Алайда сауда соғысында жеңімпаз жоқ. АҚШ-та да, Қытайда да немесе əлемнің басқа елінде де жеңімпаз жоқ. Дональд Трамп Қытайға қарсы жазалау шараларын жариялағаннан кейін АҚШтың қор нарығы күрт құлдырады. Басқа елдердің қор нарығында да осындай жағдай орын алды.

Шынында, АҚШ-та күрделі сауда теңгерімсіздігі проблемасы бар, ол негізінен АҚШ-тың ішкі себептеріне байланысты. Біріншіден, АҚШ-та жинақ ақша мөлшері өте төмен, ал тұтыну мөлшері өте жоғары. Бұл АҚШ-тың сауда теңгерімі тапшылығының негізгі себебі. Екіншіден, доллар – халықаралық резервтік валюта. АҚШ тапшылықты толтыру үшін ақша басып шығара алады, сондықтан АҚШ-та сауда теңгерімі тапшылығының ұзақ уақыт сақталуы мүмкін.

Дегенмен американдық саясаткерлер назарды ішкі мəселелерден алшақтату жəне жеке саяси пайдасы үшін əрқашан басқа елдерді айыптады. «Плаза» келісімі 1980 жылдары АҚШтың Жапония мен «4 азиялық айдаһар» елдеріне қатысты үлкен тапшылығы бар кезде жасалды. «Плаза» келісімі бойынша Жапония мен «4 азиялық айдаһар» елдері өз валюталарының бағамын көтеріп, экспортты шектеп, зауыттарын АҚШ-қа көшіруі тиіс еді. Алайда, нəтижесінде АҚШ-тың тапшылығы азаймай, керісінше, өсті. Егер АҚШ жинақ ақша мөлшерін арттырмаса, нəтижесі дəл сондай болады.

Бұл тұрғыда біз жоғары моральдық қағидаларды ұстанып, жаһандануды жалғастыруымыз керек. Бұл Қытай үшін де, əлем үшін де пайдалы. Сондықтан Си Цзиньпиннің 2017 жылы Давос форумында жасаған баяндамасы бүкіл əлемде жоғары бағаланды. Саудадағы қайшылық жағдайында біз рационалды əрі орынды болып, қажетті қарсы шараларды қабылдауымыз керек. Сондайақ АҚШ-тың импорттық тарифтерін көтерудің түпкі құнын АҚШ халқы отандық импортқа жоғары бағалар есебінен көтереді. Американдық экспорт өндірушілер де, импортты тұтынушылар да өткерген шығындар американдық сайлаушыларды сауданың өзара тиімді болуы керек екенін түсінуге итермелейді. Бұл өз кезегінде американдық сайлаушылардың Қытайға қарсы сауда санкцияларына деген көзқарасын жəне президент Трамптың сайлаушылардан дауыс жинау үшін Қытайға қарсы сауда санкцияларын қолдану ниетін өзгертеді. Олар оның ниетін босаңсытып, Қытайдан қашуды доғарып, бар нəрселермен қанағаттануға тырысады.

Юаньды интернационалдандыру біздің біржақты қалауымыз емес

2008 жылғы халықаралық қаржы дағдарысы мен 1997 жылғы Шығыс Азиядағы қаржы дағдарысы бізге қалыпты уақытта да қауіп-қатерге дайын болу керектігін үйретті. 2008 жылға дейін американдық макроэкономика қауымдастығы «АҚШ-тың тұрақты макроэкономикасы бар, макроэкономикалық теория өте жетілген, ол «Ұлы ұстамдылыққа» қол жеткізілді жəне бизнес циклінің ауытқуларын тегістейтін құралдар бар» деп есептеді. Субстандартты несиелеу дағдарысы басталған кезде оны маңызды деп санамады, себебі оның көлемі небəрі 700 миллиард долларды құрады. 2008 жылы қыркүйекте Lehman Brothers компаниясының күйреуі АҚШ-тағы дағдарысты жаһандық дағдарысқа айналдырды. Дəл осындай жағдай 1997 жылғы Шығыс Азиядағы экономикалық дағдарыстың алдында да орын алды. 1950 жылдардан бастап Шығыс Азия елдерінің экономикасы үстем жағдайда болды, алайда 1997 жылы кенеттен дағдарысқа ұшырады.

