Nga historia e popullit shqiptar

Nga historia e popullit shqiptar
Андрей Тихомиров

Shqiptar?t jan? nj? popull q? banon n? Shqip?ri, Kosov? (Rusia nuk e njeh Kosov?n si shtet m? vete), Maqedonin?, Serbin?, Malin e Zi, ka diaspora shqiptare n? vende t? tjera, ve?an?risht n? Itali, Gjermani, Suedi, Franc? dhe vende t? tjera. Sipas t? folmeve t? gjuh?s shqipe dhe ve?orive etnografike, shqiptar?t ndahen n? geg? (n? veri, shkipenia n? dialektin geg?) dhe tosk? (n? jug, shkiperia n? dialektin tosk?). Nga llojet antropologjike te shqiptar?t mbizot?ron (sidomos n? veri dhe lindje) brakicefali (tipi antropologjik dinarik ose adriatik). Emri "shqiptar?" mund t? ket? ardhur nga fjal?t albus – "i bardh?" n? latinisht dhe alp – "mal i lart?" nj? fjal? kelte. Dometh?n? emri “shqiptar?” p?r popujt e tjer? mund t? n?nkuptoj? banor?t e maleve t? larta t? bardha. N? majat e maleve shpesh mund t? v?zhgoni bor? t? bardh?, kapele akulli. Shqiptar?t jan? indoevropian?, af?r ilir?ve, mesap?ve dhe trak?ve t? zhdukur.

Андрей Тихомиров

Nga historia e popullit shqiptar

Shqiptar?t: formimi i popullit, shp?rnguljet

Shqiptar?t jan? nj? popull q? banon n? Shqip?ri, Kosov? (Rusia nuk e njeh Kosov?n si shtet m? vete), Maqedonin?, Serbin?, Malin e Zi, ka diaspora shqiptare n? vende t? tjera, ve?an?risht n? Itali, Gjermani, Suedi, Franc? dhe vende t? tjera. Sipas t? folmeve t? gjuh?s shqipe dhe ve?orive etnografike, shqiptar?t ndahen n? geg? (n? veri, shkipenia n? dialektin geg?) dhe tosk? (n? jug, shkiperia n? dialektin tosk?). Nga llojet antropologjike te shqiptar?t mbizot?ron (sidomos n? veri dhe lindje) brakicefali (tipi antropologjik dinarik ose adriatik). Emri "shqiptar?" mund t? ket? origjin?n nga fjal?t albus – "i bardh?" n? latinisht dhe alp – "mal i lart?" fjal? kelte, prandaj malet e Alpeve, gjermanisht. Alpen, fr?ngjisht Alpes, italisht. Alpi. Dometh?n? emri “shqiptar?” p?r popujt e tjer? mund t? n?nkuptoj? banor?t e maleve t? larta t? bardha. N? majat e maleve shpesh mund t? v?zhgoni bor? t? bardh?, kapele akulli.

Me sa duket, ka pasur edhe lidhje midis Shqip?ris? Kaukaziane (nj? shtet antik n? Transkaukazin? lindore) dhe Shqip?ris? ballkanike (moderne). Shqiptar?t jan? indoevropian?, af?r ilir?ve, mesap?ve dhe trak?ve t? zhdukur. Ilir?t jan? fise t? lashta indoevropiane n? veriper?ndim t? Gadishullit Ballkanik (dalmat?t, ardeasit, panon?t etj.) dhe n? juglindje t? gadishullit Apenin (Iapigi, Messaps etj.). Ilirishtja ?sht? nj? deg? m? vete e familjes s? gjuh?ve indoevropiane. P?rfaq?sohet nga dy varietete: gjuh? ballkano-ilire (n? veri-per?ndim t? gadishullit ballkanik) dhe mesapiane (mbishkrime t? shek. VI p.e.s. – shek. I pas Krishtit, t? zbuluara n? Italin? juglindore).

