Агульная славянская гісторыя. Навуковыя даследаванні

Агульная славянская гiсторыя. Навуковыя даследаваннi
Андрэй Тiхамiраy

У кнiзе разглядаюцца наступныя пытаннi агульнай славянскай гiсторыi: старажытныя вераваннi славян; перыяд расколу; развiццё аграрных адносiн; развiццё грамадска-палiтычных формаy; перыяды рэформаy.

Агульная славянская гiсторыя

Навуковыя даследаваннi

Андрэй Тiхамiраy

© Андрэй Тiхамiраy, 2020

ISBN 978-5-4498-4395-1

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Старажытныя вераваннi славян

Перыяд станаyлення Рускай дзяржаyнасцi i падзеi папярэднiя гэтаму з'яyляюцца аднымi з найменш вывучанымi старонкамi гiсторыi. Пiсьмовыя крынiцы, якiя апавядаюць пра тыя часы, прадстаyленыя вельмi бедна, у асноyным, у выкладзе Вiзантыйская летапiсцаy, якiя апiсвалi падзеi, часам, тэндэнцыйна i супярэчлiва. Вядома, вiзантыйцаy займалi славяне, галоyным чынам, як неспакойныя, ваяyнiчыя суседзi i яны не асаблiва цiкавiлiся iх культурай, побытам i норавамi. Таму для вывучэння гiсторыi Старажытнай Русi i паганства, як яе неад'емнай часткi, выкарыстоyвалiся, у асноyным, археалагiчныя i этнаграфiчныя даследаваннi.

Паганства прайшло складаны шматвяковы шлях ад архаiчных, прымiтыyных вераванняy старажытнага чалавека да дзяржаyнай «княжацкай» рэлiгii Кiеyскай Русi да 9 стагоддзю. Да гэтага часу паганства yзбагацiлася складанымi абрадамi (можна вылучыць абрад пахавання, у якiм сканцэнтравалiся многiя прадстаyлення язычнiкаy пра свет), выразнай iерархiяй бажаствоy (стварэнне пантэона) i мела вялiкi yплыy на культуру i побыт старажытных славян.

Паганства прыцягвае да сябе любога дапытлiвага чалавека не толькi таямнiчымi, часам незразумелымi абрадамi, не толькi забытымi, якi адышоy у стагоддзя i вынятай з нетраy зямлi, помнiкамi культуры, але i пахам старажытнага лесу, бязмежнымi рачнымi далiнамi, мужнасцю старажытных паляyнiчых i першапраходцаy. Менавiта паганства дапамагала старажытнаму чалавеку супрацьстаяць невядомай i варожай стыхii, робячы свет блiжэй i больш зразумела.

Этнаграфiчныя даследаваннi паказваюць дзiyную жывучасць многiх уяyленняy аб свеце, якiя славяне перанеслi нават у хрысцiянства. Здзiyляе этнографаy i народная памяць: у некаторых паданнях згадваюцца нават вымерлыя волаты – маманты «пачвары хоботистые».

Пасля прыняцця хрысцiянства на Русi паганства стала падвяргацца ганенням, але не так проста аказалася вытруцiць з душы народа вераваннi, якiя складвалiся стагоддзямi. Хрысцiянiзацыя Русi працягвалася некалькi стагоддзяy, у вынiку рускае праваслаyе, па меншай меры y народным уяyленнi, ператварылася y сiмбiёз Вiзантыйскага хрысцiянства i Славянскага паганства. Многiя хрысцiянскiя святы сыходзяць сваiмi каранямi y паганства. Напрыклад, дзень святых Барыса i Глеба (2 траyня) супадаy з паганскiм святам першых парасткаy.

Паганства Усходнiх Славянаy – велiзарны культурны пласт, якi yяyляе цiкавасць для гiсторыкаy, этнографаy i мастацтвазнаyцаy. Цяжка пераацанiць яго yплыy на далейшы лёс Рускай дзяржавы.

У цяперашнi час у славянскiх рэспублiках былога СССР доля славян складае ад 85% да 98%. Аднак такое становiшча склалася адносна нядаyна. На свiтанку нашай эры толькi паyночны захад Украiны yваходзiy у арэал рассялення старажытных славян. Па меры асваення новых земляy, продкi рускiх, украiнцаy i беларусаy змешвалiся з мясцовымi народамi, убiраючы y сябе iх культуру i звычаi. Таму асаблiва важна yлiчваць вялiкую ролю неславянскiх народаy у станаyленнi Старажытнарускай дзяржавы.

