Некаторыя сацыяльныя і палітычныя ідэі

Некаторыя сацыяльныя i палiтычныя iдэi
Андрей Тихомиров

У кнiзе разгледжаны наступныя пытаннi: Узнiкненне i развiццё палiтыка-прававой думкi; тэорыя «натуральнага права»; тэорыя «грамадскай дамовы»; сацыялагiчныя погляды рэвалюцыйных дэмакратаy у Расii; анархiзм м.Бакунiна i п. Крапоткiна; Сацыялогiя рэвалюцыйнага народнiцтва – суб'ектыyны метад у сацыялогii; псiхалагiчны кiрунак у рускай сацыялогii.

Андрей Тихомиров

Некаторыя сацыяльныя i палiтычныя iдэi

Узнiкненне i развiццё палiтыка-прававой думкi

У эпоху зараджэння капiталiстычных адносiн у Заходняй Еyропе y XVI-XIX стагоддзях развiццё палiтычнай думкi звязана з цэлай плеядай такiх фiлосафаy, як Т.Гобс, Дж. Лок, б.Спiноза, Ш. Мантэск'ё, Масква Ф. Вальтэр, Ж.-Ж. Русо i iнш. адным з заснавальнiкаy тэорыi грамадскай дамовы з'яyляецца англiйская мысляр Томас Гобс (1588-1679). «У працы "Левiяфан або матэрыя, форма i yлада дзяржавы" ён апiсвае хаос натуральнага догосударственного iснавання людзей, жыццё без прыгажосцi, прамысловай культуры. У гэтым грамадстве былi толькi канфлiкты, але людзi, будучы разумнымi, знайшлi выхад з хаосу – грамадскi дагавор. Яны пагадзiлiся пе-редать yсе свае правы манарху i падпарадкавацца y абмен на закон» (палiталогiя. Пад рэдакцыяй А.а. Радугiна, Масква, «цэнтр», 2005, с. 30). Палiтыка i яе носьбiт, дзяржава, на думку Гобса, засноyваюцца людзьмi шляхам дамоyленасцi памiж сабой, iндывiды давяраюць адзiнай асобе, вярхоyнай улады над сабой. Дзяржава i ёсць асоба, якая выкарыстоyвае сiлу i сродак для людзей, як яно лiчыць неабходным для iх свету i агульнай абароны. Гобс выступаy абаронцам манархiчнай улады. Ён сцвярджаy, што, заключыyшы грамадскi дагавор i перайшоyшы y Грамадзянскi стан, iндывiды губляюць магчымасць змянiць форму праyлення, вызвалiцца з-пад дзеяння вярхоyнай улады. На яго думку, могуць iснаваць тры формы дзяржавы: манархiя, дэмакратыя i арыстакратыя, якiя адрознiваюцца не прыродай i зместам увасобленай у iх вярхоyнай улады, а прыдатнасцю да ажыццяyлення той мэты, для якой яны былi yсталяваныя. Правы дзяржаyнай улады, па тэорыi т. Гобса, былi цалкам сумяшчальныя з iнтарэсамi класаy, якiя ажыццяyляюць ангельскую рэвалюцыю. Цалкам вiдавочна, што па сучасных мерках т.Гобс больш кансерватар, чым лiберал, бо нават лiбераль-ную iдэю аб грамадскiм дагаворы ён iнтэрпрэтаваy так, што высновы апынулiся кансерватыyнымi: Свабода магчымая толькi y тым выпадку, калi людзi перадаюць права распараджацца ёю манарху. Палiтычная тэорыя ангельскага фiлосафа Дж. Лока (1632-1704) з'яyляецца яшчэ адной спробай выкладу грамадзянскай канцэпцыi палiтыкi. Ён быy iдэолагам сацыяльнага кампрамiсу памiж дваранствам i буржуазiяй. Свае палiтычныя погляды ён выклаy у працы»Два трактата аб дзяржаyным праyленнi". Дзяржава, па Лок, атрымлiвае ад людзей роyна столькi yлады, колькi неабходна для дасягнення галоyнай мэты палiтычнай супольнасцi – рэалiзаваць свае грамадзянскiя iдэi i перш за yсё права валодаць уласнасцю.