Қаржы – қазіргі заман экономикасының маңызды бөлігі. Қаржы су сияқты, онсыз өсімдіктер өспейді. Су кемені ағыспен алып кетуі немесе аударуы да мүмкін. Сондықтан біз өзімізді болуы мүмкін қаржылық дағдарыстардан қорғауымыз керек. Сол үшін біз негізгі үш міндетіміздің бірі ретінде басты тəуекелдердің алдын алу мен шешу деп белгіледік. Бұл дағдарыс басталды дегенді білдірмейді, дегенмен қаржы жүйесіндегі жоғары левередж сияқты проблемаларды ерте кезеңде шешу қажет.

Юаньды интернационалдандыру уақыттың еншісінде. Бүгінде біз əлемдегі ең ірі сауда мемлекетіміз, сондай-ақ сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша əлемдегі ең ірі экономикамыз. Біз нарықтық бағам бойынша əлемдегі екінші экономикамыз, шамамен 2030 жылға қарай əлемдегі ең ірі экономикаға айналамыз. Сол кезде юаньды интернационалдандыру Қытайға ғана емес, онымен сауда жасайтын барлық елдерге де тиімді болады. 2030 жылға қарай Қытайдың даму потенциалы үлкен болып қала береді, ол əлемдік экономиканың өсуіне ықпал ете отырып, айтарлықтай жылдам қарқынмен дами береді.

Қаржы дағдарысынан кейін Қытайдың əлемдік экономиканың өсуіне қосатын жылдық үлесі 30%-дан асты. Бұл үрдіс жалғасын табады деп ойлаймын. Бұл ретте юаньды интернационалдандыру біздің біржақты тілегіміз емес, юаньды деноминациялау барлық елдерге транзакциялық шығындар мен тəуекелдерді азайтуға мүмкіндік береді. Əрине, бұл жағдайды күшпен жеңуге тырысуға болмайды, өйткені бұл онсыз барлығына тиімді болады. Оның үстіне юаньды халықаралық резервтік валютаға айналдыруда да «таяқтың екі ұшы бар» екенін түсінуіміз керек. Халықаралық резервтік валюта ретінде АҚШ доллары АҚШ-қа қолайлылық тудырды, бірақ ұзақ уақыт бойына ондағы сауда тапшылығының сақталуына да мүмкіндік берді. Нəтижесінде көптеген ішкі мəселелер жасырылып, соңында дағдарысқа ұласты. Мұндай жағдайлардың алдын алуымыз керек.

III тарау ҚЫТАЙҒА ӨЗІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯСЫ ҚАЖЕТ

3.1. Он тоғызыншы Ұлттық Съезден кейін Қытайдың жаңа даму концепциясын түсіндіру

ҚКП-ның XIX Бүкілқытайлық съезі Қытай дамуының жаңа дəуіріне аяқ басқанын айқындаған айтулы оқиға болды.

Жаңа дəуірдің даму құндылықтары жəне Си Цзиньпиннің қытайлық ерекшелігі бар социализм құру иедясы

Менің ойымша, жаңа кезеңнің екі мағынасы бар. Біріншіден, Қытайдың түбегейлі қайшылығы халықтың өсе түскен материалдық жəне мəдени қажеттіліктері мен артта қалған өндіргіш күштер арасындағы қайшылықтан халықтың жақсы өмір сүруге деген қажеттіліктері мен теңгерімсіз дамуы арасындағы қайшылыққа өзгерді; екіншіден, Қытай өткеннің «баю мен өркендеу дəуірінен» бүгінгі «күштің қалыптасу дəуіріне» көшті. Қытай бұрын-соңды болмағандай өзіне сенімді жəне қытай ұлтының ұлы жаңғыруын жүзеге асыруға қабілетті.

1. Бұл мақала автордың 2017 жылы 17 қарашада Гуанчжоуда өткен Халықаралық қаржы форумының жыл сайынғы отырысының «XIX Ұлттық съезден кейінгі Қытайдың жаңа даму теориясын түсіндіру» атты пленарлық сессиясында сөйлеген сөзіне негізделген жəне автор тексерген.