Nga fundi i shek. n? fund t? shek. para Krishtit e. Ilir?t u pushtuan nga romak?t dhe u romanizuan. Mesapian?t jan? fise nga Italia jugore, ndoshta duke u zhvendosur nga Kreta n? shekujt 10-9. para Krishtit. Trakia ?sht? nj? rajon historik n? lindje t? Gadishullit Ballkanik, midis detit Egje, t? Zi dhe Marmaras? (nga emri i popullsis? s? lasht? – Thrak?t). Thrak?t, nj? grup fisesh t? lashta indo-evropiane (dak?, odris, Getae etj.), q? banonin n? verilindje t? Gadishullit Ballkanik dhe n? veriper?ndim t? Azis? s? Vog?l. Gjat? shp?rnguljes s? madhe t? popujve, ata u p?rzien me fise t? tjera, duke u b?r? nj? nga element?t etnik? n? formimin e bullgar?ve, rumun?ve, shqiptar?ve dhe popujve t? tjer?. Trakishtja ?sht? nj? deg? m? vete e familjes s? gjuh?ve indo-evropiane. Monumentet e shkruara (fjal? t? ve?anta, gloss dhe mbishkrime t? shkurtra) datojn? n? mesin e mij?vje?arit t? I-r? para Krishtit. e. N? shekujt e par? t? mij?vje?arit I p.e.s. e. pjesa veriper?ndimore e Gadishullit Ballkanik dhe rajonet ngjitur me veriun ishin t? banuara nga ilir?t, pjesa verilindore nga trak?t dhe pjesa jugore nga grek?t (helen?t). Epoka e hershme e hekurit n? Evrop?n Per?ndimore karakterizohet nga e ashtuquajtura kultura Hallstatt, e cila mori k?t? em?r t? kusht?zuar nga qyteti i Hallstatt n? pjes?n per?ndimore t? Austris?, n? af?rsi t? t? cilit u zbulua nj? varrez? e gjer? q? p?rmbante sendet m? t? vjetra hekuri. n? Evrop?n Qendrore q? daton n? shekujt 10-6. . para Krishtit e., prodhimi i hekurit u soll nga indo-evropian?t m? t? lasht? nga stepat e Uraleve Jugore. K?tu u gjet?n edhe miniera kripe t? s? nj?jt?s periudh?, n? t? cilat u gjet?n mjete t? shumta pune, t? cilat p?rdoreshin n? at? koh? n? miniera. Zona kryesore e shp?rndarjes s? kultur?s Hallstatt p?rkon me zon?n e vendbanimit t? fiseve ilire dhe pjes?risht t? kelt?ve. Por vende t? ngjashme me ato t? Hallstatt jan? gjetur gjithashtu n? Gadishullin Ballkanik, n? Evrop?n Lindore, n? Gjermanin? Jugore dhe n? periferin? lindore t? Franc?s. Kulturat e fillimit t? epok?s s? hekurit t? Gadishullit Iberik dhe Italis? jan? af?r kultur?s Hallstatt. Epoka e hekurit n? Itali fillon n? shekullin e 10-t?. para Krishtit e. N? ishullin e Si?ilis?, kultura gjat? k?saj periudhe duket se zhvillohet n?n ndikimin e vazhduesh?m t? bot?s s? Egjeut. Kultura e Italis? s? Jugut, si dhe rajoni i Picen?s (Italia e Mesme), shfaq shenja t? ndikimit ilir. Trak?t u vendos?n n? veriper?ndim t? Azis? s? Vog?l dhe n? shekullin e VII para Krishtit. Fisi trak i Treres pushtoi territorin e Lidis? s? bashku me Cimerian?t. Megjithat?, deri kur Lidia mori dy her? ndihm? nga Asiria dhe Cimerian?t u dob?suan nga p?rleshjet me Skith?t, Lidian?t ishin fitimtar?. Pushteti i Cimerian?ve u thye. Mbetjet e Cimerian?ve u vendos?n n? pjes?n verilindore t? Azis? s? Vog?l, ku gradualisht u bashkuan me popullsin? vendase. Popullsia kryesore e Gadishullit Ballkanik n? veri t? Greqis? mbet?n fiset lokale bujq?sore trake, niveli i zhvillimit t? t? cil?ve ishte tashm? mjaft i lart?. Artikujt prej bronzi dhe ve?an?risht ari t? gjetura n? Rumani d?shmojn? p?r nj? teknik? mjaft t? zhvilluar p?r prodhimin e tyre; p?rdorimi i veglave individuale prej hekuri ishte i njohur n? vendet Karpate-Danubiane edhe para ardhjes s? skith?ve. Fiset lokale jan? lidhur prej koh?sh me fiset e kultur?s Hallstatt, si dhe me fiset greke n? jug t? Gadishullit Ballkanik, ndikimi i t? cil?ve b?het ve?an?risht i duksh?m q? nga kjo koh?. Prandaj, ?sht? e mundur q? ndikimi q? filluan t? p?rjetojn? skith?t nga ana e fiseve vendase t? pushtuara prej tyre, t? jet? m? i madh se ai q? ata vet? ushtronin mbi ta.

