Лаьмнаша ца дицдо

– Цкъа хьала-м тосур йу! Лаахь, оцу бердах а! – тIера схьа мохь туьйхира, ткъех гергга шо долчу, тIехь йоца пальтой, коьрта тиллина лергаш долу куй болчу, беснеш цIазамах йогучу трактористо.

Прицепа тIера охьаэгга дечигаш а лехьош, тIаьхьа богIура дешархой.

Йоккха горга дечиг а марахь, прицепна тIаьхьа кхиъна, йогIучу Нурседина тайра кIентан жоп. Трактор нуьцкъаша хьалатеIара. Некъ, хала бара аьлча а, бан а бацара, дуьххьалдIа кхузахула ирх кхул хьалха а машенаш ихна лараш гар доцург. Гу тIе йаьлла йоллуш, трактор цIеххьана, цхьа хIума хаьдча санна, вон тата долуш, цкъа сецира, тIаккха меллаша кIегар текхира, шена тIаьхьара прицеп йуха а тоттуш. ТIера тракторист, Нурседин бIаьрг кхуьуш, шен цIен бос бовш, кIайвелира. Нурседа ша йолччохь йогIайелира: трактор шен прицепца йуха охьаоьхура, некъана раз а йаьлла, бердан йистехьа теIаш.

– Охьаэккха! Йита трактор! – мохь туьйхира Селитина уллохь вогIучу Увайса, куьйга эшара цунна и гойтуш. Изий, Дауддий цунна орцах хьалаведира.

Трактористо корта ластийра, ша «охьаэккха реза вац» бохучу маьIнехь. Массеран а бIаьргаш цунна тIехь севцира, шаьш дан дезарг ца хууш. Трактор, ца соцуш, меллаша кIегаръоьхура тIерачу трактористо, ма-хуьллу тIам дIаса а ийзош, эткаш чуьра когаш дера тормозашна тIетеIошшехь. Нурседас, цIеххьана тIе а хьаьдда, шегара дечиг тракторан тIехьарчу чкъургаш кIел тесира. Трактор сацийра, прицеп бердан йисте кхача ши-кхо гIулч йуьсуш. Берриш дIахьаьвсира Нурседе, тIаккха – тракторе: иза шен тIаьхьарчу чкъургашна кIел тесна дечиг лаьттах чу теIош, цунна тIоьхула йала гIертара. Амма схьаиккхинчу Даудий, Увайсий шайгара дечигаш а сихха, нис а йеш, тракторан а, прицепан а чкъургашна кIел йехкира. Трактор, ша йолччохь, сецира.

Массеран а сапаргIатделира. Дауда, тIе а вахана, вист ца хуьлуш, массарна а гуш, маракъевлира шен йиша. Эццигахь ган йезара Нурседин йуьхь: ма йогура иза!

Трактористо, цхьа сахьт далале, йуха тойинчу тракторца школин керта оьзна дечиг, мехкарша прицепа тIера охьа а кховдош, божарша paгly кIел, гIулч йеш, дIадоьттира.

ДIавоьдучуьра вуха а вирзина, тракторист paгly кIел пальтох куьг хьоькхуш йоллучу Нурседина тIе вахара:

– Алахьа, диканиг, цIе хIун йу хьан?.. Хьо ца хиллехь, тIаме а вахаза, эрна лара-кх со цхьана мIаьргона.

– Берсанова Нурседа йу-кх! – серладевллачу сийначу бIаьргашца синкъераме кIентан бIаьра а хьаьжна, пондаран мерз санна, зевне деккачу озаца, шек а йоцуш, йуха хаьттира йоIа:

– Ткъа хьан цIе?

– Цултигов Расул… Сан цIарх-м xIун дора? Хьо йу тахана коьртаниг! – аьлла, кIант шен догучу Iаьржачу бIаьргашца йуха а йоIе хьаьжира. Церан бIаьргаш севцира вовшашна тIехь.

– Хьо фронте ца воьдуш хIунда висина?

– Заявлени дIа-м делла! Делахь а… трактористаш ца тоарна, бронь а йелла, цкъачунна буха витина-кх!

– Дера, и трактор дIахоьцур йолуш-м ца хиллера хьо!

– Хала кхаьчча соьга… Керла йу иза, – аьлла, Iодика а йина, кхин а хьевала бегIийла а ца хетта, шен тракторан гloвгla а эцна дIавахара тракторист.

Йижарий школера цIа богIуш, гуттар йекаш хуьлу Нурседа хIинца мелла а ойлане йара. Шена а ца хууш, цуьнан аз а шатайпа лекхалуш, болар а, дайлуш, хийцаделлера. ЦIеххьана чубоьжначу тIулго шовда санна, марсайаьккхинера, беснеш йогучу кIанта, хIинццалц хьаьъна лаьттина, йоьIан деган айма: «Ма майра ву и… Ма товш а ву».., – дагара ца волура и Нурседина.

