Лаьмнаша ца дицдо

Йуххехь Iачу Тавсолтас цIеххьашха хаьттира Эмине:

– Ва, Эмин, и тохара суьдо хан тоьхна Тойсум хьан гергара ма вара. Ткъа хIетахь xlop газета тIехь цунна дуьхьал йолу заметкаш ахь куьг таIийна ма хуьлура. И хIун дара?

– Ахьа а таIор дара сан метта хиллехь!

– ХIундий?

– «ХIундий»? Хуур дара–кх, суна санна, хIетахь хьуна тIетаьIнехь?

– Муха? Дийцахьа!

– Цкъа хьалха, кхайкхина, дIавигира гIалитIе… «ТIиэ – йуьххье»[1 - «ТIиэ-йуьххье» – хIетахь НГIАССР-н НКВД-н гIишло хилла Грозный-гIалахь Соьлжа йистехь долчу тIайна йуьххьехь. Цундела НКВД-х вайнаха xleтахь дуьйна иштта олуш хилла, цуьнан шен йолу це а ца йоккхуш.]… Цигахь цкъа хьалха куьг таIадайтира шаьш хIинца соьга аьндерг аса цхьангга а дуьйцур дац, дийцахь – шаьш тоьпаш тухур ю аьлла…

– ТIаккха?

– ТIаккха… тIаккха суна тIедиллира-кх цара суьдан процессехь хилар а, цигахь Тойсума а, цуьнан шина накъосто а суьдан хеттаршна мел ло жоьпаш, цара ма-аллара а ца йаздеш, суьдана товчу агIорхьа йаздар.

– ХIа-а… Кхийти со хIинца. Ткъа хьан йиш йацара хьайн метта «царна» кхин маго? – («царна» бохург кхузахь «тIиэ йуьххьернаш» бара).

– Йара… Делахь а «цара» билггала со хила веза аьлла сацийра, со цуьнан гергара хиларна – цатешарш а тешийта.

– ХIа-хIа-а!.. Ахь дуьхьало йинехь? Церан стоьла тIехь ма Iохкура Тойсума йина йолла припискаш.

– Iаьхкича хIун дара?..

– Тойсума уьш ша а ца йеш… сан куьйга, соьга йойтуш ма-йара!

– Хьий, жIаьла йаI! Ша хьан гергара а воллушехь, ца кхоийна-кх цо хьо.

– ХIаанний! – газета а эцна, аравелира Эмин…

– И а вац, хьуна, башха Тойсумна генаваьлла, и шиъ хIетахь дуьйна ийгIина велахь а! – элира Далхьада…

Вовшийн Iодика а йина, Тавсолтий, Далхьаддий дIасакъаьстира.

* * *

Тавсолта Эскинойн сельсоветана йуххе кхоччуш (I942-чу шеран 20-чу октябрехь, делкъал тIаьхьа) дийна йуккъехь, йоллу стигал а дIалоцуш, бода беара. Мела Iаьржа ло дара цIеххьана тIеоьхуш.

– ХIа! Дуьне духуш лаьтта! Маьждиге дIагулло жамIатан ламазашна! – элира Эскинойхь моллин метта лелаш волчу Асхьаба.

Баккхий нах цунна тIаьххье дIабахара. Тавсолта а вахара. Маьждигехь Асхьаба а, цунна тIаьхьа наха а, гора а эгна, дийхира:

– Веза-Воккха Дела! Хьайн кхиэлашкахь и тарлуш делахь, кху балех хьалхадаха Ахь тхо! Къинхетам бе ахь тхох а, тхан мискачу берех а! Веза-Воккха Дела! Хьан кхиэлашкахь и тарлуш дацахь, хьо реза хин волччу aгlop, иманехь а, къонахаллица а, айхьа делла валар тIеэца аьтто а бе Ахь тхан. Кху дуьненан къинойх цIандай, хьайн цIенчу хьаьтта цIена дIаэца Ахьа тхан синош, Веза-Воккха Дела!

Асхьаб воьлхура.

Цхьацца берш а боьлхура. Моллин гIоьнча маьждиган момсарна тIевелира, кхин а нахе схьакхайкха. Цуьнан мохь белира:

– Ва-а нах! Кхузара гуш Соьлжа-гIала цIергахь йерриг йогуш йу!

Массо, горабахна, йуха а доIанаш дан буьйлира.

Бодашкахь жим-жимма кхин а тIегуллора нах. Ца соццуш ламазаш дора.

Эххар мох белира.

Стигал жимма серлайолуш санна хийтира.

– Хастам бу Хьуна! Хастам бу Хьуна! Тхан мискачу дехарна жоп даларна, хастам бу Хьуна, йо АллахI Дела! – кхойкхура Асхьаба, куьйгаш стигала хьалатуьйсуш.

ХIинца йерриг а стигал серлайелира, вовшийн йаххьаш гуш. Дукханнийн а йаххьаш, кIормодаш хьаькхча санна, Iаьржа йара.

Хьацарна Iийдалучу говрахь маьждига хьалха хIоьттира Сату:

– Со гIалара вогIу. Цига чу тахана, дийнахь шиъ долуш, бомбанаш тоьхна. Мехкадаьтта чохь долу даккхий йайш лилхина. ГIала йогуш йу.