«Паганства», як вядома, – вельмi нявызначаны тэрмiн, якi yзнiк у царкоyным асяроддзi для абазначэння yсяго нехрысцiянскага, дахрысцiянскага. Гэтым тэрмiнам павiнны былi пакрывацца самыя разнастайныя i рознага гiстарычнага yзроyню рэлiгiйныя праявы: i мiфы антычнага свету, i yяyленнi першабытных плямёнаy, i дахрысцiянскiя вераваннi славян, фiнаy, германцаy, кельтаy або домусульманская рэлiгiя татар.

Славяна-рускую частку агульначалавечага паганскага масiва нельга разумець як адасоблены, незалежны i толькi славянам уласцiвы, варыянт першабытных рэлiгiйных уяyленняy. Вычляненне славяна-рускага адбываецца толькi па этнаграфiчнаму, лакальнаму прынцыпу, а не па якiх-небудзь спецыфiчным рысах.

Галоyным, вызначальным матэрыялам для вывучэння паганства з'яyляецца этнаграфiчны: абрады, карагоды, песнi, замовы i заклiнаннi, дзiцячыя гульнi, чароyныя казкi, якiя захавалi фрагменты старажытнай мiфалогii i эпасу; важны сiмвалiчны арнамент вышыyкi i разьбы па дрэве. Этнаграфiчныя матэрыялы – скарбнiца шматвяковай народнай мудрасцi, архiy гiсторыi пазнання свету i прыродных з'яy чалавецтвам.

Супастаyляючы фальклорныя дадзеныя з надзейнымi храналагiчнымi арыенцiрамi, наяyнымi y распараджэннi археалогii (пачатак земляробства, пачатак лiцця металу, з'яyленне жалеза, час пабудовы першых yмацаванняy i т. П.), Можна yлавiць дынамiку язычнiцкiх уяyленняy, выявiць стадыi i фазы iх развiцця.

Можна вылучыць наступныя стадыi язычнiцкiх уяyленняy:

1. Культ «yпiраy (вампiраy) i берагiнь» – адухаyляе yсю прыроду i деливший духаy на варожых i добразычлiвых.

2. Культ земляробчых нябесных бостваy «Роду i парадзiх». Гiстарычна дзве Парадзiхi папярэднiчаюць Роду; гэта былi багiнi пладавiтасцi yсяго жывога, якiя сталi y далейшым матрыярхальных багiнямi аграрнага урадлiвасцi.

3. Культ Пяруна, якi з'яyляyся y старажытнасцi богам навальнiцы, маланак i грому, а y далейшым якi стаy бажаством вайны i заступнiкам воiнаy i князёy. Пры стварэннi дзяржавы Кiеyскай Русi Пярун стаy першым, галоyным бажаством y княжацка-дзяржаyным кульце 10 ст.

4. Пасля прыняцця хрысцiянства y 988 г. паганства працягвала iснаваць, адсунуyшыся на «украiны» дзяржавы.

Свет тагачасных язычнiкаy складаyся з чатырох частак: зямлi, двух нябёсаy i падземным-воднай зоны.

У шматлiкiх народаy зямля малявалася як круглявы плоскасць, акружаная вадой. Вада канкрэтызавалася або як мора, або жа y выглядзе двух рэк, абмываецца зямлю, што, можа быць, архаiчна i лакальных – дзе б чалавек нi быy, ён заyсёды знаходзiyся памiж якiх-небудзь двух рэк або рэчак, якiя абмяжоyваюць яго блiжэйшы сухапутнае прастору. Мяркуючы па фальклоры, славянскiя yяyленнi аб моры не мелi закончанага выгляду. Мора дзесьцi на краi зямлi. Яно можа быць на поyначы, дзе на шкляных гарах знаходзiцца крыштальны палац Кашчэя Бяссмертнага, блiскучы yсiмi колерамi вясёлкi. Гэта – адлюстраванне найпозняга знаёмства з Ледавiтым акiянам i паyночным ззяннем. Мора можа быць звычайным, без гэтых арктычных прыкмет. Тут ловяць рыбу, плаваюць на караблях, тут знаходзiцца дзявочае царства (сарматаy) з каменнымi гарадамi; адсюль, ад марскiх берагоy Змей Гарыныч, увасабленне стэпнякоy, накiроyваецца y свае налёты на святую Русь. Гэта – рэальнае гiстарычнае чарнаморска-азоyскае мора, здаyна вядомае славянам i нават якое насiла часам назву «Рускага мора». Да гэтага мора ад лесастэпавай yскраiны славянскай прарадзiмы або (што тое ж самае) ад паyднёвай ускраiны славянскiх царстваy можна даскакаць «хуткую ездою», як гаварылi y 16 ст., Усяго толькi за тры днi.