Қытай халқының ұлы жаңғыруы мақсатын жүзеге асыру үшін ҚКП-ның XIX Бүкілқытайлық съезінің баяндамасында Қытайдың 2050 жылға дейінгі дамуы бірнеше кезеңге бөлінген: 2020 жылға дейінгі кезең – барлық жағынан орта деңгейде өркендеген қоғам құру үшін шешуші кезең; 2020–2035 жылдар аралығында негізінен социалистік жаңарту жүзеге асырылады; 2035–2050 жылдар аралығында Қытай бай, күшті, демократиялық, өркениетті, үйлесімді жəне əдемі заманауи социалистік елге айналады. Осы жоспарды жүзеге асыру үшін XIX Бүкілқытайлық съезде Си Цзиньпиннің «Жаңа дəуірдегі қытайлық ерекшелігі бар социализм туралы ойы» тұжырымдамасы таныстырылды. Си Цзиньпиннің жаңа дəуірдегі қытайлық ерекшелігі бар социализм туралы ойы экономика, саясат, мəдениет, қоғам мен экологияның барлық аспектілерін қамтиды. Бұл «бесеуі бірде» жалпы схемасы, «төртеуі бірде» стратегиялық схемасында, сондай-ақ схемасы жəне Си Цзиньпин Бүкілқытайлық халық өкілдері жиналысының XVIII шақырылымынан бері талқылап келе жатқан «Дамудың бес тұжырымдамасынан» көрініс тапты.

Дамудың бес тұжырымдамасы жəне ұсыныс саласындағы құрылымдық реформалар

Қытай дамуы XIX Ұлттық съезден кейін жаңа «дамудың бес тұжырымдамасы» тұрғысынан талданады. Біріншіден, даму адамдарға бағытталған болуы қажет, ең бастысы, адамдардың жақсы өмір сүруге деген өсе түскен қажеттіліктерін қанағаттандыруы қажет. Бұл қажеттіліктерді қалай қанағаттандыруға болады? Жалпы өндіргіш күштерді дамыту процесінде дамудың теңгерімсіздігі мен сəйкессіздігін жою қажет. Ұсыныс саласындағы құрылымдық реформалар – дамудың теңгерімсіздігі мен сəйкессіздігін еңсерудің басты бағыты. Ұсыныс саласындағы құрылымдық реформалардың бес аспектісі бар: артық өндірістік қуатты қысқарту, қорларды азайту, қарыздарды азайту, шығындарды азайту жəне жетіспеушілікті өтеу. Өндірістік қуатты қысқарту, қорлар, қарыздар мен шығындарды азайту, ең алдымен, теңгерімсіздік мəселелерін шешуге бағытталған. Қуаттың теңгерімсіздігі əрбір сектордағы ұсыныс мүмкіндіктері мен сұраныс деңгейінің сəйкес келмеуінің нəтижесінде туындайды, ал ұсыныс жағының өндірістік қуатын сұраныс деңгейіне сəйкестендіру керек. Бұл – қуаттың өсу бағыты. Қорларды азайтуға келетін болсақ, ол негізінен өндіріс пен нарықтық сұраныстың арасында теңгерімсіздік болған кезде туындайды. Егер өндіріс тым жоғары болып, нарықтық сұраныс жеткіліксіз болса, онда қорлар жинақталады. Бұл шығандарға əкеледі, демек, қорларды азайту керек деген сөз. Қаржылық тұтқаның тым жоғары коэффициенті қаржы тəуекелінің жинақталуына əкелетіндіктен, қаржылық тұтқаның коэффициентінің төмендеуі негізінен қаржылық жəне нақты экономикалар арасындағы теңгерімсіздік есебінен мүмкін болады. Шығындардың төмендеуі негізінен шарушылық қызмет пен басқару арасындағы теңгерімсіздікке байланысты. Өйткені компаниялардың операциялық шығындары өте жоғары, бұл менеджмент тарапынан қысқартуды қажет ететін үлкен шығындарды туындатады.

Тапшылықтарды жою, сұранысты қанағаттандыру жəне өнімділік деңгейін арттыру үшін шешілмеген проблемаларды түсіну жəне шешу қажет.