P?rhapja e hekurit n? Ballkan kontribuoi n? zhvillimin e m?tejsh?m t? bujq?sis?, e cila lindi k?tu qysh n? periudh?n e neolitit; pik?risht n? gjysm?n e par? t? mij?vje?arit t? par? filloi t? p?rhapet gjer?sisht bujq?sia e plugut. P?rmir?simi i mjeteve kontribuoi n? zhvillimin e zejeve – arm?, fark?tar, qelq, qeramik?; megjithat?, qeramika mbeti e pap?rpunuar dhe primitive p?r nj? koh? t? gjat?, pasi rrota e po?arit nuk p?rdorej ende n? k?to vende.

N? gjysm?n e par? t? mij?vje?arit t? par? para Krishtit. e. konstatohen ndryshime t? dukshme n? sistemin shoq?ror t? fiseve vendase ilire dhe trake. Vendbanimet e k?saj periudhe p?rb?heshin nga fshatra dhe fortifikime t? vogla t? vendosura n? lart?sit? q? dominonin zon?n. G?rmimet e k?tyre fortifikimeve zbulojn?, si? u p?rmend tashm?, sende t? shumta metalike, duke p?rfshir? bizhuteri prej ari dhe argjendi, si dhe mostra t? qeramik?s me cil?si t? lart?. G?rmimet e fshatrave japin shum? pak prodhime metalike; dekorimet pothuajse mungojn?; qeramika ?sht? primitive dhe pothuajse nuk ndryshon nga ato t? prodhuara gjat? neolitit. Natyrisht, fisnik?ria fisnore jetonte n? fortifikime, dhe an?tar?t e zakonsh?m t? komunitetit jetonin n? fshatra. Kjo tregon p?r nj? proces t? gjer? t? shtres?zimit pron?sor dhe shoq?ror midis fiseve ballkanike. Fakti i ndarjes s? fisnik?ris? fisnore, q? me sa duket filloi q? n? epok?n e bronzit, v?rteton edhe dallimin n? en?t e gjetura n? varrimet e pasura dhe t? varfra. Por dekompozimi progresiv i sistemit primitiv komunal nuk ?oi ende n? mesin e mij?vje?arit I para Krishtit. e. p?r formimin e nj? shoq?rie klasore n? Ballkan (p?rve? Greqis?). Fiset e Trak?ve Jugore q? banonin n? territorin e Bullgaris? moderne, ku n? shekullin e 5-t? para Krishtit, iu afruan m? s? shumti k?saj. para Krishtit e. fillon formimi i shtetit. Marr?dh?niet e kolonist?ve grek? me fiset vendase, t? cilat ende nuk i kishin mbijetuar marr?dh?niet primitive komunale, marrin nj? r?nd?si t? madhe n? k?t? koh?. T? tilla jan? marr?dh?niet e grek?ve me fiset trake n? gadishullin ballkanik, me fiset lokale t? Italis? jugore dhe t? Si?ilis?, me kelt?t dhe iberian?t, t? cil?t n? koh?t e lashta banonin n? territoret moderne t? Franc?s dhe Spanj?s, me skith?t, vende. dhe t? tjer?, fise n? brigjet e Detit t? Zi dhe Azov. Grek?t vendos?n marr?dh?nie paq?sore me shum? nga fiset vendase n? baz? t? shk?mbimeve tregtare, t? cilat u soll?n p?rfitime t? m?dha kolonive, por pati edhe raste t? p?rplasjeve ushtarake.

