Финн-угор-влак

Финн-угор-влак
Андрей Тихомиров

Кугу Урал районышто (Урал курыкышто) 4 т?жем ий мучаште н.э. марте кугезе урал общество чумыралтеш (умбакыже финн-угор-влакым ушен шогышо 3 т?жем ий мучашке чумырга. э.) да самодайец-влак (посна т?шкашке 1 т?жем ий мучашке чумыралтыт.). 3 т?жем ий мучаште н.э. финн-угор-влак Кечывалвел Урал районышто, купысо к?ртнь? руда явыгымылан к?ра, мигрироватлат. Угор йылме негызеш – 3 т?жем ий мучаш гыч н. э. – 1 т?жем ий марте-пел т?жем ий марте. Кечывалвел Урал районышто правенгер (венгр) да права-угор (хант, манси) калык – влакын ушемышт чумыралтеш; 3 т?жем ий мучаште финн-пермь йылме негызеш.э.-2 т?жем ий ончыч финн-пермь йылме негызеш-пермь (коми, удмурт) да финн-юл (марий, мордва, финн, финн, кадва, водь але в?дком, эстон, ливе) калык-влакын ушемышт чумыралтеш.

Андрей Тихомиров

Финн-угор-влак

Финн-угор йылме – влак (але угор-финн йылме-влак) – шке тукымыштыда улшо да пытартыш кугу генетике урал йылме дене пырля лийше йылме т?шка.

Финн-угор йылме-влак тыгай укшлаш шелалтыт: венгр йылме дене пуалтше венгр йылме-влак; оби Э?ерын й?двел бассейныштыже шарлыше мансий ден угор йылме – влак; прибалийысе финн-финн йылме-влак: финн, эстон, ливский, водский, ижор да карел йылме-влак кокла Гыч улшо самский йылме-влак; Тыште Финляндийын й?двел ужашыштыже илыше е?-влак шке йылмышт дене ойлалтыт. швеций ден норвегий; мордва-т?? диалект-эрзян да мокша-влак; олыкмарий-эрвел да курык диалектла гыч улшо марий; пермь йылмыш удмурт йылме ден коми йылме коми-зырянск, коми-пермяк да коми-йылме диалект-влак дене пурталтыт.

Шке ыштыме йылме, еш (моло классификаций, т?шка) йылме-влак урал йылмын генетике обществыжын составыштыже улыт. Йылмыже ч?кталтеш: ненецкий, энец, нганасан, селькупанский, практически йомшо камасин, те?ыз (мотор), карагас да тайгий. Самодиец-влак – самоед-Влак (самопись – самоячь) (самэемон гыч, самара йылме дене – мланде шкеак), 1) Тошто руш л?мым Россий да Й?двелысе Моло калык-Влакын л?мышт шкак маныт. 2) шке ыштыме чыла калыкын Тоштемше л?мж?.

Тылеч посна урал расе маналтеш, тудо монголидный ден европоид раса коклаште кокла положенийым айла. Койыш-шоктыш вияш шем ?п, шем шинча, южгунам лапка ш?ргывылыш, чот вия?ше эпикантус. Тений касвел Сибирьыште (хант, манси, й?двел алтаец да тулеч молат) шарлен.

Венгр йылме финн-угор йылме-влак дене лишыл генетике тукымышто верланен. Венгр-влак ожно хантай да мансиец-влак дене пырля иленыт, кызытсе кундемым 9 в.и. Моло финн-угор йылме-влак финн группым але прибалтийысе финн-пермь группым гына налыныт.

Венгр, финн да эстон йылме-влак вия?ше литератур йылме дене шотлалтыт, нунын ?мбалнышт тошто возымо уло. Мордва, марий, удмурт, коми, хант да мансий литератур йылмыла 20-30 ийыште гына чумыралтыныт.