Для язычнiкаy быy вельмi важны аграрны аспект зямлi: зямля – глеба, якая нараджае yраджай, «Мацi – сыру – зямля», глеба, насычаная вiльгаццю, сiлкавальнай каранi раслiн, «матушка-зямля», з якой звязаны цэлы шэраг абрадаy i загавораy. Тут амаль неадчувальна грань з уяyным падземным казачным светам. Багiняй пладаноснай зямлi-глебы, «мацi yраджай» была Макошь, уведзеная y 980 г. у пантэон найважнейшых рускiх бажаствоy, як багiня yрадлiвасцi.

Неба, y прамой залежнасцi ад сiстэмы гаспадаркi, па-рознаму yспрымалася першабытнымi людзьмi: паляyнiчыя палеалiту, якiя прадстаyлялi свет нiбыта плоскiм, одноярусным, ня цiкавiлiся небам, не малявалi сонца, займаючыся толькi плоскасцю сваёй тундры i жывёламi, на якiх яны палявалi. Паляyнiчыя мезалiту, раз'яднаныя на невялiкiя групы, закiнутыя y бясконцай тайзе, нехаця звярнулiся да яго, да зорак, якiя дапамагалi iм арыентавацца y лясной пушчы падчас працяглага пераследу аленяy. Было зроблена важнае астранамiчная назiранне: апынулася, што сярод незлiчонай колькасцi павольна рухаюцца па небе зорак ёсць нерухомая Палярная зорка, заyсёды якая yказвае Поyнач.

Неба, y прамой залежнасцi ад сiстэмы гаспадаркi, па-рознаму yспрымалася першабытнымi людзьмi. Прадстаyлення земляробаy аб небе i яго ролi y прыродзе i y чалавечым жыццi iстотна адрознiвалiся ад поглядаy паляyнiчых. Калi паляyнiчым трэба было ведаць зоркi i вятры, то земляробаy цiкавiлi хмары («тлустыя», якiя садзейнiчаюць yрадлiвасцi дажджавыя аблокi) i сонца. Непознанность працэсу выпарэння зямной вады, адукацыi аблокаy i туману («росы») прывяла да своеасаблiвага прадстаyленнi аб пастаянных запасах вады, аднекуль высока над зямлёй, на небе. Гэтая нябесная вiльгаць часам, у непрадказальнае час, можа прыняць выгляд хмар i пралiцца на зямлю y выглядзе дажджу, «утучнить» яе i садзейнiчаць росту траy i yраджаю. Адсюль адзiн крок да уяyленняy пра гаспадара нябеснай вады, распараджаюцца дажджамi, навальнiчнымi лiyнямi i маланкамi. У дадатак да двух архаiчным рожанiцам з'явiyся магутны Род, валадар неба i yсёй Сусвету, вялiкi жизнедавец yдзiмаецца жыццё ва yсё жывое з дапамогай дажджавых кропель.

Сонца таксама было цэнiм земляробамi, як крынiца святла i цяпла i yмова вырастання за yсё y прыродзе, але тут быy выключаны элемент выпадковасцi, элемент капрызаy чароyнай волi – сонца было увасабленнем заканамернасцi. Ўвесь гадавы цыкл паганскiх абрадаy быy пабудаваны на чатырох сонечных фазах i падпарадкаваны 12 сонечным месяцах. Сонца y выяyленчым мастацтве усiмi вякамi было для земляробаy сiмвалам дабра, знакам святла, што разганяе цемру. Старажытныя славяне, як i многiя iншыя народы, прымалi геацэнтрычнай мадэль свету.