Ұсыныс саласындағы құрылымдық реформаларда теңгерімсіздікті жоюдың басты жолы – реформаларды тереңірек жүргізу, ал кемшіліктерді жою үшін одан əрі даму қажет. Даму үдерісі Си Цзиньпиннің «Жаңа дəуірдегі қытайлық ерекшелігі бар социализм туралы ойында» баяндалған дамудың бес қағидасына, яғни инновация, үйлесім, қоршаған ортаға зиянсыздық, ашықтық жəне бірлесіп пайдалануға сəйкес жүзеге асырылуы керек. Бұл бес бағыт құралдар мен мақсаттарға бөлінеді. Құралдар – еңбек өнімділігінің деңгейін арттыруға бағытталған инновациялар. Мақсаттарға келетін болсақ, инновация өндіріске ұласуы керек, сұраныс пен ұсыныс үйлестірілуі керек, артық қуат пен қордан құтылу керек, сондайақ экологиялық стандарттарды ұстану, адамдардың жақсы өмір сүруге деген ұмтылысын қанағаттандыру, ішкі жəне сыртқы екі нарық пен ашық экономиканың екі түрі болуы керек, ресурстарды толық пайдалану жəне барлық азаматтармен дамудың жемісімен бөлісу керек.

Өндіріс пен инновацияның бес түрі

Экономистің көзқарасы бойынша, технологиялық инновация дегеніміз болашақтағы өндіріс үшін қолда бар технологиядан озық технологияны пайдалану немесе қазіргі бар саладан жоғары қосылған құны бар салаға кіру, яғни өнеркəсіптік жаңғырту. Бірінші жағдайда, қолданыстағы технология əлемдік экономикада алдыңғы қатарлы позицияны иеленсе, инновация технологиялық өнертабысқа теңестіріледі; қолданыстағы технология мен озық технологияның арасында алшақтық болса, инновацияны бастапқы өнертабыс арқылы ғана емес, енгізу, ассимиляциялау жəне сіңіру арқылы да жүзеге асыруға болады. Екінші жағдайда, бар салалар əлемдік экономикада жетекші орындарға ие болса, өнеркəсіптік жаңғырту жаңа өнімдер мен салаларды ойлап табу арқылы жүзеге асырылуы керек. Алайда, егер қолданыстағы салалардың қосылған құны мен əлемдік экономиканың жетекші салаларының қосылған құнының арасында əлі де алшақтық болса, онда бұған да өнеркəсіптік жаңғырту шеңберінде енгізу, ассимиляциялау жəне сіңіру арқылы қол жеткізуге болады.

«Жаңа құрылымдық экономика» шеңберінде Қытайда бес түрлі сала бар, бүгінгі таңда олар табыс деңгейі орта жəне жоғары салалар болып жіктеледі.

Қытайдың экономикасы туралы Сын-қатер, сенімділік жəне төзімділік

Бірінші түрі – қуып жетуші салалар. Оларды тек Қытайда ғана емес, сонымен қатар Қытайға қарағанда дамыған елдерде де кездестіруге болады. Мысалы, жабдықтар өндірісі. Қытай дүниежүзінде жабдықтар шығаруда көшбасшы, Германия да дүниежүзінде жабдықтар шығаруда көшбасшы. Қытайда функционалдығы бірдей жабдықты өндіру 1 миллион АҚШ долларын, ал Германияда 5 миллион АҚШ долларын құрайды. Осылайша, Қытай əлі де дамудың қуып жетуші сатысында.

Екінші түрі – жетекші сала, яғни қытайлық технологиялар, мысалы тұрмыстық техника (теледидар, тоңазытқыш, кір жуғыш машина) жəне жоғары жылдамдықты теміржол сияқты салаларда қазірдің өзінде əлемде алдыңғы қатарда орын алады. Қытай қазірдің өзінде əлемде алдыңғы қатарлы болып саналады.

Үшінші түрі – трансформациялық салалар, олар Қытайда бұрын үздік болған, бірақ Қытайдың салыстырмалы артықшылығының өзгеруіне байланысты енді жетекші емес салалар.

