Монгол хэл

Монгол хэл
Андрей Тихомиров

Монгол хэлийг тунгус-Манж, Т?рэг хэлний Алтай макрофамилийн хамт багтаасан байдаг б?г??д олон тооны эрдэмтдийн ?зэж байгаагаар энэх?? Алтайн макрофамилид Солонгос, Япон хэл багтдаг байна. Монгол хэл нь 14-16-р зууны ?ед б?х овог аймгуудад т?гээмэл байсан эртний монгол хэлний аялгуунаас ??ссэн. ?н?? ?ед тэд Монгол, Буриад, Халимаг хэл; бичгийн бус хэл-дунсян, Монгол, Баоан хэл гэх мэт. Монгол бичиг, 12-13-р зууны ?ед Уйгаруудаас Монголчуудын зээлсэн цагаан толгой; арамей бичгийн нэг т?р?л р?? буцаж (Согдоор дамжин) явдаг. Монгол бичгийн тэмдгийг дээрээс доош, баруунаас з??н тийш бичнэ. Энэ нь ?в?р Монголын ??рт?? Засах Орон (БНХАУ) – д хэрэглэгддэг. Монголд 1945 оноос хойш Монгол ?сгийг Орос цагаан толгой дээр суурилсан ?сгээр сольж ирсэн.

Андрей Тихомиров

Монгол хэл

Алтай хэлний дотор Монгол хэл, т??нчлэн Т?рэг, бага хэмжээгээр тунгус-Манжуурын хэлн??д нь нийтлэг типологийн шинж чанараас гадна фонетик б?тэц, д?рмийн б?тэц, ?ндсэн ?гсийн сангийн материаллаг ижил т?стэй шинж чанартай байдаг б?г??д энэ нь тэдний хамгийн ойрын генетикийн ураг т?рл??с ??дэлтэй юм. Эдгээр хэлний хамгийн их ижил т?стэй байдал нь ?гсийн сангийн чухал давхаргад илэрдэг б?г??д энэ нь нэр, ялангуяа ?йл ?гийн хувьд эдгээр хэл, т??нчлэн ?г ??сэх систем, бага хэмжээгээр урсгалын системд т?гээмэл байдаг. Монгол хэлтэй маш эртний ураг т?рлийн харилцаатай байсан: ба тунгус-Манжуурын т?рэг хэл нь бие даасан б?лэгт гарч ирсэн б?г??д энэ нь цаашдын х?гжлийн явцад зарим нийтлэг шинж чанаруудыг бусад Алтай хэлтэй хадгалан ?лдэж, ??рийн онцлог шинж чанарыг олж авсан юм.

Хэл судлаач X. Pedersen нэгэн цагт холбоог?й гэж тооцогддог хэд хэдэн томоохон гэр б?лийн хэлний генетикийн холболтын талаар таамаглал дэвш??лжээ. Тэрээр эдгээр хэлийг "нострат"гэж нэрлэжээ. ЗХУ-ын хэл судлаач В.м. Иллич-свитичийн хийсэн судалгаагаар Энэтхэг-Европ, Семитик-Хамитик, Урал, Алтайк, олон тооны т?рэг хэл, зарим хэлийг том нострат макрофамили хэл болгон нэгтгэх шинжлэх ухааны ?ндэслэлтэй болохыг харуулсан. Энэх?? макрофамили нь баруун ?мн?д Ази болон зэргэлдээх нутаг дэвсгэр дээр дээд палеолитын ?ед ??ссэн бололтой.

Мезолит дахь с??лчийн Вурмын м?стл?г, цаг уурын дулаарлыг ухрах ?еэр Нострат овог аймгууд Хуучин ерт?нцийн ?рг?н уудам нутаг дэвсгэр дээр суурьшжээ; тэд буцаж т?лхэж, ?мн? нь тэнд амьдарч байсан овог аймгуудыг хэсэгчлэн ??рт?? шингээсэн. Энэх?? т??хэн ?йл явцад нострат овог аймгууд хэд хэдэн тусдаа газар нутгийг бий болгож, тусгай хэлний гэр б?л ??сч эхэлсэн. Хэл судлаач Т.В. Гамкрелидзе, В. В. Иванов нарын ?зэж байгаагаар Энэтхэг-Европ хэлний хамгийн том нийгэмлэг баруун ?мн?д Азид ??сч эхэлжээ. Соелын Пан-Индо-Европын цогцолборын талбайтай хамааралтай байж болох археологийн соелын хувьд зохиогчид баруун ?мн?д Ази дахь Халаф, Убейд, Чатал-Хуюк соел, Транскаукази дахь Куро-Араксин зэргийг нэрлэжээ. Эдгээр эрдэмтдийн ?зэж байгаагаар Индо-Европчуудын хоердогч завсрын ?в?г дээдсийн эх нутаг нь Хар тэнгисийн хойд хэсэг байсан б?г??д тэдний суурин нь МЭ? III мянганы ?еэс эхтэй байв.

Энэтхэг-Европын гэр б?лийн нутгийн ?мн?д хэсэгт семит-Хамит (Афрасиан) хэлний гэр б?лийн ц?м ??ссэн байж болно. Индо-Европчуудын хойд хэсэгт Картвелийн Прото хэлийг тээгч, з??н талд нь Дравидийн Прото хэл амьдардаг байв. Уралын (Финно-Угрикын болон Самойед) т?рэг, монгол, тунгус-Манж хэлний ?в?г дээдсийн гэр нь з??н хойд захад байрлаж байсан байх. Хэлний Энэх?? ностратик макрофамилид Энэтхэг-Европ, Семитик-Хамитич, эсвэл Афрасиан, Картвелиан, Урал, Дравидиан, т?рэг, монгол, тунгус-Манжуурын, Чукчи-Камчатка, магадг?й эскимо-алеут хэлний гэр б?л??д багтдаг.

Нострат хэл тархсан нь орчин ?еийн т?рлийн эртний х?м??сийн суурин дамжуулан аль аль нь явагдсан байж болох юм, болон тэдний янз б?рийн овгийн б?лгийн хооронд харилцах замаар. З??н ?мн?д Азид нэгэн зэрэг ??р нэг эртний хэл макрофамили (эсвэл их бие) ??ссэн гэж ?зэх шалтгаан бий – Номхон далай, ялгаа нь Хятад—Т?вд, Остроазиатик, Австронезийн хэлийг х?гж??лэхэд х?ргэсэн. Бусад эрдэмтэд хэлний гэр б?л ??сэх хамгийн магадлалтай ?е бол неолит (Шинэ чулуун зэвсгийн ?е) ба археологийн ?ечлэлийн Х?рэл зэвсгийн ?е (МЭ? VIII—II мянган) – тэй холбогдох т??хийн с??лчийн ?е??д гэж ?здэг. Энэ ?ед хамгийн эртний хэлний гэр б?л??д бий болсон нь х?д?лг??нт, голчлон бэлчээрийн овог аймгууд, тэдгээрийн эрчимтэй н??длийг хуваарилахтай холбоотой байсан б?г??д энэ нь хэлний ялгаа, уусах ?йл явцыг эрчимж??лжээ. Гэсэн хэдий ч ??р ??р хэлний гэр б?л ??сэх нь нэгэн зэрэг тохиолдоог?й б?г??д маш урт ?йл явц байсан тул хоер ?зэл бодлын бодит ялгаа тийм ч их биш гэдгийг тэмдэглэх нь з?йтэй.