У паданнях славян-язычнiкаy аб падземным-падводным ярусе свету таксама шмат агульначалавечага, шмат адгалоскаy той аддаленай эпохi, калi пасля раставання гiганцкага леднiка кантыненты былi затопленыя морамi i азёрамi, хутчэй за мяне свае абрысы, iмклiвымi рэкамi, прабiвалi горныя камлюкi, неабсяжнымi балотамi y нiзкiх далiнах. Фальклор яшчэ не вывучаны з пункту гледжання таго, якi рэзкi пералом павiнен быy адбыцца y чалавечай свядомасцi пры такiм хуткiм перавароце y прыродзе, у аблiччы i сутнасцi свету.

Важнай часткай уяyленняy аб падземным свеце з'яyляецца агульначалавечая канцэпцыя падземнага акiяна, у якi апускаецца сонца на заходзе, плыве ноччу i выплывае на другiм канцы зямлi ранiцай. Начны прасоyванне сонца ажыццяyлялася вадаплаyнымi птушкамi (качкамi, лебедзямi), а часам дзеючай асобай быy падземны яшчар, заглатывала сонца вечарам на захадзе i вырыгивавший яго ранiцай на yсходзе. Днём сонца па небе над зямлёй вабiлi конi плi магутныя птушкi накшталт лебедзяy.

Асаблiвае месца сярод паганскiх абрадаy займаy абрад пахавання. На працягу доyгага перыяду моцна вагалася суадносiны двух асноyных вiдаy пахавальнага абраду – трупоположения i спалення. Першабытнае пахаванне скурчаныя трупы, якiм штучна надавалася становiшча эмбрыёна y чэраве, было звязана з верай у другое нараджэнне пасля смерцi. Таму памерлага i хавалi падрыхтаваным да гэтага другога нараджэння. Праславяне яшчэ y бронзавым веку паднялiся на новую прыступку i адмовiлiся ад скурчаныя Неyзабаве з'явiyся зусiм новы абрад пахавання, спароджаны новымi поглядамi пра душу чалавека, якая не yвасабляецца зноy у якой-небудзь iншай iстоце (зьвяры, чалавеку, птушцы …), а перамяшчаецца y паветраную прастору неба. Культ продкаy раздвоiyся: з аднаго боку, бязважкая, нябачная душа далучаць да нябесным сiлам, гэтак важным для тых земляробаy, у якiх не было штучнага арашэння, а yсё залежала ад нябеснай вады. З iншага боку, добразычлiвых продкаy, «дзядоy», неабходна было звязаць з зямлёй, тае, што нараджае yраджай. Гэта дасягалася празь закапвання спаленага праху y зямлю i пабудовы над пахаваннем мадэлi дома, «дамавiн». Крыху счакаyшы, у 9 – 10 стст. н. э., калi yжо сфармавалася Кiеyская дзяржава, сярод некаторай часткi рускай шляхты y трэцi раз з'явiyся абрад простага пахавання без спалення, што адбылося, па yсёй верагоднасцi, пад уплывам yзнавiлiся сувязяy з хрысцiянскай Вiзантыяй. Але як толькi пачалася шматгадовая вайна з iмперыяй, вялiкакняжацкае атачэнне падкрэслена вярнулася да крэмацыi. Курганы эпохi Святаслава, якi пераследваy хрысцiянаy, былi грандыёзнымi будынкамi на высокiх берагах рэк, пахавальныя вогнiшчы якiх павiнны былi быць бачныя y радыусе каля 40 км, т. Е. На прастору чатырох – пяцi тысяч квадратных кiламетраy!