Төртінші түрі – əлемде бар салаларды қуып жету. Бұл салалардағы жаңа технологиялар мен өнімдерді зерттеу жəне əзірлеу көбінесе адами капитал инвестицияларына негізделген. Өнім мен технологияны өңдеу циклдері қысқа. Қазіргі уақытта

Қытай табыс деңгейі ортадан жоғары ел ретінде адам капиталының деңгейі бойынша дамыған елдерден қалыспайды. Оның дамыған елдерден айырмашылығы негізінен қаржы жəне нақты капиталының жинақталуында. Бұл капиталдар дамыған елдерде 200-300 жыл бойы жинақталса, Қытайда реформалар мен ашықтық саясатынан кейін ғана тез жинала бастады, артта қалуының себебі де осында. Өнеркəсіпте жаңа өнімдер мен технологияларды ойлап табу жəне құру көбінесе адам капиталының үлесіне негізделеді. Алайда элементтерді жеткізу құрылымында Қытайдың дамыған елдермен салыстырғанда салыстырмалы артықшылығы жоқ. Адам капиталына негізделген жəне салыстырмалы түрде аз инвестицияны қажет ететін бұл қысқа циклді салаларда Қытай дамыған елдермен тікелей бəсекелесе алады, тіпті оларды басып озуы мүмкін. Бұл жағынан Қытайдың əлі де айтарлықтай артықшылығы бар. Қытайдың халық саны мен таланттары көп, сондай-ақ үлкен ішкі нарығы бар. Сондықтан елдегі жаңа өнертабыстар, жаңадан жасалған өнімдер мен технологиялар үлкен нарықты тез жаулап ала алады. Оған қоса Қытай əлемдегі бар өндірісті басып оза алатын инновацияда да салыстырмалы артықшылыққа ие. Себебі өнімге аппараттық жабдықтар қажет болса түрлі құрамдас бөлшектермен қамтамасыз ете алады.

Бесінші түрі – қорғаныс пен қауіпсіздік жəне жаңа стратегиялық салалар. Мұндай салалардағы инновациялық тəсіл əлемде бар салаларды инновациялық тəсілдер арқылы басып алуға қарама-қарсы. Бұл түр де жоғары адами капиталды талап етеді, бірақ ғылыми-зерттеу жəне тəжірибелік-конструкторлық жұмыстарының (ҒЗТКЖ) циклі ұзақтау, əдетте, 10-20 жылға созылады жəне үлкен қаржылық инвестицияларды қажет етеді.

Егер салыстырмалы артықшылықты тек қана қолда бар өндіріс факторларымен анықтайтын болсақ, онда бұл салада Қытайдың əзірге салыстырмалы артықшылығы жоқ. Бірақ оның қорғаныс жəне қауіпсіздік үшін шетелден сатып алынбайтын материалдары бар жəне бұл материалдарсыз қорғаныс пен қауіпсіздік бүгінгідей болмас еді. Осы жағдайды ескере, Қытай бұл салалардың дамуын да қолдауы керек.

Ұлттық қорғаныс пен қауіпсіздікке қатысы жоқ кейбір стратегиялық жаңа салаларды дамыту үшін қажетті ҒЗТКЖ-ның уақыты ұзақтау, қаржы жұмсалымы да күрделілеу, шынында, мұнда Қытайдың салыстырмалы артықшылығы да жоқ. Алайда жаңа саланың даму бағыты анықталып қойған болса, ал Қытай салыстырмалы артықшылығының жоқтығынан бұл салада ҒЗТКЖ-дан бас тартса, бұл дамыған елдердің стратегиялық позицияларды иеленуіне əкеледі. Ал Қытай болашақта осы салаға кіргісі келсе, көптеген технология импортталмайды немесе өте жоғары импорттық шығындарды талап етеді. Сол себепті қазір бұл салалар салыстырмалы артықшылыққа ие болмаса да инвестиция салынбаса, ұзақ мерзімді перспективада, яғни болашақта оларға қайта кірудің шығындары мен тəуекелі тым үлкен болады.

