Лаьмнаша ца дицдо

– Бехк ма биллалахь. Ца хууш нисдели и… Сатоссуш дIагlyp ву тхойша…

ДIадийшира…

Баккъала а сатоссуш хьалагIаьттира ший а. Сатассалц наб йина а воцу Бетар а, хIинцца хьалагIаьттина Тойсум а тIевеара царна. Бетаран ший ваша а лаьттара йуххехь.

– Со а кхаьрца дIавоьду. Тхо цхьана тайпанах ду! – забар йира Тойсума.

Уьш цхьаьний дIабахара.

Доккха са даьккхира Бетара а, цуьнан вежарша а. Амма цу сохьта, мичара йели ца хууш, церан кетIа грузовик хIоьттира, тIехь шиъ «энкеведхо», шиъ милиционер, «тешална» валийна Тавсолтий, кхин цхьа накъост а волуш. «Энкеведхой», милцой машен тIера сиха охьабиссина, хаттаза-алаза хецца чубахара.

– Мича ваха немцо? – кIоршаме хаьттира НКВД-н лейтенанта.

– Тхоьгахь-м ца хилла цхьа а немцо! – майрра жоп делира Бетара.

ЦIенойх хьаьвсира. Схьакарийра цIенкъахь Iохкуш немцойн цигаьрканийн йуьхкаш, гIутакх, немцойн маттахь газета, оьрсийн маттахь немцоша Советан Iедална дуьхьал арахецна ши кехат.

– Ткъа хIорш хIун йу? – Бетарна уьш вон меракIел уьйхьира лейтенанта. Карийначу хIуманашна акт а хIоттийна, «понятойшка» кIел куьйгаш а теIадайтина, шайца и хIуманаш а, кхоьа ваша а эцна, райцентре дIабахара уьш. Шайн кетIа кхаьчча, Тавсолта, лейтенанте а хаьттина, охьавоьссира. Вехха лаьттара и арахь, догIана кIел, чу а ца воьдуш, грузовикна тIаьхьа хьоьжуш, ша-шена корта лестош, хIинца Далхьадан бIаьра а ша муха хьожур ву ца хууш: ала мел дезачуьнга а аьллера Тавсолтас, амма Бетар… – Бетар цIенна вицвеллера.

* * *

Чувоьллинчу Бетарний, цуьнан шина вешиний таллам болийра лейтенанта шен хьаькаман омранца цу дийннахь, сихонца – тIеман заманан амалца лерина. Шеца кхин цхьа накъост а волуш. НеIарехь кийчча конвой а лаьтташ. Бетара а, шина вашас а тIе ца лоцура шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилла бохург.

– Тхуна уьш муьлш бу а ца хаьара. Шиъ вара. Цхьамма дийхира нохчийн маттахь: чувита шаьшшиъ, хьуьнчухула вогIуш, догIанехь вашийна, бодашкахь некъах а тилла шаьшшиъ, сатоссуш дIа a гlyp вара аьлла. Цаьрца верг немцо хилла, йа ца хилла тхуна хаале уьш дIабахара сатоссуш. Хиънехь, оха немцо Iедале дIа а лур вара!.. Чу-м, муххале а, вуьтур вацара…

Шайгахь хилла лаьцначуьра ведда Тойсум хьаха а ца вира вежарша, талламхоша а ца хоттура иза. ХIорш тIебоьрзург а ца хилла, лейтенанта эххар хаьттира:

– И шиъ воцург цу буса кхин цхьа а стаг варий шуьгахь буьйса йоккхуш?

– Вацара! – чIагIдира Бетара.

– Аьшпаш!.. Вара!..

– Вацара!..

– Дийца!

– Вацара!

Бетара хьесап динера: «Вара, аьлла, аса-айса и тIелацахь, тIаккха аса-айса и гучудоккху, тIе, охьадийца а дезар ду. Ткъа иза хIокхарна шайна вуьшта а хууш делахь, кхара и гучудоккхур ду, тIаккха дуьйцур-кх аса а»…

Лейтенант аравелира. Йуха чувеара… Тойсум а валош! И «очни ставке» – йуьхь-дуьхьал xIотто!

Чуваьллачу Тойсума элира, бIаьрга тIе бIаьрг а хIоттийна:

– Со-м вара. Хьуна и немцо вуйла а хаьара!

Дерригенах а цу сохьтта кхийтира Бетар:

– КъутIа!.. Шен хеннахь, хьо кхоа а ца веш, оха хьан лерг даьккхинехьара-м, хьо цу сохьта вовза а вевзина, чувитина а хир вацарий аса! КъутIа!

Бетара лейтенанте дийцира:

– Иза берриге a xIoкxo суна хьалххехь кеч а бина, хIоттийна тешнабехк бу, соьца шен йолчу чIирна. Немцо a xIoкxo ша чу валийна суна, xlapa ша а, суна бодашкахь вовзале, ша чувеъна, йуха, сатоссуш, цаьрцаний дIа а вахара… ДIайазде дерриг а!..