Славянскае паганства дасягнула апагею напярэдаднi адукацыi Кiеyскай дзяржавы i y першыя два стагоддзi яе фармiравання (9 – 10 стст.), Калi культ Пяруна, бога навальнiцы i заступнiка воiнаy i князёy, стаy дзяржаyнай рэлiгiяй Кiеyскай Русi. Асаблiвую ролю тут адыграла жрэцкага саслоyя старажытнай Русi. Агульнай назвай жрацоy было «вешчуны» цi «чараyнiкi». У складзе yсяго жрэцкага саслоyя было шмат розных разрадаy. Вядомыя «вешчуны-облакопрогонители», тыя, якiя павiнны былi прадказваць i сваiмi магiчнымi дзеяннямi ствараць неабходную людзям надвор'е. Былi вешчуны-лекары, якiя лячылi людзей сродкамi народнай медыцыны, «вешчуны-хранильники», якiя кiравалi складанай справай вырабу рознага роду кудменяy-абярэгаy i, вiдавочна, арнаментальных сiмвалiчных кампазiцый. Творчасць гэтай катэгорыi вешчуноy могуць вывучаць як археолагi па шматлiкiх старажытным упрыгожванням, якiя служылi адначасова i засцярогамi, так i этнографы па пережиточным сюжэтах вышыyкi з багiняй Макошы, малiтоyна абарачаецца да неба, багiнямi вясны, якiя едуць на конях «з залатой сахой» i шматлiкiмi сiмвалiчнымi yзорамi. Найцiкавы разрад вешчуноy складалi «вешчуны-блюзьнер», казачнiкi «кощюн» – мiфаy, захавальнiкi старажытных паданняy i эпiчных паданняy. Казачнiкаy называлi таксама «баяны», «заклiнальнiкi», што звязана з дзеясловам «баять» – распавядаць, спяваць, заклiнаць. Акрамя вешчуноy-чараyнiц, iснавалi i жанчыны-вядзьмаркi, ведзьмы (ад «ведаць» – ведаць), чараyнiцы, «потворы».

Паyночнае yзбярэжжа Чорнага мора i Каyказ яшчэ y дагiстарычныя часы былi заселеныя Скiфамi. Скiфы, у дадзеным выпадку, могуць атаясамляцца з iранцамi, таyрамi (народ, якi жыy на тэрыторыi Крыму), фракiйцамi, фiнскiмi i праславянскай плямёнамi. Першапачаткова Скiфы былi качэyнiкамi, але пазней асноyная iх маса перайшла да аселага ладу жыцця i yтварыла «Скiфскай царства», якое знаходзiлася y пастаянных кантактах са сваiмi суседзямi. Прыкладна y 7 ст. да н. э. пачалася каланiзацыя Паyночнага Прычарнамор'я старажытнымi грэкамi. Каланiзатары сустракалi супрацiy з боку скiфаy, але, як правiла, у лакальных сутычках выходзiлi пераможцамi, звяртаючы y рабства няскораных плямёнаy. Зрэшты, рабы-скiфы не карысталiся вялiкiм попытам з-за iх свавольства i прыроднай схiльнасцi да вiна. Пазней скiфам даводзiлася весцi барацьбу i з Рымлянамi.

Толькi y мiнулым стагоддзi расiйскiмi археолагамi была адкрыта яшчэ адна своеасаблiвая культура, якая iснавала прыкладна y 2—4 стагоддзях нашай эры i названая гiсторыкамi «Чарняхоyскага».

Сляды «Чарняхоyскага» культуры былi знойдзеныя на yзбярэжжы Дняпра, недалёка ад Кiева. Этнiчна «черняховцы» былi блiзкiя да iранцам, разам з тым сярод iх маглi быць i iншыя этнасы, у тым лiку i праславяне. Вядома, што «черняховцы» мелi вельмi цесныя кантакты з Рымскай iмперыяй i гоцкiмi плямёнамi. Высокая канцэнтрацыя насельнiцтва, а таксама высокi yзровень развiцця земляробства i раннiх рамёстваy стварылi перадумовы для стварэння дзяржаyнасцi, але самабытная цывiлiзацыя не выстаяла пад ударамi гунаy.

