Қытай экономикасындағы бəсекелестік, сенімділік жəне даму

Бағалар белгіленуі тиіс, ал өтпелі кезеңге дейін бағаның барлық түрін негізінде үкімет белгілейтін. Сол үшін жасалған бірінші ұсыныс: елдер бағаны нарыққа енгізіп, түпкілікті бағаны нарықтағы сұраныс пен ұсыныс белгілеуі керек, сонымен қатар бағаға ресурстарды бөлуді анықтауға мүмкіндік беру керек. Белгілі бір өнімнің жоғары бағасы сұраныстың жоғары екенін жəне сұранысты қанағаттандыру үшін өндірісті ұлғайтуға ресурстардың бағытталғанын білдіреді. Керісінше, егер өнімнің бағасы төмендесе, онда бұл өнімге ресурстар аз бөлінеді. Бұл өте түсінікті қисын.

Баға нарықта белгіленіп қана қойылған жоқ, сол кезде Қытайда, сондай-ақ басқа да өтпелі экономикасы бар елдер мен дамушы елдерде мемлекеттік кəсіпорындар көп болды. Сондықтан баға нарықта белгіленсе де, кəсіпорын мемлекеттің меншігінде болған жағдайда, мемлекет оны субсидиялауға жəне кез келген пайданы мемлекетке аударуға мəжбүр болды.

Сол себепті баға ресурстарды бөлу функциясын атқара алмады. Бұл жағдайда түрлі ресурстар мен элементтердің бағасы нарықта анықталса да, нарықтық экономикада, егер элементтің бағасы көтерілсе, компаниялар өнімділікті арттыру үшін оны үнемдеп пайдалануы керек. Алайда мемлекеттік кəсіпорындар үшін, егер элементтің бағасы көтерілсе, бұл өсу проблема болып есептелмейді, өйткені үкімет оны бəрібір субсидиялайды. Факторлардың бағалары көтерілсе де, олар шығындарды азайту шараларын қолданбайды. Сонымен қатар, егер өндірілген өнімнің бағасы көтеріліп жатса, онда нарықтық экономиканың қисыны бойынша олар көбірек өнім өндіріп, көбірек пайда табуға ұмтылуы тиіс. Бірақ мемлекеттік кəсіпорындардың пайдасы мемлекетке өтетін болғандықтан, өнімнің бағасы көтерілгенде, олар өндірісті арттыруға ұмтылмайды. Сондықтан ол кезде ресурстарды бөлуде нарықтық бағаның шешуші рөл атқару үшін барлық мемлекеттік кəсіпорындар жекешелендірілуі тиіс деген көзқарас орын алды. Бұл қисын өте айқын əрі түсінікті болды.

Бағаның ресурстарды бөлуде шешуші рөл атқаруының тағы бір шарты – олардың тұрақтылығы. Егер инфляция жоғары болса, тұтынушылардың мінез-құлқы бұрмаланады. Егер белгілі бір тауардың бағасы үнемі өссе, тұтынушылар оны бағасы төмен болған кезде көбірек сатып алуға асығады. Бұл сұраныстың айтарлықтай өсуіне əкеледі. Өндірушілердің көзқарасы бойынша, компаниялар бағаның көтерілуін байқағанда, олар сатуды тоқтатып, сатуды қайта бастау үшін үш-алты ай күтеді. Бұл баға одан əрі қарай көтерілуіне себепші болады. Нəтижесінде тұйық шеңбер пайда болады, яғни жоғары баға сұраныстың айтарлықтай өсіп, ұсыныстың айтарлықтай төмендеуіне əкеледі. Осылайша, тұрақты баға нарықта ресурстарды тиімді бөлудің қажетті шарты болып табылады.

Бағаның тұрақтылығына қалай қол жеткізіледі? Мемлекеттік бюджеттің теңгерімділігі – қажетті шарт. Егер мемлекеттік бюджет теңгерімсіз болып, тапшылық орын алса, онда ол тапшылық ақырында ақшаға айналады. Ақшаның санының артуы инфляцияға, ал инфляция бұрмалауға əкеледі.

