Келечекке умтулуу. Опыт подъема сельского хозяйства и общего уровня жизни в Тянь-Шаньском районе Нарынской области, 1975—85 гг.

Тармактык жалпы территориялык б?л?шт?р??де Тянь-Шань району республикада мал чарбачылыгын ?ст?р?? жана анын продукциясын ?нд?р??г? багытталган ири район болуп эсептелет. «Ак-Сай», «Арпа», «Со?-К?л», «Кара-Кужур», «Солтон-Сары» сыяктуу атактуу жайыттарга ээ болгон Тянь-Шань районунда 500 ми?ге жакын койлор, 12 ми?ден ашык бодо мал, 10 ми?ден ашык жылкылар ?ст?р?л?т. Мамлекетке эт, ж?н сатуу боюнча республиканын ири райондорунун бири.

Айыл чарбасынын тармактарын адистештир??ну туура айкалыштыруу айыл чарбасынын бардык системасын ?н?кт?р??н? к?ч?т??н?н негизин т?з?т. Райондо айыл чарба ?нд?р?ш?н?н туура адистештирилиши коомдук эмгекти ?н?мд?? пайдаланууга, ?нд?р?лг?н продукциянын бирдигине аз чыгым жумшоого жана продукцияны ?нд?р??н?н к?л?м?н ?ст?р??г? ке?ири м?мк?нч?л?к ачат. Мунун ?з?, эмгек чыгымдарын ж?к ташуудан ?н?мд??н?н, айрыкча айрым айыл чарба ?с?мд?кт?р?н жана мал чарбасынын тармактарын туура жайгаштыруунун, райондо бул маселелер ?ч?н ы?гайлуу жаратылыш жана экономикалык шарттардын болушунун натыйжасында жетишилет. Биздин райондун шартында адистештир?? маселелерин ?йр?н?? жана киргиз?? бардык чарбалардан мал чарбасын, айрыкча кой чарбасын ?ст?р??г? адистештир??н? туруктуулук менен талап кылды.

Тянь-Шань районунда 1930-40-жылдарга чейин кылчык ж?нд?? кыргыз кара койлор ?ст?р?лг?н. Ошол жылдарда азыркы Октябрь революциясы орденд?? «Жа?ы-Талап» колхозуна (беш колхоздон ирилештирилген «Тогуз-Булак» колхозуна) бир короо меринос тукумундагы ак койлор алынып келинген. Аны Ч?к?таев Исакка (азыр пенсионер, коммунист) ?тк?р?п беришкен. Жа?ыдан келген койлор жа?ы жерден жакшы конуш алды. Кыргыздын кылчык ж?нд?? койлоруна караганда т?лду жана ж?нд? арбын берди. Исак жакшы к?рс?тк?чт?рг? жетишип, Москвадагы айыл чарбасынын алдынкыларынын К?рг?зм?с?н? катышты. Анын ?з аты калып, айылдаштары Ч?к?таевди «Ак-койчу» деп аташкан.

Б?г?нк? к?нд? ал кездеги биринчи келип конуш алган ак койлордун саны 500 минден ашты. Эгерде республикада ар бир колхозго 26 ми? баш кой туура келсе, биздин чарбаларга 47 ми? баш кой туура келет.

Мал чарбасын асыл тукумдаштырууга, малдар ды тоюттандырууга жана кармоого карата багытталган иштер жогорку продукциялуу асыл тукумдагы малдардын санын кескин ?ст?р??г? м?мк?нч?л?к т?зд?. 1977-жылы колхоз-совхоздордогу уян ж?нд?? койлордун саны 19,6 процентке, жарым уян ж?нд?? койлордун саны 80,4 процентке жетти.

Райондо Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы иштеп, ал малдардын породалык составын жакшыртуу боюнча тийишт?? иштерди ж?рг?з?т. Малдарды жасалма уруктандыруу методу колхоз-совхоздордо ке?ири колдонулат.

Бийик тоолуу жайыттарды эффективд?? пайдалануу менен кой чарбасынын продуктуулугун андан ары жогорулатуу жана Борбордук Тянь-Шандын колхоздорунун, совхоздорунун экономикасын к?т?р?? максатында Кыргызстандын мал чарба жана ветеринардык илим-изилд?? институтунун кызматкерлери Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станция-ынын адистери менен бирдикте 1938—1966-жылдарда койдун жаъы «Тянь-Шань» жарым уян жунд?? эт, ж?н багытындагы т?р?н табышкан.