У дзяржаве нiхто i нiшто не можа знаходзiцца па-за падпарадкавання законам i законнасцi. Лок апярэдзiy iдэю прававой дзяржавы, так як, на яго думку, менавiта закон з'яyляецца галоyным iнструментам захавання i пашырэння свабоды асобы. "Там, дзе няма законаy, Там няма i свабоды».

"Для Лока важна, каб любая форма дзяржавы вырастала з грамадскай дамовы – добраахвотнага пагаднення людзей, каб яна ахоyвала iх натуральныя правы i свабоды. Лок развiy вучэнне аб пераходзе ад натуральнага права да грамадзянскага стану грамадства i адпаведным яму формах дзяржаyнага кiравання. Ён сфармуляваy у якасцi галоyнай мэты дзяржавы-захаванне свабоды yласнасцi, адстойваy прынцып падзелу yладаy " (Мацвееy А.а. палiтычна погляды новага часу. 1999, Масква, Інфра-м, с. 89).

Асноyныя дактрыны палiтычнай думкi перыяду буржуазных рэвалюцый наступныя:

1) Тэорыя народнага суверэнiтэту паyстала i развiвалася y XVII-XIX стст. на базе тэорыi паходжання грамадскай дамовы: паводле тэорыi грамадскай дамовы народ-крынiца дзяржаyнай улады i яе носьбiт, суверэна;

2) тэорыя прававой дзяржавы:

а) Вучэнне аб натуральных правах асобы, якiя не залежаць ад дзяржаyнага прызнання;

б) неабходнасць гарантый правоy асобы;

б) сувязь дзяржавы i яе органаy з законамi, правам, якiя стаяць над дзяржавай;

г) сувязь з дактрынай падзелу yладаy.

3) тэорыя падзелу yладаy:

а) тры yлады-заканадаyчая, выканаyчая, судовая-павiнны ажыццяyляцца рознымi спецыфiчнымi органамi yлады;

б) усе сферы дзяржаyнай дзейнасцi толькi y рамках закона;

у) агульнадэмакратычныя прынцыпы: закон прымаецца толькi прадстаyнiчай уладай, выканаyчая yлада не можа змянiць законы; суд – незалежны.

Тэорыя "натуральнага права"

Паняцце зарадзiлася яшчэ y Старажытнай Грэцыi, а сам гэты выраз («jus naturale») yвялi ва yжытак рымскiя юрысты. У Антычнасцi пад натуральным правам разумелi iснуючую ад прыроды справядлiвасць. Яно супрацьпастаyлялася праву рэальнаму (станоyчага) як нейкi абсалютны yзор. Натуральнае права думалася як адзiнае, агульнае для yсiх людзей (часам – i для жывёл), яго крынiцай з'яyляецца прырода i бажаство, у той час як станоyчае права ствараецца людзьмi, i y кожнага народа яно сваё. Ад рымскiх юрыстаy паняцце натуральнага права было засвоена сярэднявечнай думкай, якая стала лiчыць Бога яго адзiнай крынiцай, якiя заснавалi яго для шчаслiвага жыцця y раi.

"У Новы час падкрэслiвалася, што натуральнае права разумна, так што нават Бог не змог бы яго змянiць, бо гэта азначала б супярэчыць самому сабе як вялiкаму розуму. У натуральным праве па-ранейшаму бачылi крынiца, як маралi, так i yласна правы, не адрознiваючы, такiм чынам, маральнага i юрыдычнага» (палiталогiя. Пад рэдакцыяй б. н.Васiльева, Масква, «праспект», 2003, с. 49). Таксама не заyсёды праводзiлася адрозненне памiж натуральным правам i натуральным законам. У некаторых мысляроy (г. Гроцый, б. Спiноза) яны злiваюцца y адзiны, натуральны крынiца станоyчага пра-ва i дзяржавы. Гобс i Лок настойваюць на тым, што права-гэта, перш за yсё свабода рабiць цi не рабiць нешта, у той час як закон ёсць неабходнасць-ён загадвае або забараняе. "Гобс, вызначаючы натуральнае права, падкрэслiвае, што гэта»свабода кожнага чалавека выкарыстоyваць свае yласныя сiлы па сваiм меркаваннi для захавання сваёй уласнай прыроды, г.зн. уласнага жыцця". Спадчыннiцай падобнай трактоyкi натуральнага права можна лiчыць сучасную дактрыну правоy чалавека " (палiталагiчны слоyнiк. Санкт-Пецярбург,» Пiцер", 2004, с.77).