Сондықтан 1980 жылдары сол кездегі неолибералдық ойлауға негізделген «Вашингтон консенсусы» тұжырымы пайда болды. Оған сəйкес, бұл елдердің табысты көшуі үшін нарықтандыру, жекешелендіру жəне макротұрақтандыруды қамтамасыз ету қажет. Оның үстіне бұл үш реформа тиімді болуы үшін қатар жүргізілуі қажет. Егер нарықтар ырықтандырылып, меншік құқығына реформалар жасалынбаса, нəтиже оң болмайды. Тіпті нарықтар ырықтандырылып, меншік құқығына реформа жасалынса да, макроэкономикалық тұрақсыздық болған жағдайда нəтиже ойдағыдай болмайды.

Еліміздің қайта құру кезеңін бағалау жəне сол туралы ойым

Біздің 1978 жылы бастаған реформаларымыз сол кездегі қалыптасқан халықаралық көзқарасқа сəйкес келмеді. Нарыққа көшу барысында біз ырықтандыру жəне прагматизм қағидаларын басшылыққа ала отырып, кезең-кезеңімен екі қатарлы реформалар жүргіздік, яғни бұрын даму үшін басымдық берілген мемлекеттік кəсіпорындарға өтпелі кезеңде қорғайтын субсидиялар бөлу, бұрын басылған еңбекті көп қажет ететін кейбір салаларды ырықтандыру жəне жағдайға сай олардың дамуын бағыттау. Бастапқыда инфрақұрылым əлсіз, ал бизнес жүргізу жағдайы нашар болды. Сондықтан инфрақұрылымды жақсарту, қызметтерді «бір терезеден» көрсету жəне инфрақұрылым мен бизнес жағдайындағы кемшіліктерді жою үшін қолайлы жергілікті жағдайлар жасау мақсатында арнайы экономикалық аймақтар мен өңдеу жəне экспорттық аймақтары құрылды.

1980–1990 жылдары əлемде жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға көшкенде нарықтық экономикаға қажетті институционалдық механизмдерді «талдырма терапиясы» арқылы бір сəтте енгізгенде ғана табысты болады деген пікір болды. Сондай-ақ ресурстарды нарық та, мемлекет те бөлетін Қытайдағы секілді кезең-кезеңімен көшетін екі қатарлы жүйе ең нашар институционалдық механизм, ол бастапқы жоспарлы экономикадан да тиімдсіз болып, одан да көп проблемаларға əкеледі деген халықаралық консенсус болды. Бұл не себепті ең нашар институционалдық механизм? Жоспар мен нарық қатар өмір сүретіндіктен, мемлекеттік жоспардың төмен бағасы мен нарықтың жоғары бағасы арбитраж мүмкіндіктеріне жол беріп, сыбайлас жемқорлықты тудырып, табыс алшақтықтығын кеңейтеді.

Мұндай құбылыс Қытайда өтпелі кезеңнен кейін пайда болды жəне 1980 жылдардағы кең тараған мəмілелердің бірі «демпинг» деп аталды. 1978 жылға дейін мұндай мəмілелер болмаған, бірақ 1978 жылы екі қатарлы реформаларды кезеңкезеңімен жүзеге асырғаннан соң, жоспарлы жəне нарықтық бағалар арасындағы бөлуді алуға негізделген мемлекеттің жоспарлы тауарлары мен мəмілелерінің демпингі пайда болды. Оның үстіне, осы арзан жоспарлы тауарларды алу үшін демпингті тудырушылар өздерінің барлық байланыстарын рента алуға пайдаланды. Бұл сыбайлас жемқорлыққа əкеліп, кірістерді бөлуде проблемалар тудырады.

Дəл осы практикалық мəселелерге байланысты 1980 жылдары Қытайда кезең-кезеңмен екі қатарлы жүйені реформалауға қарсылық басталды, елде экономикалық даму баяулап, «Қытайдың күйреуі теориясының» пайда болуына себеп болды. Дегенмен соңғы 40 жылда біздің экономикамыз қарқынды дамып қана қоймай, осы уақыт ішінде экономикалық дағдарысты бастан өткермеген жалғыз ел болып табылады. Ал үстемдік еткен «Вашингтон консенсусына» сəйкес өзгерістер жүргізген социалистік жəне дамушы елдердің көпшілігінде экономикалық күйреу, тоқырау жəне дағдарыстар орын алды. Сонымен қатар біздің елде байқалған сыбайлас жемқорлық, байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық мəселелері басқа елдерде де бар жəне олар көбінесе біздің елге қарағанда күрделірек. Дүниежүзілік банк пен Еуропалық даму банкі Кеңес Одағы, Шығыс Еуропа жəне Латын Америкасы елдерінде бірқатар эмпирикалық зерттеулер жүргізді, зерттеу нəтижелері осы пікірді қолдайды. Олар нарықтандыру, жекешелендіру мен макротұрақтандырудан кейін бұл елдердің орташа өсу қарқыны өтпелі кезеңге дейінгі 1960–1970 жылдардан да төмен, дағдарыстардың жиі орын алып, сыбайлас жемқорлық пен табыс теңсіздігінің өсуі сияқты мəселелердің Қытайға қарағанда күрделі болғанын анықтады.