ДIайижале цкъа Селитица къамеле йолуш хуьлу Нурседа тховса, йист а ца хуьлуш, метта йелира. Оцуьнан бахьанех мелла а кхиъна Селита а IадIийра, хеттарш ца деш, цо ша и дийццалц.

Вукху дийнахь, paгly кIел гIортораш а йоьгIна, цIера дагарш, херхаш деана, кхоккха цхьаьна а хилла, дечиг хедо хIиттира дешархой. Селитий, Нурседий, Увайссий цхьаьна нисделира. Селитассий, Увайсий херх хьоькхура, даьккхина дечиг Нурседас жимачу гIудалкхаца дIакхоьхьура. Селитин синтеме, Iаьржа бIаьргаш, Нурседа йоцчохь цахуучуха Увайсехьа хьовсура наг-наггахь. Нурседа-м церан тидам бечохь ша а йацара: иза дIалаьцнера шен ойлано. Иза гIудалкха тIехь дечиг дIаэцца йахана а йолуш, Селитас херх хьоькхуш, ца хууш Увайсан пIелг хадийра даьIахка тIе кхаччалц.

Ша лазийча санна а ца хийтира кIантана: «ХIума дацара хIара-м!» – велакъежира иза.

Селитас, чехка кисанара схьадаьккхина, дIакховдийра мерах хьокху дарин йовлакх:

– ХIан, дIабехкахьа!.. ЦIена ду хьуна…

– XIapa хIинца цаберзарна а ца кхоьру-кх со!.. XIapa йовлакх ас, Селита, кху пIелгал а Iалашдийр ду-кх хьуна, – элира Увайса. ЙоьIан дагах мерза алу туьйхира, цIийелла охьахьаьжира иза. ХIинццалц дош а къадозачу кIанта дуьххьара иштта хаийтира шен безам. Ма ирсе хийтира йоIана эццахь ша! Дуьненчохь кхин хIумма а ца лаьара – даима а ша Увайсана йезийла доцург! Селитин эсала догучу бIаьргаш чохь, церан кIоргехь богу чиркх цхьаммо-м гуш доцчу куьйга цIеххьана хьалаоьзначух тера, цхьа шатайпа керла суй летира – дуьненах сакъерадаларан суй! Жим-жимма йекхалуш, тIаккха цIеххьана дерриге дуьне а серладоккхий, схьахIутту Iуьйре санна, Селитин кийрахь, хIинццалц жим-жимма гуллуш а лаьттина, хIинца цIеххьана, де санна, къегина схьахIоьттира безам.

Йухайеара Нурседа, цунна гира Увайсан бихкина пIелг а, Селитин бIаьргаш чохь летта суй а, амма иза тIаьхьа хатта дитира цо. ГIуллакх чекхдаьлча, йижарийн Iодика а йина, Увайс дIавахара…

Цу буса, цIахь, шаьшшиъ дIайуьжуш, майрайаьллачу Нурседас, Iе а ца йелла, элира Селите:

– Суна… Расул везавелла!.. – ша аьлла йаьлча, эхь хетта, пенехьа дIайирзира и. Селита йелакъежира, амма Селитас тIаккха а-м ца йийцира йишига шен деган къайле: цхьаннех а тешо мегар а доцуш, шатайпа доккха хIума хетара цунна шен безам! Иза кхоьрура, кхечарна иза шена санна цахетарна а, йа иза бийца баьккхича байбаларна а…

* * *

Селитас, ша а йолий, ойланаш йора: дIа стенна тIера йолаелча а, хьаьвззий Увайсана тIекхочура уьш. Дуьненчохь доллучух ойла йойтург а, дерриг хIинца шеца дозаделларг а Увайс вара. Хьалхачул чIогIа сакъералора Iаламах: гена воццуш, кхана а йуха ган йиш а йолуш, хIоккху аренашкахула лелаш вара «и», – кху Iаламан уггар боккха тамаш! Тахана а, цунах бIаьрг кхетар бацара-те аьлла, нене а хаьттина арайаьлла, библиотекехьа йоьдура Селита. Масех де а даьллера Увайс ганза: Iаьнан каникулаш йара. Малхехь лепаш генна дIа гора лайн аре. ЙоIана дагатесира: «Ма хаза хир дара кху аренашкахула цуьнца цхьаьна лелаш…». Шена санна, и нахана а тамаш хIунда ца хета-те, массеран а багахь хIунда вац-те и аьлла, хетара йоIана. Оцу минотехь клуба чуьра, пхьаьрса кIел книжкаш а лаьцна, араволуш Увайс гира цунна.