Вялiкiя змены y дэмаграфiчную сiтуацыю на тэрыторыi нашай краiны y той час yнесла гуннской навала. Гуны былi вядомыя яшчэ старажытным кiтайцам. Прыкладна y 2 стагоддзi да н.э. яны былi змушаныя адысцi на захад пад цiскам войскаy «пад неба» i дзесьцi да 2 стагоддзю н.э. выйшлi да Волзе. На берагах Волгi гуны вымушаныя былi затрымацца амаль на два стагоддзi, паколькi сустрэлi супрацiy з боку алан (iранцаy). Пазней, зламаyшы супрацiy аланскiх плямёнаy, гуны накiравалiся на селiшча «черняховцев» i далей на захад. Вельмi ваяyнiчыя гуны вялi качавы лад жыцця, тым не менш, выпрабоyваючы на сабе yплыy культур заваяваных народаy, усё больш iмкнулiся да выгод цывiлiзацыi. Знакамiты гуннскi цар Атыла ужо меy палацы i iншыя атрыбуты аселай побыту. Такiм чынам, можна казаць пра з'яyленне на мапе сьвету да 4—5 стст. гуннского дзяржавы, якi распасцiраyся да межаy рымскай iмперыi, i якое yяyляла сабой складаны кангламерат народаy, дзе прышлыя гуны yжо складалi меншасць. Пасля смерцi Атылы, пачалiся звады сярод спадчыннiкаy i заваяваныя народы, скарыстаyшыся сiтуацыяй, адцiснулi гунаy на yсход у прычарнаморскiя стэпы.

У складзе гуннской плямёнаy можна вылучыць прототюрков. Спачатку iх роля не была дамiнуючай, але становiшча стала мяняцца y 6 стагоддзi, калi з усходу, з межаy цяперашняй Манголii, на захад накiраваyся магутны струмень прототюркских плямёнаy. Тады ж iмi была yтворана моцная канфедэрацыя, названая Цюркскi каганат i якая распасцiралася на вялiзнай прасторы ад Манголii да Волгi. У каганат iснавала выразная iерархiчная структура, на чале якой знаходзiyся Хакан, якi мае неабмежаваную yладу i прыраyнаны качэyнiкамi да кiтайскага iмператара. Пазней Цюркскi каганат распаyся на дзве часткi, з якiх так званы Западнотюркский каганат панаваy на тэрыторыi ад Алтая да Волгi, а затым распаyсюдзiy сваю yладу i на частку Прадкаyказзi.

Самым сур'ёзным наступствам гэтага yтварэння быy прыход цюрок на захад, у тым лiку i ва Ўсходнюю Еyропу. У 6—10 стст. насельнiцтва амаль yсёй стэпавай частцы Усходняй Еyропы падвергнулася тюркизации, тады як у лесастэпавай зацвярджаyся дамiнант славян.

Толькi на цэнтральным Каyказе захаваyся магутны масiy аланского (iранскага) этнасу, якi акрыяy пасля гуннского пагрому i yзнавiy сваё палiтычнае аб'яднанне – аланскiх саюз.

Таксама, у заходнiм Предкавказье (тэрыторыя цяперашняга Краснадарскага краю) у 6 ст. пануючае становiшча занялi булгары i yтварылi дзяржаву, якая атрымала назву Вялiкая Булгарыя. Булгары сапернiчалi з заходнiмi цюрак i спрабавалi распаyсюдзiць свой уплыy на захадзе, у стэпах сучаснай Украiны. У другой палове 7 ст., Пад ударамi хазар, яны вымушаныя былi пакiнуць радзiму. Большая частка булгар сышла на Балканы, частку y Цэнтральную Еyропу, але некаторыя yсё ж засталiся y перадгор'ях Каyказа.

У 7 ст., Распадаецца Западнотюркский каганат i з яго, самастойнай адукацыяй, вылучаецца Хазарскi царства. Першапачаткова хазары апiсвалiся рознымi крынiцамi як прадстаyнiкi мангалоiднай расы, аднак, пазней яны мелi yжо iншае аблiчча з вiдавочным перавагай еyрапеоiднага расавага тыпу. Гэта сведчыць аб тым, што, будучы прадстаyнiкамi гуннской плямёнаy, хазары змешвалiся з мясцовымi народамi. Цэнтрам Хазарскага дзяржавы спачатку быy Прыморскi Дагестан, дзе знаходзiлiся першыя дзве сталiцы – Баланджар i Самандар. Вядома, што хазары часта выступалi саюзнiкамi Вiзантыi y войнах з Іранам. Таксама, яны актыyна сапернiчалi з арабамi i з-за войнаy з iмi вымушаныя былi перанесцi сваю сталiцу на поyнач ад, у вусце Волгi. Больш за тое, хазары пайшлi далей на паyночны захад. Рускiя летапiсы адзначаюць, што iм плацiлi данiну славянскiя плямёны – вяцiчы, радзiмiчы i нейкi час паляне.

