки аз тири та?дир лашкари анд??у ?ам бар макони дуру наздик ва хонадони турку тожик ?исороти бисёр меорад. Аз ин шанъат[149 - шанъат – зишт?, кори бад. ] чунин панд бардоштам, ки минбаъд дида нодида ангоштан хатост ва бо а?лу ройи равшан чораву тадбир дуруст бояд андешид, то мору каждум аз кошона ронда шавад. Узло?шо?и ?авон камта?риба, вай наметавонад, кори гире? дар гире? афтодаи моро бикшояд. Вайро аз валиа?д? маъзул медорам. Дар Ху?анд фарзанди бузургам ?алолиддинро валиа?д хонда будам ва имр?з муста?иман амри олиро ба самъи аркони давлат мерасонам. Султон ?алолиддин далер асту ?ангдида, о?ил асту корозмуда, номвар асту шо?и корзор! Аз ?амин ла?за шо?писари сазовори мо подшо?и Хоразм асту чорасози мо. Бахт ёру Худо мададгораш бод!

Шо?и пур?урбат, ки аз шарру ш?ри ?а?ондор? хаста гашта, дами бе?ам ва фаро?и ?ол мехост, аз пойтахт ба узлат рафт. Аммо ?алолиддин – ?авонмарди бошавкат, хушсавлат ва босалобат, ки пешонии борику р?йи дароз ва бинии те?адори бар?аста дошту аз ин сабаб Манкуберн? ла?аб гирифта буд, лоа?ал мисли ?азрати Одам подшо?и нимр?за нашуд![150 - Азбаски ?азрати Одам ?амаг? ним р?з дар би?ишт будааст, вайро бо киноят Подшо?и нимр?за мег?янд.] ?атто ним соат ?укмрон? натавонист кардан…

Бародари Турконхотун, сипа?солори чирадасту тира?алб Хумор Тегин, ки навад ?азор сарбози сарсупурда дар итоати шахс? дошт, фармони подшо?иро лагадмол намуда, ?улуси бо?ашамат орост ва худро подшо?и ягонаи Хоразм хонд!

Ин густох? ва бе?аё? ба назараш кам намуд магар, ки бо дигар амирону вазири лаббайг?яки хо?араш а?ду паймони махф? баста, ?абс ва ?атли ?алолиддиншо?ро ба на?ша гирифт. Бо ишораи сипа?солор Инан?хон аз с?йи?асди бадхо?он Мирмалик сари ва?т ого? гашту ?амро?и сесад сарбози соди?ул?авли хеш валиа?ди нокомро пуштибон? намуд ва си?ату саломат аз доми бало берун оварда, дар Насо ба ?ушунаш пайваст. Шо?зода бори дигар ба додархондаш сари таъзим фуруд овард ва гуфт, ки то ?он дар рама? дорад, бар зидди чингизиён набард меозмояд:

Матарсон бешам аз куштан, ки ман аз ?он маяндешам,

Сипар дар р? кашам аз ?он, зи марг чандон маяндешам.

?алолиддини озурда интизорро карона надида, бар зидди му?ул?о пан? сол мардона такоп?й ва ?алодат кард. Бор?о зафар ?ро ёр гашту ?атто дар як му?орибаи лаби дарёи Синд бо худи Чингиз ?ангида, ?ариб буд шо?и му?улро асир гирад. Лекин яке аз саркарда?о хиёнат карду шикаст андар шикаст омад: писари ?афтсолаашро куштанду модар, зан ва хо?аронашро ма?бур кард, ки худро ба оби ?инд андозанд, то ба дасти му?ул наафтанд…

Як сабаби барор нагирифтани пайкораш он буд, ки додараш ?иёсиддин дар ?олати маст? Малик Нусрат ном сипа?буди соди?у шу?оъро кушт ва аз ако р?йгардон шуда, тарафи душман гузашт. Андактар Буро??о?иб ном ?окими дастнишондаи падараш дар Кирмон исён бардошту пояи салтанати навро сахт ?унбонд. Дар ин моваро ?окимони Шом ва Осиёи Са?ир аз ёриву дастгир? р?й тофтанд…

Хиёнати наздикон фалокати азим ба бор овард. Сипо?иёни сершумори му?ул дар як шаби тор ба урдуго?и ?алолиддини ?ави?ол нога?он? ?амла оварда, ?ариб ?ама лашкариёнашро куштанд. Он мавзеъ ч?ли ?алол? ном гирифту худи шо?зода аз миён ?ойиб гардид ва касе намедонист, ки кушта шуд ё тавонист гурехтан…

Чанде ?абл таърихнигори дарбори хоразмшо?иён Му?аммад Насавиро дучор омадам. Аз на?ли вай маълум шуд, ки Султон ?алолиддин дар дили шаб дили пур аз оташ ба бод дода, ?ама орзу?о дар дил фур? шикаста, дили гарм аз мубориза сард карда, аз подшо?? дил кандаю дар тан?о? дилс?хтаю дилмурда мо?и шавволи соли 628 ?и?р? дар Диёри Амид ном ша?ри Осиёи са?ир ба дили хок рафтааст…

Сухани таърихнигорон сабуку хурд ва бетаъсир набошад, хоса каломи Насав?, ки заррабини даврон аст! Дуруст мег?яд ?, ки ёдгори чунин марди муборизро зоеъ нашояд кард. Ман низ бар онам, ки дунё гузарон асту на мулк ?овидон монаду на вазир, на тавонгару на фа?ир… Аммо афс?су сад даре?, ки ?они азизи ин Шо?зодаи асилро на душманонаш, балки хешовандонаш бар бод доданд, решаи давлати навбедорашро с?зонданд ва хуни шарифи ин покмардро бар хоки сиё? рехтанд:

Рафтиву монд? маснади садру сарири хеш,

Бурд? ба хок ?уду карам дастгири хеш…

Ру??и шашум

Ёр? чу накард бахти ш?рида, ч? суд?