Қытайдағы бар өнеркəсіп салалары осы бес категорияға бөлінеді, олардың əрқайсысының инновация тұрғысынан өзіндік ерекшеліктері бар. Қуып жетуші инновациялар негізінен енгізу, қорыту жəне игеруге негізделген. Ұлттық қорғаныс пен қауіпсіздік саласындағы, сондай-ақ стратегиялық дамушы салалардағы озық үлгілер мен инновациялар көбінесе тəуелсіз зерттеулер мен əзірлеулерге сүйенеді. Трансформациялық салалардың инновациялық əдісі қисықтың екі ұшына жоғары қосылған құнмен кіруден тұруы мүмкін, оның ішінде өнімді əзірлеуде немесе басқару əдістерінде инновацияны қажет ететін қолданыстағы брендтер, өнімді жобалау, маркетингтік арналарды басқару жəне т.б. бар; сонымен қатар ол салыстырмалы артықшылығын жоғалтқан өндіріс бөліктерін ел ішінде немесе шетелдің еңбекақысы төмен жерлеріне көшіруді қамтуы мүмкін, бұл өз кезегінде шығарылған жеріне байланысты басқарушылық инновацияны қажет етеді. Түрлі салалар барынша тиімділікке жету үшін əртүрлі тəсілдермен инновацияларды енгізуі керек.

Инновациялық процесте «смарт» өндіріс пен интернет мүмкіндіктері сияқты жаңа платформалық технологияларды ескеру маңызды, ал бүкіл процесс барысында «жасыл» технологияларды қолдану керек. Инновация, ынтымақтастық, тұрақтылық, ашықтық жəне тəжірибе алмасуға, яғни дамудың бес тірегінің мақсаттарына осылайша ғана қол жеткізуге болады.

Инновациялар жəне қаржыландыру

Инновацияны қаржымен біріктіру керек, өйткені инновация күрделі қаржы жұмсалымын қажет етеді. Қуып жетуші салалар инновациялық болып келеді, көбінесе банктік несиелер мен облигациялық қарыз түріндегі қаржылық қолдауды қажет етеді. Алайда саладағы фирмалардың көлемі мен оларды қаржыландыру қажеттіліктеріне байланысты банктер үлкен жəне кіші болып бөлінеді. Қуып жетуші ірі компаниялар негізінен банктермен, соның ішінде бірігу мен жұтылу арқылы қолдау көреді. Шағын жəне орта кəсіпорындарға келетін болсақ, оларды шағын жəне орта банктер қаржыландыруы мүмкін.

Алдыңғы қатарлы индустриалды инновацияларды қаржыландырудың басқа да көздері бар. Олар инновацияның негізгі əдісі ретінде өздерінің ҒЗТКЖ қолданулары керек. Алдыңғы қатарлы салалардағы фирмалар, əдетте, қажеттіліктеріне қор нарығынан қаржы тарта алатындай жетілген.

Трансфер, жаңа өнімді əзірлеу немесе арналар мен сапасын басқаруға бағытталған өнеркəсіптердің капиталға қажеттілігі көбінесе банктік қолдауға байланысты. Əлемдегі қалыптасқан фирмалардан асып түсетін салалар өз бетінше инновациялар енгізуі тиіс. Мұндай салалар тəуекелді азайту үшін инвесторларға, венчурлық капиталға жəне басқа қаржылық құралдарға көбірек сүйенеді.

Əлі салыстырмалы артықшылықтары жоқ қорғаныс өнеркəсібі кешені мен стратегиялық дамушы салалардың ҒЗТКЖ негізінен тікелей субсидиялар түріндегі мемлекеттің қаржылық қолдауын қажет етеді. Дегенмен үкімет ұлттық қазынашылық арқылы сатып алу мен ҒЗТКЖ-н субсидиялау қорын құра алады.

Жалпы XIX Бүкілқытайлық съезде ұсынылған жаңа дəуірге ену, қытай ұлтының ұлы жаңғыруын жүзеге асыру, Қытайды нығайту жəне жақсы өмірге ұмтылған адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін бірқатар инновациялар қажет. Инновациялық процесте əр сектордың ерекшелігіне сай əртүрлі тəсілдерді қолдану қажет. Қаржының нақты экономиканың дамуына септігін тигізуі үшін оны əр саланың дамуы мен инновациялық тəсіліне сəйкес тиісті қаржылық механизмдермен қамтамасыз ету қажет. Инновациялық процесте үйлестіру, тұрақтылық, ашықтық жəне тəжірибе алмасуға да назар аудару қажет. Егер осыларды іске асырса, онда қытай ұлтының ұлы жаңғыруы мен Қытайды нығайту мақсаттары орындалады деп ойлаймын.