Бул кой ?з?н?н тез ?с?п жетил??с?, бийик тоолуу климатка жана жайыттагы тоютка ы?гайлашкан эт-ж?н бер?? багытындагы кой болуп эсептелет. Жергиликт?? куйруктуу

койлор Новокавказье меринос жана Вюргенберский, ал эми кийинчерээк Линкольнами тибиндеги кочкорлор менен аргындаштырылып алынган. Кочкорлордун салмагы 100—110 килограммды т?з?п, тубар койлор 60—70 килограммга жетет. Жайытта багылган соъ союлгандан кийинки салмагы («убойный выход») 54—60 процентти т?з?т. Бул койлор жалтылдаган ак ж?н?, бышыктыгы жана чыъдыгы менен айырмаланат. Аларды жыл бою жайытта кармоого ылайык келгендиктен, айрыкча тоолуу шарттарда ?т? жакшы ?с?т.

«Тянь-Шань» жарым уя? ж?нд?? эт жана ж?н багытындагы койлордун породасын чыгаргандыгына байланыштуу анын авторлору Кыргызстан мал чарба жана ветеринария илим изилд?? институтунун илимий кызматкерлери Т. Э. Друженьков, В. С. Друженькова, Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын мурдагы директору К. Жангабылов, чабандар С. Абакиров, К. Жамгырчиев 1974-жылы Кыргызстан мамлекеттик сыйлыгынын лауреаты болушкан.

Койлордун «Тянь-Шань» породасынын пайда болушу Кыргыз ССРде таптакыр жаны, ?т? баалуу эт, ж?н берген кроссбредд?? койлордун чыгышын камсыз кылды.

Породалуу мал ?ст?р??ч? чарба Ленин орденд?? эксперименталдуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы Борбордук Тянь-Шань тоолорунун 2500—3000 метр бийиктигинде жайланышкан, анын Кара-Кужур ?р??н?н? караган бети дениз де?гээлинен 3000—4000 метрге бийик туруп, т?б?л?к кар катмары менен капталган.

Жогоруда белгиленгендей «Тянь-Шань» тукумундагы койлору, ?з?н?н жогорку этт??лугу жана тоолуу жайыттын карлуу шартында кармоого ылайыкташтырылгандыгы бул тармакты кирешелуу чарбага айландырууга зор ?б?лг? т?з?т.

Ордендуу Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары ар бир кочкордов 9,7 килограммга чейин ж?н кыркып алышкаан Академик А. И. Николаевдин айтуусу боюнча «Тянь- Шань» тукумундагы койлорун кроссбред жуну, дуйнолук эталон болуп эсептелген Жа?ы Зелландиялык койлордун жунун?н кем эмес. Ал д?йн?д?г? бийик тоолуу шартка ынгайлашкан эт-ж?н багытындагы тукум болу саналат.

Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын айрым чабандары мисалы, 1978-жылы Усубалиев Асан, Туюкбаев Тынчтык ар ж?з тубар койдон 130—140дан козу алышкан.

«Тянь-Шань» тукумундагы ж?н бер??ч? койлордун райондо ?ст?р?л?ш- жана Тянь-Шань району ?ч?н эмес, республиканын бийик тоолуу райондорунун колкоздорунун жолдорунун экономикасын к?т?р??г? ке?ири жол ачат.

Коомдук малдарды чыктуу, кесек, концентраттык тоюттар менен толук кылуу проблемасы жылдан-жылга жакшырууда. Кесек топтоо 1978-жылы 1970-жылга салыштырганда 21 процентке ?ст?, же 61,6 ми? тоннадан 90 ми? тоннага жеткирилди. К?п жылдык ч?т?н т?ш?мд??л?г? 38,7 центнерден 55 центнерге жогорулады.

Колкоз, совкоздор малдарды багуу ?ч?н тийиш туу шарттары бар темир бетондуу кашарларды, типтуу короо сарайларды курушту. Койлор 100 процент электромеханикалык жол менен кыркылып, механикалаштырылган купкадан ?тк?р?л?т.

Партиянын агрардык саясатынын к?р?г?чт?г? жана акылмандуулугу бардык райондордой эле биздин райондун мисалынан да ?зг?ч? к?ч менен к?р?нд?. Партия менен ?км?т айыл чарбасынын материалдык-техникалык базасын чындоо ?ч?н орчундуу чараларды к?рд?. Жыл сайын жа?ы тракторлор, автомашиналар, айыл чарба техникалары, минералдык жер семирткичтер берил??д?. Электр энергиясын пайдалануу толук чечилди. Мына ушунун бардыгы айыл чарба ?нд?р?ш?н жогорулатуу ?ч?н бекем негиз т?з??г? жана жаратылыштын стихиялык к?чт?р?н?н анын к?з карандылыгын азайтууга толук шарт тузду.

