Түрк элдери жана тилдери

Т?рк элдери жана тилдери
Андрей Тихомиров

Т?рк элдери Алтай тоолорунун аймагында ке?ири мейкиндикте калыптанып, башка элдердин тилдик топтору: монгол, тунгус-манжур жана Тибет-Кытай менен ?з ара аракеттенишет. Т?рк тилдеринин жана элдеринин-алардын эне тилдеринин ?н?г?? процессинде бир жагынан окшоштугу менен м?н?зд?лг?н диалектилер жана тилдер пайда болду – алардын келип чыгышынын биримдигинин натыйжасы, экинчи жагынан жалпы т?рк тилинин ыдырашы менен т?ш?нд?р?лг?н айырмачылыктар – адегенде диалекттерге, андан кийин ?з?нч? тилдерге жана тилдердин топторуна негиздер.

Андрей Тихомиров

Т?рк элдери жана тилдери

Т?рк тилдеринин жана элдеринин-алардын эне тилдеринин ?н?г?? процессинде бир жагынан окшоштугу менен м?н?зд?лг?н диалектилер жана тилдер пайда болду – алардын келип чыгышынын биримдигинин натыйжасы, экинчи жагынан жалпы т?рк тилинин ыдырашы менен т?ш?нд?р?лг?н айырмачылыктар – адегенде диалекттерге, андан кийин ?з?нч? тилдерге жана тилдердин топторуна негиздер. Т?рк элдери Алтай тоолорунун аймагында ке?ири мейкиндикте калыптанып, башка элдердин тилдик топтору: монгол, тунгус-манжур жана Тибет-Кытай менен ?з ара аракеттенишет. "Алтай" с?з?н?н ?з? т?рк тилиндеги "алтын" – "алтын", монгол тилинде "алтын"деген с?зг? барып такалат. "Алтан тобчи" же"Алтан товч" ("Алтын топчу" же "алтын свод") – мо?голдордун кылым карыткан жазуулары. Алтай байыртадан эле бай полиметалл, темир рудасы, сымап, ошондой эле алтын кендери менен белгил??.

Алтай т?ркт?р? теги боюнча ар т?рд?? урууларды жана элдерди, анын ичинде т?рк эмес урууларды баш ийдиришкен. Бийлик, жазма булактарда айтылгандай, ири ?й?рл?рд?, тонолгон м?лкт?рд? топтогон жана ?з чарбасында кулдары болгон асыл тукум дворяндардын колунда топтолгон. Бул феодалдык-патриархалдык бирикменин башында каган турган. Бирок Алтай т?ркт?р?нд? жана аларга баш ийген элдерде уруулук, к?б?несе алгачкы коомдук уюм бойдон кала берген жана азыркы мааниде таптар калыптана элек. Мамлекет экономиканын ?н?г?ш? менен тектеш уруулардын алсыз бирикмеси гана болгон.

Алтай т?ркт?р?н?н тарыхы ми? жылдыктын эмгекчиси б.з. негизинен археологиялык жана жазма булактардан белгил??. Негизги археологиялык булактар с??к коюу жана аларда табылган нерселер. Бул учурда адамды ат жана ат жабдыктары менен к?м?? салты жайылган. Алтай тоолорунун ?р??нд?р?нд? кичинекей таш д?б?л?р казылып, астында т?рт бурчтуу топурак тешиктери жайгашкан. Бул тешиктерге к?м?лг?нд?рд?н жонуна сунулган. К?м?лг?н адамдын жанына ат коюлду. Кээде м?рз?л?р бетинде таштардын шакеги менен гана белгиленет. М?рз?н?н борборунда, адатта, тект?? адамдын м?рз?с? болгон жана аны менен кошо к?м?лг?н жоокерлердин же кулдардын м?рз?л?р? болгон. Акыркысынын жакырчылыгы Борбордук м?рз?н?н байлыгын кескин баса белгилейт. Муну менен катар чо? д?б?л?р да кездешет. Аларга к?м?? инвентардык байлыгы жана с??к коюу ырымынын татаалдыгы менен айырмаланат. М?рз?г? жебелер менен саан, темир бычак, кооздолгон курлар, байыркы т?рк жазуулары менен к?м?ш идиштер коюлду. Б?л?кт?рд?н артында аттардын скелеттери жатты. Мындай д?б?л?р Алтайда Катанда айылында, Туяхтада жана Кузбасстагы Ур дарыясында ачылган.