Шод? чу надид ин дили ?амдида, ч? суд?!

Турконхотун аслан номи ?абилав? ё меросии Хоразмшо?иён нест. Он исми мубораки зани Маликшо?и Салчу?? буда, дар радифи Равшанаку Сип?з, Ша?рнозу Арнавоз, Хафсою Субкар? яке аз ?афт шо?хонуми нозанини олам ба шумор меравад. Яъне номи модари Шо?аншо?и олам орият? асту мисли унвон ва ла?аб?ояш сохтаю бофта… Аммо аз он р?зе, ки ?ро шинохтам, са?е? медонам, ки хотуни басо сарватманд ва савлатманд буда, чор ?азор ?уломи сурх?абои ?оннисор ва чор ?азор ?уломи сафед?омаи вафодор ?амеша дар чапу росташ ?арор доштанд. Пан?о? канизаки мо?рухсор бо чангу ча?она пайваста дар хидматаш меистоданду пан?о? канизаки гулрухсор хушовоз суруд мехонданду ?ам?аду ?амранг мера?сиданд. Бар замми ин, сад ?азор лашкари ?аррор ва сад фили ?анг? дар ихтиёр дошту аз бонгаш ?афт андоми шо?у гадо меларзид.

Да??о шоирони гандумнамои ?авфур?ш ба хидматаш камар баста, сухани ка?ро ба хотири Хотуни олам рост, аммо ростро каж менамуданд. Бо мушо?идаи чоплусию шармандаги?о хотири ман хаёлхона гашту ?олиё мехо?ам, ба пеши ?а?ониён ?иссаи вопасини умри Турконхотунро дар миён ни?ам, ки баъди тарк гуфтани дарбори Султон Му?аммади Хоразмшо? шоирро чун саги ?ар даре хомтамаъ ла?аб дода буд.

Мег?янд, ки ва?те Чингизхон барои забти ??рган? гом бардошт, дар биёбони гарми Хоразм боди самум бархосту чангу гарди бисёр барангехт ва ?а?он торик гашту ро? ма?в гардид. Вале ин?и?ии табиат барои элчии махсуси хони му?ул садди касногузар нашуд. ?амон Донишманди ?о?иб, ки бо забони шево Зарнухи Бухоро ва чанд ша?ри дигарро бе ?анг ба Чингизхон таслим карда буд, аз бод тезтар ба пойтахти Хоразм даромад ва ба дасти Турконхотун номаи шо?и му?улро супурду гуфт:

– ?оони бузург ба Худованди бонувони олам ар? гузошта, афс?с мех?рад, ки фарзанди нохалаф ба шаъну шавкати Улё?азрат иснод овардааст. Чунин рафтору гуфтори носазо яке аз сабаб?ои лашкаркашии мост, вале ?оони му?ул фа?ат бо подшо?и Хоразм ?ангидан мехо?ад, на бо модари ?! Агар Турконхотуни рамузфа?м пешни?оди созиш ва муколамаро ?абул фармояд, Шайх Кубро ?амро?и мо фиристад барои гуфтушунид. ?оони бузург кафолат меди?анд, ки дар ?олати бе ?анг таслим шудан вилоят?ои Хоразму Хуросон ба Махдумаи ?а?он вогузошта мешавад.

Дар хотимаи сухан Донишманди ?о?иб ба ша?ри Зарнух элч? шудани худро хотиррасон кард:

– Зарнухиён дархости Чингизхонро пазируфтанду амон ёфтанд, Зарнух О?бали?, яъне Хуррамша?р шуд. ?оони мо ??рган?и шуморо Урген? ном кардааст, нагузоред, ки Мобалык, яъне ша?ри абла?он – Абла?обод шавад.

Турконхотун туфи да?онашро баз?р фур? бурд. Итоат ва фармонбардориро пешни?од намудани гурги маккори п?сти г?сфандп?шида ба дили шо?хотуни тавоно ва пур?урур ба?оят сахт расид. Зеро барои мудофиаи пойтахт, ки ба ?алъаи дастнорас табдил дода шуда буд, лашкару асли?аи ?анг? беш аз зарурат ву?уд дошту ба замми ин, сокинони ??рган? аз ?адимулайём ?асуру ?онфидо ва ?ангараи со?ибта?риба ма?суб меёфтанд. ?ан?з ?ам ?а?он аз салобати модарбузурги Хоразм пуровоза буду ?окимону амирону сипа?солор?ои сутург наздаш к?запушт мешуданд, то кафши пояшро биб?санд. Яъне фа?ат ин хотуни кабир ?удрат дошт бадеро бикушад ва хал?и мусулмон аз балои Чингизхон бира?онаду фарзандашро аз азоби Худой!