Дан эгиндеринин орточо т?ш?мд??л?г? 25 центнерге, коп жылдык ч?пт?р 55 центнерге жетти. Ар бир уйдан с?т саап алуу 2 ми? килограммга, ж?н кыркуу ар бир койдон 3 килограммга жетти. 1965-жылдагы март Пленумунан кийинки ?тк?н 12 жыл ичинде Тянь-Шань районунун эмгекчилери мамлекетке эт, ж?н сатууну кескин к?б?йтт?. Же болбосо 1965-жылы 3226 ми? тонна эт, 1387 тонна ж?н сатылса, 1977-жылы 8197 тонна эт, 2082 тонна ж?н сатылды, же эт 2,5 эсе, ж?н 1,5 эсе ?ст?.

Ж?зд?г?н алды?кылар жана б?т?нд?й чарбалар чынында эле э? сонун натыйжаларга жетишишти. ?ст?р??д?, айыл чарба Айыл чарба ?нд?р?ш?н продуктыларынын даярдоо пландарын орундатуу- да, мелиорациялык жумуштарды ж?рг?з??д? же- тишкен ийгиликтери, ?нд?р?ш процесси боюнча натыйжалуу илимий изилд??л?рд? иштеп чыкканды- гы жана айыл чарба ?нд?р?ш?нд? колдонгондугу учун Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясы 1967-жылы 25-майда Ленин ордени менен сыйлан- ган. Ал эми «Жаны-Талап» колхозу айыл чарба жана беш жылдык ?нд?р?ш?н ?рк?нд?тк?нд?г? планда белгиленген мамлекетке мал чарба жана талаачылык продукцияларын сатууну ашыра орундаткандыгы ?ч?н 1971-жылы 25-январда Октябрь революциясы ордени менен сыйланган. Тянь-Шань району 1974-жылы Кыргызстан Коммунисттик пар- тиясынын Борбордук Комитетинин, Кыргыз ССР Министрлер Советинин, Кыргызсовпрофтун жана Кыргызстан ЛКСМ БКнын Эстелик Туусун алуу- га татыктуу болду.

Атактуу дыйкандар «Куланак» колхозунан Со- циалисттик Эмгектин Баатыры Абдылдаева Расия, Жданов атындагы колхоздун механизатору Ленин жана Эмгек Кызыл Туу ордендеринин кавалери Мамырканов Асанакун, белгил?? данчылар Ад??- л?т?в Ниязбек, Имеров Бейшенбек, Арыкова Жума- б?б?, Мамбетисаева Сайраке, Садыков Абдыкапар лар жерди ?зд?шт?р?? боюнча ?з ишинин устатта ры болуп чыгышты.

Мал чарбасын ?ст?р??д? Социалисттик Эмгек- тин Баатырлары чабан Исаев Шарше, жылкычы- лар Эликбаев Аалы, Кулумбаев Жусубалы, Кыргызстандын мамлекеттик сыйлыгынын лауреаттары Жангабылов Намазбек, Абакиров Сабыр, Жамгыр- чиев Качаган, Ленин ордендеринин кавалерлери Акматова Сонунб?б?, Мамбетаитов Жумагул, Курманов Каамыт, Октябрь революциясы орденинин кавалери, «Баатыр эне» Сулайманова Алтындар к?п эмгектер си?иришти. ВЛКСМ Борбордук Ко- митетинин м?ч?с?, Карл Маркс атындагы колхоздун чабаны Ишеналиев Жолболду жаштарды тарбиялоодо, кой чарбасын ?ст?р??г? жаштарды тар- тууда ченемсиз эмгек жасап жатат.

Ишеналиев Ж. 1972-жылы Жан-Булак орто мектебин ийгиликт?? б?т?р?п чыккандан кийин 75 жашка келип жана оорулуу болуп калган чо? атасы Турдакундан баш чабандыкты ?тк?р?п алат.

Колхоз т?з?л?ш?н?н биринчи к?н?н?н бери кой багып мал четинде келген Турдакун абышка ?ч?н койду таштоо бир кыйла кыйын болгондугу ме нен ?з?н?н небересинин «оор ж?кт? колдон алып, чабан боломун, ата кесибин улантамын» оюна ыраазы болуп, ишинде мындан аркы зор ийгиликтерди каалап, чабандыкты ?тк?р?п берген. Алгачкы к?нд?р? Жолболдуга к?б?нч? ишене

албай, кой четинде аны менен бирге болуп, иштин ал-жайын т?ш?нд?р?п ж?рд?. Кийинчерээк уулу нун бул кесипти чындап каалагандыгына к?з? же тип, анын дилгирлик, берилгендик, тынымсыз аракет менен эмгектенип жаткандыгын к?р?п: «эмге гим талаага кетпейт экен, Жолболду ?з кесибин с?йг?н, иштерман малчы болот экен» – деп карыя санаасын тынчыткан эле.