3.2. Жетпіс жыл бойы дамуда экономикалық теориядағы инновациялар

2019 жылы Жаңа Қытайдың құрылғанына 70 жыл толатындықтан, мен қазіргі экономикалық теорияны Қытай экономикасының соңғы 70 жылдағы дамуы тұрғысынан талдап, жалпы қазіргі экономикалық теорияны өздігінен жаңарту қажеттілігі мен бағытын талқылағым келеді.

Қытайдың соңғы 70 жылдағы экономикалық дамуы жəне үстемдік ететін халықаралық пікір

Кең таралған көзқарас тұрғысынан Қытайдың соңғы 70 жылдағы экономикалық дамуын екі кезеңге бөлуге болады: біріншісі – 1949 жылдан 1978 жылға дейін, яғни жоспарлы экономикалық жүйе жүзеге асырылған кезең, екіншісі – реформалар мен ашықтық саясаты бастау алған 1978 жылдан қазіргі уақытқа дейін, яғни қытайлық ерекшелігі бар социалистік нарықтық экономика құрылған кезең.

1. Бұл мақала автордың 2019 жылы 23 наурызда Қытайдың Жэньминь университетінің (жаңа) Экономика мектебінің ұлықтау конференциясы мен Қытай экономикасының соңғы 70 жылдағы дамуы мен эволюциясына арналған академиялық симпозиумда жасаған баяндамасына негізделген. Бастапқы тақырыбы «Менің елімнің 70 жылдық дамуы тұрғысынан заманауи экономикалық теорияны талқылау. Тəуелсіз инновацияның қажеттілігі мен бағыты», кейіннен редакцияланып, тексерілді.

Жоспарлы экономика кезеңінде біз талдаған теориялар түпнұсқалық марксистік мəтіндер мен кеңестік социалистік саяси экономия, ал біз сүйенген тəжірибе негізінен ауыр өнеркəсіптің толық жүйесін ақшасыз негізде құруға тырысқан Кеңес Одағының тəжірибесі болды.

Біз талдап отырған кеңестік социалистік саяси экономия негізінен сол кездегі үстем əлемдік экономикалық теорияға сəйкес болды: кейншілдік 1930 жылдардағы Ұлы депрессиядан кейін Батыста үстем макроэкономикалық теорияға айналды. Ол нарықтың дəрменсіздігі жəне оған жауап ретінде мемлекеттің араласуына баса назар аударды, кез келген елдің экономикалық тұрғыдан сəтті дамуы мен ресурстарды бөлуде нарықтың шектеулерін еңсеру үшін мемлекетке сүйену керек деп санады. Оған қоса, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген дамушы елдер отаршыл немесе жартылай отаршыл елдерден бөлініп, бірінші буын көшбасшыларының жетекшілігімен өз елдерін жаңғыртуға кірісті. Осы қажеттілікке жауап ретінде Батыс экономикасында жаңа пəн – даму экономикасы пайда болды.

Бүгінде структурализм деп аталатын экономикалық даму теориясының бірінші буыны дамушы елдердің бай əрі қуатты болып, дамыған елдерді қуып жетуі үшін дамыған елдермен тең дəрежеде заманауи, ауқымды өнеркəсіптерді дамыту қажет деп есептеді. Бұл «халықты байыту» жəне дамыған елдердегідей табыс деңгейіне жету үшін дамыған елдердегідей еңбек өнімділігінің деңгейі қажет екендігімен түсіндірілді; ал дамыған елдердегідей еңбек өнімділігінің деңгейіне жету үшін оларда дамыған елдердегідей озық технология мен өнеркəсіптің болуы қажет; «өз елдерін қуатты ету» үшін оларға озық технология мен өнеркəсіп негізінде жасалған алдыңғы қатарлы əскери техника қажет. Алайда ол кездегі дамушы елдердегі барлық өнеркəсіп дəстүрлі ауыл шаруашылығы мен табиғи ресурстарға негізделген болатын. Еңбек өнімділігі өте төмен болғандықтан, табыс деңгейі де өте төмен болып, елдің ұлттық күш-қуаты болмады. Сондықтан структурализм дамушы елдер заманауи жəне озық өнеркəсіптерді дамытуға ұмтылуы керек деп санайды. Бұл біздің еліміздің 1950–1960 жылдардағы «Ұлыбританияны қуып жетіп, АҚШ-ты басып озу» мақсатына сəйкес келеді. Бірақ дамушы елдердің нарығы өздігінен мұндай заманауи өндірістерді құра алмайды, сондықтан оларды нарықтағы сəтсіздіктер ретінде қарастырады. Ал дамушы елдер импортты алмастыру арқылы заманауи салаларды дамыту үшін ресурстарды тікелей жұмылдыруы жəне бөлуі керек.