Басым экономикалық теория не себепті дамушы елдерді өзгерте алмады?

Қытайлық іскерлік қауымдастықтың ойландыратын бір сұрағы бар. Теориялар əлемді түсініп, өзгертуге арналған. Алайда не үшін негізгі экономикалық теориялар дамушы жəне өтпелі экономикасы бар елдердің мəселелерін түсінуде соншалықты табысты, бірақ дамушы елдер осы теорияларға сəйкес əрдайым даму жəне трансформация саясатын қалыптастыра алмайды? Оның басты себебі бұл теориялар дамыған елдерде туындап, дамушы жəне дамыған елдердің арасындағы айырмашылықтар əртүрлі жағдайлардың эндогендік нəтижесі екенін ескермей, дамыған елдерді негіз ретінде пайдалануында деп ойлаймын.

Мысалы, дамушы елдерде еңбек немесе ресурстарды көп қажет ететін, еңбек өнімділігі төмен өнеркəсіптер, ал дамыған елдерде капиталды көп қажет ететін, технологиялық жəне өнімділігі жоғары салалар шоғырланған. Алайда өнеркəсіптік құрылымдағы мұндай дифференциация эндогендік факторлармен анықталады. Дамыған елдерде капиталды көп қажет ететін, алдыңғы қатарлы технологиялық салалар бар, өйткені өнеркəсіптік революцияның нəтижесінде екі-үш ғасыр капитал жинақтағаннан соң, олардың капиталы молайып, мұндай салаларда салыстырмалы артықшылыққа ие болды. Дамушы елдердің қандай ортақ сипаттамасы бар? Капиталдың қатты тапшылығына байланысты олардың капиталды көп қажет ететін салаларда ешқандай салыстырмалы артықшылығы жоқ.

Егер белгілі бір ел дамыған елдердегі еңбекті көп қажет ететін жəне дамушы елдердегі капиталды көп қажет ететін салалар сияқты салыстырмалы артықшылығы жоқ салаларды дамытатын болса, онда бұл салалар ашық бəсекелі нарықта өзінөзі дамыта алмайды жəне қорғау мен субсидиясыз өмір сүре алмайды. Алайда екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болған негізгі даму теориясы жекелеген елдердің өнеркəсіптік құрылымының эндогендік факторлармен анықталатынын мойындамай, тек дамушы елдердегі дəстүрлі салалардың төмен өнімділігін проблема ретінде қарастырды, сондай-ақ эндогендік салдардың экзогендік себептерін өзгертпей, капиталды көп қажет ететін алдыңғы қатарлы салалардың дамуына ықпал етті, бұл, сөзсіз, сəтсіздіктерге əкеліп соқтырды.

Алғашқыда неолибералдық теория өтпелі кезеңде үкіметтің араласуы мен бұрмаланулардың сөзсіз болатынын сенімді түрде дəлелдеді. Алайда өтпелі кезеңде осы идеяларды ұстану бастапқы түсінікпен салыстырғанда экономикалық өсу қарқынының баяулауына əкелді. Мұндай дəлелдерді ұстанып жүргізілген саясат неге экономикалық даму қарқынының төмендеуі мен дағдарыстардың жиілігінің артуына əкелді? Оның басты себебі неолибералдық теория өтпелі кезеңге дейінгі түрлі бұрмаланулардың да эндогендік болғанын ескермейді. Бұл бұрмаланулар, басқыншылық жəне қорғаушы субсидиялар неден пайда болды? Өйткені өтпелі кезеңге дейін артықшылық берілуі тиіс салалардың капиталды көп қажет ететіндігі сонша, бұл салалардағы кəсіпорындар ашық жəне бəсекеге қабілетті нарықта өз бетінше жəне қорғаушы субсидиясыз өмір сүре алмайды. Неолибералдық түсініктерге сүйенсек, дамыған елдерге ұқсас тиімді нарықтарды құру үшін мемлекеттік бюджетті теңдестіру мақсатында нарықтандыру, жекешелендіру мен макротұрақтандыруды қатар жүргізу қажет. Бұл барлық қорғаушы субсидиялардан дереу бас тартуды талап етеді.