ДегI дайдеш, дуьне а серладоккхуш, Селитин кийра малх кхийтира. Таханлера де а, эрна дайна доцуш, и гича хьоме хийтира. ХIетте а, кIантана ша гале, и ша лелочух кхиарна кхерайелла, дIа а йирзина, кхечу новкъа йаьлла, сихха цIа йеара Селита…

Мел лелориг а, дийриг а, дерриге а даг чохь цунна хьажийна. Цуьнца доьзна дара йоьIан: кхин а дика Iамайора цIахь урокаш, кхин а леррина, цIена лелара тIехь, чуьрачаьрца а мерза йара йоI. Школе йоьдуш а сакъералора…

Нурседин-м сагатдала дуьйлира: Расул кхин ца вогIура школе. «Дечиг кхача, мукъна а, дахьара», – хетаделира Нурседина, классан сонерчу пеше а хьаьжна.

Школехь дечиг дара, амма… мехкадаьтта дацара. Масех кIира а дара рогI-роггIана иза дешархоша цIера кхоьхьу. Селитас а, нене дехна, шишана чохь цкъа деара, амма шолгIа Нурседас дехча, Нурбикас кхин ца делира: цIахь а ца тоьура.

ТIеда дечиг хенахь ца летара. Классашкахь кIуьран хьожа хаалора, шийла лаьттара, цкъацца пIелгаш а дахьош. Тахана къаьсттина гIайгIа йара оцуьнан массо а дешархошна: гергадеанера ЦIечу эскаран дезде! Дауддий, Увайссий ваьллера цунна оьшу плакаташ, лозунгаш йазйина. Амма дезачу денна синкъерам муха хIоттор бара ишттачу шелехь?

– Суна хаьа хьуна, мехкадаьтта мичара дан деза-м! – Селитин лере таьIира Нурседа…

И шиъ, йоккхачу перерывехь, бидон а эцна, Анна Львовнас школин цIарах кехат а йаздина, тракторни бригаде йахара… Расул волчу!

– Дера, ца хаьа, Нурседа! Ахь-м мехкдаьтта боху… тIадам буха ца буьтуш, сайн пхенаш чуьра доллу цIий-м лур дара ас, ахь дехча, – элира Расула!

Шена хьалха лаьтта охьахьаьжира Нурседа: и лан ницкъ бацара! Цо ша йогIуш къайллах сел сатеснарг, оццул атта, дог Iаббош схьаделира кIанта! Шаьш бидон эцна цIехьа дуьйладелча, Нурседас, йуха а хьаьжна, элира:

– Дечиг деъча тоьу моьтту хьуна? Ма атта йицйина ахь школа… Кхана самодеятельность йай тхан-м… вола!

Нурседин сийначу, хIинццалц ойланза леппачу бIаьргаш чу, хьалха гина йоцу, шатайпа марха йоьссира: безамо йойтучу оланийн марха…

* * *

Делкъехь дуьйна а, школин кертара а дика гучу, Яссел дехьарчу басера схьа оркестран эшарш хезира: цигахь лаьттачу меттигерчу гарнизонан зурманчаш а бара ЦIечу эскаран дезчу денна кечам беш.

Сарахь оцу гарнизонера школе хьошалгIа веанчу кхаа тIемалочух, лакхарчо, къоначу лейтенанта Еланцевс доклад йира. Цо, чохь берш тешош, дийцира тIамехь вайн эскаро ловчу халонех а, вайн бIаьхоша цигахь гойтучу хьуьнарех а:

– Йалх баттахь бен ца хилла со фронтехь. Чов хилча, тыле ваьккхина. Амма суна даима хьалха лаьтта цигахь бевзинчу вайн тIемалойн аматаш…

Дукха масалш далийра Еланцевс:

– Цхьа сержант вара тхан, Стручко Богдан цIе йолуш, окоперчу телефонан тергаме дIахIоттийра и, хьайна чов хилахь а, хьо вехь а, меттах ма ваьллахь, хьайн метта оха кхин ваийтталц! – аьлла. Цу агIорхьа шена мел гина а, телефонехула хезна а хийцамаш цу сохьтта командни пункте а хоуьйтуш, дика лаьттира Стручко. ЦIеххьана сецира цуьнан телефон. Эххара йуха а йийкира.

– ХIун хилла цигахь? – хаьттира командиро.

– Чов хилла! – доьхначу озаца жоп делира.

– И-м хIумма а доцург дара тIамехь! Латта хьо! Веллалц латта! Тхан гIуллакх гIоьртина ду!

– Бехк ма биллалахь, накъост командир, цхьана куьйга схьалаьцна чуьйраш йу сан, багахь къевлина телефонан тел доллу, иза йуккъехь хадийна ду. Бехк ма билла!.. Со… вийна! – цо олуш, цуьнан карара охьабоьжначу телефонан мукъан тата хезира тхуна. Цуьнан метта хIотта цу сохьта кхоъ велира. Цу кхааннах цига хьалха дIавахана шиъ дIа а кхачале, цхьаъ вукхунна тIаьххье вийча, командиро кхоалгIачуьнга элира:

– ХIа! Хьан ца ваха а бакъо йу… хIинца. Бухасаца!