Дамудың бұл түрі дамушы елге кедейшілікке негізінде заманауи индустриялық жүйені жылдам құруға мүмкіндік береді.

Соның ішінде, Қытай 1960 жылдары атом бомбасын сынақтан өткізіп, 1970 жылдары аспанға спутниктерді ұшырды. Бұл, əрине, керемет жетістіктер. Дегенмен дамудың осы тəсілін ұстанатын дамушы елдердің жалпы экономикалық көрсеткіштері төмен болды. Ел ішіндегі жағдайға үңілетін болсақ, халықтың өмір сүру деңгейі ұзақ уақыт бойы төмен болып келді. 1978 жылы реформалар мен ашықтық саясаты басталған кезде біздің елдің индустриалды құрылымының деңгейі жоғары əрі озық болып көрінгенімен, жан басына шаққандағы табыс деңгейі өте төмен еді. Жаңа Қытай құрылғаннан кейінгі 30 жылдық қажырлы еңбектен кейін де біздің елдің жан басына шаққандағы табыс деңгейі əлемдегі ең кедей Африка елдерінің үштен біріне де жеткен жоқ.

Басқа социалистік елдер де біз сияқты жағдайды бастан кешуде. Олар индустриалды жүйе бойынша озық болуы мүмкін, бірақ өмір сүру деңгейі бойынша əлдеқайда артта қалды. Басқа социалистік емес дамушы елдер, соның ішінде Латын Америкасы, Оңтүстік Азия жəне Африка елдері де сол кездегі үстем теориялық идеологияның ықпалымен индустрияландыруда табысқа жетті, бірақ халықтың өмір сүру деңгейін көтере алмай, экономикалық тоқырау мен түрлі дағдарыстарды бастан өткерді.

1978 жылдың соңында Қытай жоспарлы экономикалық жүйеден нарықтық экономикаға көшкен алғашқы социалистік мемлекет болды. Кеңес Одағы мен Шығыс Еуропа елдері сияқты социалистік елдер 1980–1990 жылдары ауысу процесін бастады. Латын Америкасы, Оңтүстік Азия мен Африкадағы социалистік емес дамушы елдер де мемлекеттік импортты алмастыратын экономикадан ашық нарықтық экономикаға көшті.

1980 жылдары үстемдік еткен халықаралық идеология неолиберализм болды. Неолиберализм социалистік жəне басқа да дамушы елдердің экономикалық даму деңгейінің төмен болуы мемлекеттің нарыққа шамадан тыс араласуынан туындаған əртүрлі бұрмалануларға, ал экономикалық дамудың төмен деңгейі – бұл мемлекеттің тиімсіздігіне байланысты деп тұжырымдады. Эмпирикалық тұрғыдан мемлекеттік экономикалық жүйенің тиімділігі дамыған елдердегі нарықтық экономикалық жүйенің тиімділігі сияқты тиімді емес. Сондықтан реформалардың мақсаты нарықтық экономикалық жүйеге көшу болды. Ол кезде нарықтық экономикаға көшу үшін нарықтық экономикаға қажетті институционалдық механизмдерді құру қажет деген пікір басым болды. Қандай институционалдық механизмдер нарықтық экономикаға қажет? Нарықтардың артықшылығы – олар ресурстарды тиімді бөлуге мүмкіндік береді. Ресурстарды тиімді бөлуге қалай қол жеткізуге болады?

<<1...3 4 5 6 >>

На страницу:

Перейти

5 из 6