Субсидияларды алып тастаудың нəтижесінде салыстырмалы артықшылығы жоқ салалар өмір сүруін тоқтатады. Бұл кəсіпорындардың жиі банкротқа ұшырауы, жаппай жұмыссыздық, əлеуметтік тұрақсыздық, саяси тұрақсыздық пен экономикалық күйреуге алып келеді. Сонымен бірге ұлттық қорғаныс пен қауіпсіздікке қатысты көптеген капиталды қажет ететін өндірістер қорғаусыз жəне субсидиясыз өмір сүре алмайды, ал ұлттық қорғаныс пен қауіпсіздікке кепілдік берілмейді. Осы жағдай Украинада орын алды. Ол кезінде ядролық бомбаларды, авиатасымалдағыштарды жəне əлемдегі ең үлкен ұшақтарды шығаратын. Алайда 1990 жылдары елде трансформация болғанда қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ететін субсидиялар бөлінбей, осы салалардың барлығынан бас тартуға мəжбүр болды. Бірнеше жыл бұрын Ресей Қырымды басып алды, бірақ Украина бұған да, елдің шығысындағы Ресеймен шекаралас жерінде болып жатқан əскери қозғалыстарға да ештеңе істей алмады.

Əрине, көптеген елдер қорғаныс жəне қауіпсіздікке қатысты өнеркəсіптен бас тартуда соншалықты аңғал болмас еді, сондықтан мемлекеттік қорғаныс саласындағы ірі компаниялар жекешелендірілсе де, үкімет оларға қорғаушы субсидияларды бөлуді жалғастырады. Мемлекет бұл компанияларды субсидиялауға мəжбүр, өйткені олар ұлттық қорғаныс пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қажет, яғни стратегиялық саяси жүкті көтереді. 1990 жылдары мен отандық жəне шетелдік көптеген экономистермен сөйлестім, академиялық ортада бұл компаниялар мемлекеттік меншік болғандықтан субсидияланады деген пікір басым болды. Мен бұл компаниялар қорғаныс жəне қауіпсіздіктің стратегиялық ауыртпалығын көтереді деп есептеймін, сондықтан мұндай стратегиялық ауыртпалық бар кезде, олар меншік иелігіне қарамастан субсидиялануы тиіс. Бұдан бөлек, ынталандыру механизмдері туралы сөз қозғайтын болсақ, мемлекеттік кəсіпорындардың директорлары мен зауыт басшылары субсидиясыз кəсіпорынның өмір сүре алмайтындығын айтады, ал субсидия алғаннан кейін өз қалталарына салмауы мүмкін емес. Ал қалтасына тікелей салу – бұл ұрлық, ұсталған жағдайда бас бостандығынан айырылады немесе өлім жазасына кесіледі. Бұдан шығатын жалғыз жолы – айлакер болып, ақшаны ұсақ-түйек жолмен ұрлау. Алайда кəсіпорын жекешелендірілсе, оның иелері мемлекетке демеу қаржы бермейді, бірақ сол себепті де мемлекеттен одан бас тарта алмайтындықтан қорғаушы субсидияларға қол жеткізеді. Бірақ мемлекеттік кəсіпорындардан қандай айырмашылығы бар? Жекеменшік компаниялардың иелері мемлекеттен көбірек субсидия алған сайын, олардың қалталары да тола береді.

Нəтижесінде рентаға деген ынта күшейеді. Сіз рента іздеп жүрген шенеуніктерге не айтар едіңіз? «Сіздің маған беретін ақшаңыз бəрібір сіздікі емес, елдің ақшасы, сол үшін маған неге көбірек бермейсіз? Швейцарияда немесе Панамада есепшот ашып, өз арамызда бөлісейік».