– И хIун «чIир» йу ахь йуьйцург? – хаьттира лейтенанта. Бетара дийцира Тойсума шайн чохь динарг а, шаьш цунна тIаккха йуха динарг а. Шина вашас и тIечIагIдира. Цецваьлла, вовшашка хьаьжира ши талламхо.

Бетара элира:

– Хьовсал шу, шаьш ца тешахь, цуьнан тIехьене? Цигахь оха таIийначу шина кепекан мухIар гур ду шуна! Йа циггахь горга мо хир бу! Хьовсал!..

Тойсум вист ца хуьлуш лаьттара. Иза дIавигира.

Лоьраша чIагIдира Бетара аьлларг.

Ши талламхо шайн хьаькамашца кхеташо йан вахара: цара хьалххехь хIоттийна йолу талламан кеп йоьхнера, xleттe a, xleтахьлерачу йуристийн барамехь кхачаме дара талламан жамI: Бетара а, цуьнан шина вашас а, тIаьххьара а даре ма дира шайгахь буьйса йоккхуш немцо хилар а, лаьцначуьра ведда Тойсум шаьш тIеэцар а, уьш цабовзарна шаьш чубитинера бохург цара мел чIагIдахь а.

Кхеташоно а вежарийн бехкан барам, царна тоьпаш туху кхиэл йаллал (оцунах тешна вара Тойсум!) хьала ца кхачахь а, амма царна тIеман заманахь йаккхий хенаш тоххал боккха лерира. Вежаршна «кхааммо» итт-итт шо хан туьйхира.

Районан НКВД-н хьаькамна а, лейтенантана а лакхарчу Iедало мидалш йелира, райкомна замечани йира, и санна долчу гIуллакхна йуьстаха ма хила аьлла.

Тойсум, и гIуллакх цо «цIена» цадарна, схьа а ца хоьцуш, ша хиллачу лагере шен хан йаккха юхахьажийра: мел хьоьстуш лелабахь а, ТойсумгIар а цу заманахь НКВД–с, шайна гlypбана эшначохь кхоа ца бора – уьш тоъал шорта бара.

* * *

НКВД-с тахана тешаллина кхайкхинчуьра вухавогIу Тавсолта, корта оллийна, шена реза воцуш, бакъонца ша йуьхьIаьржачу хIоьттинарг лоруш, кIоргге ойлане вахана вара: баккъала а цунна оьшуш а, йа сийлахь а дацара, шен зудчун Нурбикин а мелла гергара а хуьлуш, буьззина къонахий болчу, Бетарний, цуьнан шина вешиний, дуьхьал а хIоьттина, и тоьшалла дар, амма ца дича-м ца волура йа xlapa а, йа важа «понятой» а, вухавалан цхьа а некъ боцуш, гуш долу бакъдериг дара иза! Делахь а корта оллийна вогIура Тавсолта…

– Хьо ма кхоьлина ву? – хаьттира Далхьада, иза шен кабинета чу ма-велли.

Тавсолтас дийцира. Вехха вист ца хуьлуш Iийра Далхьад. Эххар а:

– Масаний хуьлу уьш вайна ца луурш!.. Са ма гатде ахь. Хьо царна хьалха бехке вац хьуна. Чу ма битинехь муьлш бу а ца хуу нах тIеман заманахь, массаьрга а шайга и дIааьлла доллушехь! – Тавсолтин дог ийцира Далхьада.

Тавсолтин тидам хилира цуьнан оьздангаллин: хIинца а ца элира Далхьада, и ала шен бух а боллушехь: «Ас ма бехира!.. Ас баьхнарг ма хили!»…

«Хила-м хилира!»… – чIагIдира шен дагахь Тавсолтас. ТIаккха хаьттира:

– Дика ду: Тойсуммий, Хьабазий-м ший а церан къайлаха гIоьнчий хуьлуьйтур вай, ткъа важа – немцо?

– Мичара немцо? – велакъежира Далхьад. – Иза а вар-кха уьш берриш. Кхузахь цхьанна а и ца вовзийта, эццара, лула махкара валийна.

– Ой! Ткъа и дерриге а дехка ма хуьлу! – цецвелира Тавсолта. – Ткъа мега иштта?

– Дера ца мега. Йа Ленина магийтина а ма дац, ур-атталл Революцин дуьхьа а! Цу тIехула ца дира цо Октябрь а хилале гIараваьллачу Камона а выговор.., – дагадеара Далхьадна книги тIехь ша дешнарг. Iийна-а тIетуьйхира: – Ленина хIетахь ца магийна. Амма… Сталина… тахана магийна… шен дуьхьа! – элира реза воцчу Далхьада.

Эмин чувелира, кханалерчу газетан номеран макет а йахьаш, Далхьадана гайта.

– Фронтах йолу материал хIоккхуза йаккха, – тадира Далхьада.