Нах кхийтира хиллачух, делахь а, йуха а йиш йуьйхира церан: «ХIинца хIун де вай?»

Вистхилира Тавсолта:

– ГIалахь иштта хьал делахь, цигахь даа хIума а, мала хи а оьшур ду. ЦIе йайъа гIоьнчий а беза. Вай хIинццехь уьш вовшахтоьхна, иттех ворда, мукъна, дIахьажо йеза гIала.

Оцу дийннахь оьшу гIиpc вовшахтоьхна, бархI вордий, цаьрца пхийтта жимхий гIала дIахьажийра эскинхойша.

И къобал а дина, шозлагIчу дийнахь Райкомо а гIала дIахьажийра кхин а йоккха ворданийн къепал…

КЪАЬХЬА ШЕКОНАШ

Гуьйре тIеттIа мажлуш йогIура.

Занятеш шайн рожехь дIаоьхура. Селита перерывехь шен дитташна уллохь лаьттара, къахьоьгуш там хилла йуьхь йайн цIийелла, бел лаьттах а гIортийна, ойла йеш: «Шениг… Даудниг… Увайсниг!..» Чохь са а долуш, церан векалш хетара цунна xlopш: «Амма хаам ца беш хIунда Iа-те уьш?»

Йуха горгали бийкира… Урок дIайолайелира, классан неI а йиллина, Расулан йогу йуьхь чукъедира. Хьехархочуьнгара пурба а даьккхина, уча йелира Нурседа. Дешархоша вовшашка забаре бIаьцаш йира: массарна а хаьара цу шиннан йукъаметтиг. Хье ца луш, йекхаелла, йухайеара Нурседа. Расул веанера, почте ваханчохь нисделла, «Берсановой С.» тIейаздина, кехат дохьуш. Нурседас, партана кIелдIахула, ша хьалхахьа а хьоьжуш, пхьуьйшара схьа а даьккхина, Селитин кара диллира Увайсера кхаьчна кехат. Шина йишас роггIана дийшира и къайллах. Йуха перерывехь а, «Дада-бIар» кIел йахана, ша а йаьлла, и деша хIоьттира Селита, цхьамма новкъарло йарна кхоьруш, aгlop а йирзина. Хазахетарна йуххехула кехато кхерамаш а хьоьхура:

«Сан хьоме безам! ХIинццалц мукъа воцуш Iийра со. Тхойша цхьаьна ву. Тховса тхо атаке доьлху. Сан кителан аьрру кисанахь, дог детталучохь, цунна ницкъ луш, леладо ас хьан йовлакх. Ларделахь вайн безаман зезаг! Кхин йаздан мукъа вац. Дерриг хоуьйтуш, доккха кехат кхана, тIом ма-сецци, йаздийр ду ас. А. У.».

Селитина уллохь «Ау! Ау!» хезира: «Дада-бIарана» тIеххьа йекара, кху шара дуьххьара школе йеана хьехархочун йоI – Терентьева Нина, шеца лечкъаргех ловзучу шен накъосте Албастов Каташе хаам беш. Схьалаьцна, маракъевлира и Селитас.

– Карий! Карий! – тIеведда, Каташа дIаозийра Нина. – ХIинца ахь со лахал! – дIахьаьдира.

Цхьаъ-м дагадеана Селита, кисанара къолам а баьккхина, йуха «Дада–бIарехьа» йирзира. Диттан гIодах кховр даьллачу шерачу меттехь леррина йаздира цо: «А. У. 30.X .– I942». И таханлера, Увайсера кехат деана а, кхуьнан I7 шо кхаьчна а де дара.

Классаш чохь йуха а марсабелира йижарийн сингаттам:

«Дийна бу тахана. Амма кхана? Хаац!» – ойла йора цара, уьш атаке бахар дагалоций. Оцу ойлано ира йу хьийзайора хье чу, тIеттIа карзахйуьйлуш: «ХIан-хIан, селхана дийна… хилла! Амма тахана буй? Хаац», – бохург хIинца дагатесна, ший а шаьш йолччохь дIатийра, и вовшашка хьахо ца йаьхьаш…

Вукху переменехь «Даудан диттах» бIаьрг кхетта Селита, цIаста санна, цIийелира, ша «Дада-бIар» тIе йаздина, «А.У.» дагадеана, и шен вешина гергахь хьарамло хетта. И элпаш дIадайа «Дада–бIарана» тIейахара, амма цигахь йогIайелира къолам буйнахь: Увайс дуьхьал хIуьттура! Эххар а ша йаздинчунна йуххе кхин ши элп тIетуьйхира цо: «Б. Д.» Массарел шена хьоме хета и шиъ: Увайссий, Дауддий – хIинца, шен дагахь, цу тайпана вовшаххоьттира цо. Цхьанна а и гале, аьлла, Селита сихха Нурседина тIейахара: цунна йуххехь диттийн гонах хьийзара, кегий белаш Iуьттуш, Ниночкий, Каташший. «Дада–бIарана» тIехьа нийсачу могIаршца дIахIиттина дуткъий дитташ а тера хийтира хьехархочунна хьалха дIахIиттинчу кегийчу дешархойх…