14-ше пелыште коми йылме дене акрет годсо кугезе диалект – влак гыч 18-ше ийыште Акрет Годсо Пермьерман письмность-коми йылмын ик кугезе диалектше негызеш 14 в.миссионержылан возымо возыктыш ышталтын. Грек да чапле руш йылме дене л?мын ыштыме азбуко ышталтын,южо служебный книгам кусарыме. Кызыт кучылталтмаш гыч лектын. Кызыт тудын деч юмо?аште да кидвозыш книгаште, азбук ден т. м. памятник-влак аралалт кодыныт. Акрет черемис-влакым шымлышашлан шергакан источниклан литургий (Евгенево-Лепехин текст) шотлалтеш, тудым 17 в.руш алфавит дене возен ямдылыме, 600 наре мутан текст шотлалтеш. Тиде возымаш 14-17 в. руш москосо писатель-влак коклаште кумдан палыме, тудым тайнопись семын кучылтыныт.

Эн акрет памятниклан венгр (13 в.), коми (14 в.), финн (15-16 в.).

Кызытсе финн-угор йылме-влаклан финн-угор йылме деч кодшо икмыняр аффиксышт-спряженийын, склоненийын да мутвундын негызышт, тыгак икмыняр ш?д? вожан улыт. Финн-угор лексикыште посна йылме дене законло й?к келшык-влак эскералтыт. Туге гынат кызытсе финн-угор йылме-влак, умбакыже ойырлен шогышо вия?мылан к?ра, грамматике стройышт денат, лексике состав шот денат тораш торленыт; й?к ойыртем шот денат тыгак ойыртемалтыт. Т?шка грамматике ойыртем гыч тыгай пале-влакым палемдаш лиеш: агглютинатив грамматике стройым (индоевропысо йылме-влакын предлогышт олмеш), префикс укелыкым (венгр йылме деч посна), рашемдыме мут ончыл положенийыште пале мут-влакын вашталтдыме улмыштым (прибалтийысе-финн йылме-влак шотлалтыт). Шукыж годым финн-угор йылме-влак дене йо?й?к-влакын гармонийышт коеш. Посна йылме-влакын мутер составышкышт пошкудо калык-влакын т?рл? йылмыштым кучылтыныт, молан манаш гын, вес йылмысе к?сынлым? мут-влак т?рл? йылмыште икгай огытыл; мутлан, венгр йылмыште тюрк ден славян мут-влак шукын улыт, а финн йылмыште балтайский, германский, швед да акрет руш-влакын к?сынлымышт шуко уло.

Кызытсе финн-влак касвел, финн-угор йылме-влак дене кылдалтше финн йылме дене кутырат. Антропологий шотышто нуно европоид расын балтайский типше дене пайдаланат.

Венгр лингвист ден географ антал 19 курымысо 40-ше Ийыште Й?двел Уралыш путешествоватлен. Эше студент улмыж годымак Венгр йылме да венгр калыкын кушеч лекмыж нерген Шоненыт. Молан тудын элыштыже пошкудо эл йылме дене тыгай йылмыдыме йылме дене кутырат? Кушто венгр йылмын историйже-влак, кызытсе венгр-влакын Кечывалвел-Эрвел Европыш кушеч Толыныт? Венгр шочынжо Урал гыч япык улмым Регули колын. Но тидым доказатлаш к?леш ыле. Й?двел Финляндийыш толмекыже, тудо финн ден сама (лапландский) йылме – влак коклаште, ик могырым, венгр йылме-влак коклаште родо-тукымжо дене ?рыктарен. Финн-угор йылме-влакым да этнос кылым умбакыже тунемаш Манын, Регули Российыш каяш шонен пыштен. Шанче академий тудлан 200 формым ойырен (шанче шымлымашым эртарышашлан 200 ш?ртнь? те?ге). 1841 ийыште тудо Петербургыш толын, тушто руш йылмым вашке тунемеш, й?двел калык-влакын йылмыштым умбакыже вия?да.