Ўзнiкненне y нiзоyях Волгi калонii габрэяy, гнаных з Вiзантыi, i паразы y войнах з мусульманамi наблiзiла пэyную частку Хазарскi шляхты да прыняцця юдаiзму. Тады ж галоyнымi дзеючымi асобамi сталi буйныя яyрэйскiя гандляры, якiя маглi фiнансава падмацаваць такога роду аперацыю. Прыняцце юдаiзму, аднак, не прынесла Хазарыi вялiкай карысцi. Да таго ж асноyная частка насельнiцтва вызнавалi iслам, хрысцiянства i старыя паганскiя культы.

У заваяваных хазарам краiнах падымалiся паyстання. Да першай трэцi 9 ст. вызвалiлiся славяне-паляне, а да канца 9 ст. спробы скiнуць Хазарскi yлада прадпрымалiся y Волжскай Булгарыi – невялiкiм дзяржаве, якi yзнiк на Сярэдняй Волзе. У 10 стагоддзе хазары yступiла саслабленай. Галоyным ворагам яе цяпер была Русь, якая разграмiла Хазарскi каганат.

Праславянская таварыства 6 – 4 стст. да н. э., займала yсходнюю палову агульнаславянскай прарадзiмы, дасягнула вышэйшага yзроyню першабытнасцi. З гэтай эпохi, званай скiфскай, пачынаецца полуторатысячелетний перыяд, якi завяршаецца, стварэннем феадальнага дзяржавы Кiеyскай Русi. Цэласнасць пазначанага перыяду двойчы парушалася: уварваннем у стэпе сарматаy-качэyнiкаy (3 ст. Да н. Э.) І yварваннем гунаy (4 ст. Н. Э.). Унутры гэтага перыяду можна акрэслiць адзiн iстотны мяжу, звязаны няма з вонкавымi падзеямi, а з узроyнем развiцця самога славянскага грамадства. Такiм мяжой з'яyляюцца 5 – 6 стагоддзя нашай эры, характарызавальных трыма катэгорыямi новых з'яy: па-першае, славяне перасталi паддавацца качэyнiкамi, i новыя наезды (аварыя, хазар, печанегаy) сустракалi цьвёрдую абарону. Па-другое, славяне ажыццявiлi ваенную каланiзацыю балканскiх уладанняy Вiзантыi; па-трэцяе, славяне пачалi мiрную каланiзацыю лясной зоны Усходняй Еyропы. У гэтым перыядзе yзнiкаюць велiзарныя сьвятынi на гарах пад адкрытым небам, якiя адлюстроyваюць патрэбнасць у шматлюдных общеплеменных «саборах», «сходах».

Гэты штогадовае свята ладзiyся y гонар такiх святых прадметаy, як плуг, ярмо, сякеру i чаша. Тады ж, пад скiфскiм уплывам, адбываецца змена славянскага тэрмiна «дзiваy», «дый» на новае пазначэнне – «бог», утрымацца назаyжды.

Аж да першых стагоддзяy нашага стагоддзя цяжка знайсцi якiя-кольвечы згадак пра славян. І гэта не дзiyна. Перш за yсё, усходнiя славяне yзнiклi y вынiку злiцця так званых праславян, носьбiтаy славянскай гаворкi, з рознымi iншымi этнасамi Усходняй Еyропы.

Арэал рассялення праславян, якiя, як мяркуюць лiнгвiсты, аддзялiлiся ад роднасных iм балтаy у сярэдзiне 1 тыс. Да н. э., быy вельмi невялiкi. У раннiх крынiцах праславяне называлiся венедамi i звязвалiся як з германскiмi плямёнамi, так i з фiнамi (не сучаснымi фiнамi). Адсюль можна зрабiць здагадку, што венеды займалi прыблiзна тэрыторыю цяперашняй Паyднёва-Усходняй Польшчы, Паyднёва-Заходняй Беларусi i Паyночна-Заходняй Украiны. На працягу 2 ст. славяне адцiснулi або асiмiлявалi нейкую частку iншых народаy з узбярэжжа Балтыйскага мора i, пазней, занялi раёны Прыкарпацця.