N? shekujt VII-III. para Krishtit e. n? territorin e vendbanimit t? ilir?ve, grek?t themeluan nj? s?r? vendbanimesh-kolonish tregtare dhe bujq?sore. Pastaj komuniteti Hallstatt shp?rb?het; formohet nj? kultur? la Tene kelto-trake, armiq?sore ndaj ilir?ve. Kelt?t fillojn? t? shtyjn? ilir?t nga veriu, dhe grek?t nga lindja. Kelt?t pjes?risht i shtyn? ilir?t, pjes?risht i n?nshtruan asimilimit. N? shekullin III para Krishtit e., kur ilir?t ran? n? konflikt me romak?t, n? thelb ishin n? faz?n e dekompozimit t? sistemit fisnor. Pasardh?s t? ilir?ve t? lasht?, disa studiues i konsiderojn? shqiptar?t e sot?m. Monumentet kulturore t? ilir?ve jan? ruajtur n? Austri, Shqip?ri, Itali, Maqedoni dhe Serbi.

Ekziston mund?sia q? pas zhvendosjes nga Karpatet n? Gadishullin Ballkanik, indo-evropian?t q? i p?rkasin haplogrupit R1a t? asimilohen me fiset lokale paleo-ballkanike t? haplogrupit I2a, si rezultat i t? cilit popujt trak? t? njohur nga burimet e shkruara. i formuar (n? t? cilin haplogrupi I2a dominonte me nj? p?rzierje t? vog?l t? haplogrupit R1a); n? t? nj?jt?n koh? gjuha e re u formua mbi baz?n e gjuh?s s? pushtuesve, pra n? baz?n indoevropiane, duke p?rfshir? disa ve?ori lokale. Trak?t, disa studiues i referohen haplogrupit R1b. Ekzistojn? 9 haplogrupe t? shqiptar?ve modern?: E1b1b1 (M35), J2 (M172), R1 (M173), I (M170), G (M201), K (M9, xP), J1 (M267), H1 (M52), E ( xE1b1b1), q? tregon origjin?n e tyre jasht?zakonisht t? p?rzier. Nj? haplogrup ?sht? nj? grup haplotip?sh t? ngjash?m q? kan? nj? paraardh?s t? p?rbashk?t q? ka nj? mutacion t? trash?guar nga t? gjith? pasardh?sit (zakonisht nj? polimorfiz?m i vet?m nukleotid). Termi "haplogrup" p?rdoret gjer?sisht n? gjenetik?n e popullsis? dhe gjenealogjin? gjenetike – nj? shkenc? q? studion historin? gjenetike t? njer?zimit, duke studiuar haplogrupet e kromozomit Y (Y-DNA), ADN-s? mitokondriale (mtDNA) dhe haplogrupit MHC. Sh?nuesit gjenetik? Y-ADN transmetohen me kromozomin Y ekskluzivisht p?rmes linj?s at?rore (dometh?n? nga babai te djemt?), dhe sh?nuesit mtDNA p?rmes linj?s amtare (nga n?na te t? gjith? f?mij?t). K?shtu, meshkujt jan? bart?s t? sh?nuesve Y-ADN dhe mtDNA, nd?rsa femrat jan? bart?se vet?m t? mtDNA. Haplotipet p?r sh?nuesit autosomal? jan? t? pranish?m si tek meshkujt ashtu edhe tek femrat.

Duket se dihet prej koh?sh q? stema moderne ruse kthehet n? stem?n e shqiponj?s dykrenare, e cila u huazua nga Duka i Madh Ivan III, pasi u martua me mbes?n e perandorit t? fundit bizantin Konstandin. XI dhe e bija e despotit Morean Thomas Zoe (Sophia) Paleolog, nga Perandoria Romake Lindore (Bizanti). Stema simbolizonte se Rusia ?sht? nj? fuqi euroaziatike, n? stem? nj?ra kok? duket t? jet? e kthyer drejt Evrop?s, tjetra – drejt Azis?. N? Perandorin? Romake, shqiponja dykrenore simbolizonte ndarjen e shtetit n? perandori per?ndimore dhe lindore.