Саха элинин т?рк тилд?? ата – бабаларынын азыркы Якутияга малчылардын кир??с? Прибайкальдан узак убакыт бою б.з. с. ЛЕБЕДЕВДЕН баштап, ангар менен ленде курыкандар жашаган (бул курумча маданияты деп аталат). Бирок, бул жерде Т?ркияга чейинки калк болгон. Темир доорунун байыркы конушу Якутскинин ылдый жагындагы Ююкэ дарыясында табылган. Якутиянын алгачкы темир доорунун ?зг?ч? маданиятын Ленанын т?м?нк? агымындагы Олекминск жана Сиктяхтын ?ст?нд?г? Мухтуя айылына жакын конуштар чагылдырат. Калк А?чылык жана балык уулоо менен алектенишкен. Якут эли Ленде Т?шт?к т?рк тилд?? к?чм?нд?рд?н жергиликт?? урууларды басып алуусунун натыйжасында калыптанган. Якуттардын айрым жергиликт?? топтору, мисалы, т?нд?к-батыштагы якуттар сыяктуу эле, эвенктердин айрым топторунун Борбордук аймактардан келген якуттар менен аралашуусунун натыйжасында пайда болгон. Якуттардын коомдук турмушунда уруулук Тартиптин к?пт?г?н калдыктары калган, ата-бабалардын ?ч алуусу сакталып калган. Антропологиялык жактан якуттар монголоид расасынын Борбордук Азия жана Байкал типтерине кирет. Якуттар жашаган жери, маданий-тиричилик айырмачылыктары боюнча бир катар локалдуу топторго б?л?н?т – амгино-Лен, Вилюй, олекмин, верхоян, Т?нд?к. Якуттардын чарбасы жана материалдык маданияты Борбордук Азиянын малчыларына окшош ?зг?ч?л?кт?рг? ээ, бирок Т?нд?к тайга элементтери да бар. 20-жылдары В. якуттар орус мамлекетинин курамына киргизилген, бул алардын социалдык-экономикалык жана маданий ?н?г??с?н тездеткен. Ошол эле учурда, якут элинин массалары катаал ясачалык эз??г?, падышалык чиновниктер, соодагерлер жана МЕХ терилерин сатып алуучулар тарабынан орой кысымга алына баштады.

Феодализмге кулдук системасы аркылуу келген ?лк?л?р ?ч?н (мисалы, Кытай, Индия, Иран ?ч?н – Азияда, Италия, Франция, Испания ?ч?н – Европада) феодалдык мамилелерге ?т?? жа?ы кадамды жана илгертен эле т?з?л? баштаган элдердин калыптанышында. Феодализмге т?зд?н – т?з алгачкы коомдук т?з?л?шт?н келген ?лк?л?р ?ч?н (мисалы, Европада – Германия, Англия, Скандинавия ?лк?л?р?, Россия, Чехия, Польша, Чыгышта-айрым т?рк уруулары ?ч?н) уруулардан жана уруулук бирикмелерден улуттарды т?з?? процесси феодализмдин ?н?г?ш? менен бирге башталган. Европа менен Азиядагы бир катар уруулук топтордо жана бирикмелерде (мисалы, Монгол жана кээ бир т?рк урууларында) бул процесстин башталышы салыштырмалуу кеч мезгилге, В. С. В. га таандык.