?тк?н 6 жылдын ичинде Жолболду э? ж?н?к?й жаш малчыдан тажрыйбалуу, районго гана эмес республикадагы э? мыкты чабандар менен ат салышкан азаматтын бири болуп чыкты.

Ушул жылдын ичинде ал ?з?н? бекитилген койлордун ар ж?з тубарынан жылына орточо 127ден козу, ар башынан 3,620 килограммдан жун кыркып алып турду, же болбосо колхозго 5 миъ козу, 14 тоннага жакын ж?н берди. Бул к?рс?тк?чт?р айтууга арзан болгондугу менен бир кыйла оор жана к?ж?рм?н эмгек жумшоо аркылуу айрым гана ак ниет адамдар жарата тургандыгы талашсыз.

Азыркы к?нд? Жолболду чабандык кесипти Кыргыз айыл чарба институтунун зоотехникалык факультетинин ІІІ курсунда сырттан окуу менен улантып жатат. Ал ?з?н?н э? ж?н?к?й, элпек жана кичи пейил м?н?з?, ишти терен билгендиги, ?нд?р?штук жана коомдук иштердеги активд??л?г? менен райондун коомчулугунун алдында зор кадыр-баркка ээ.

Жолболду партиянын Тянь-Шань райкомунун, эл депутаттарынын райондук Советинин аткаруу комитетинин м?ч?с?, ошондой эле комсомолдун Нарын обкомунун бюро м?ч?с?. Жолболду ВЛКСМдын Х?ІІІ с?ездинин делегаты жана анда ВЛКСМ БКга м?ч?л?кк? шайланды.

Айрым жолдоштор Жолболдунун коомдук иштеринин к?п экендигин айтышат. Бирок аракетчил- диги, демилгеси э? башкысы жогорку а?-сезимд??л?г? жана эмгекчилдиги аркылуу ?нд?р?шт?к татаал ишти да, коомдук иштерди да жогорку ден гээлде аткарууга жетишип жатат.

Жолболдунун эмгеги ?км?т?б?з тарабынан жогору бааланып Ардак белгиси ордени менен сый- ланган. Ал Б?тк?л союздук эл чарба к?рг?зм?с?н?н катышуучусу. Онунчу беш жылдыкты 4 жылда аткаруунун ?ст?нд? иштеп жаткан демилгечилердин бири. Анын б?г?нк? к?нд?г? ?з?рл?? иши эмгек жолун жа?ыдан баштаган ондогон улан-кыздарга, районубуздагы б?тк?л малчыларга с?зс?з ?рн?к боло алат.

Райондогу да?азалуу чабандардын катарына «Куланак» колхозунан Сулайманова Алтынды ко- шууга болот. Алтын «Кыргыз ССРинин мал чар- басына эмгеги си?ген мастер», он бир баланы тар- биялап ?ст?рг?н «Баатыр эне», Эмгек Кызыл Туу жана Октябрь революциясы ордендеринин кавалери. Партиянын Нарын обкомунун, Тянь-Шань райкомунун м?ч?с?. Мына ушулардын ?з? Алтындын эмгегин да?азалап, анын коомдук жана ?нд?р?штук иштердеги ж?з?н к?рг?з?п олтурат.

Районубузда Алтындын жолун жолдогон бир канчалаган кыздар ?з алдыларынча чабандык кесипке отуп к?пч?л?г? ?з?рл?? эмгектенип жатышат. Буларга Акматова Бурулду, Омушова Бурулсунду Султанова Светаны, Кытапова Жумаг?лд? жана башкаларды кошууга болот.

Социалисттик мал чарбасынын мастери, Эмгек Кызыл Туу орденд?? Куйбышев атындагы колхоздун жылкычысы Бакасов Шо?ко он эки жыл бою ар ж?з тубар бээден 100ден кулун алуу менен областтын жылкычыларынын ичинде алдынкы орунду бербей келе жатат. Э? алыскы кыштоолордун бири болгон Оорук-Тамда Жданов атындагы колхоздун кой фермасынын башчысы Алсеитов Абышка, Ак-Сай ?р??н?н мекендеген Жданов атындагы колхоздун ферма башчысы Такырбашов Д?йш?накундар ж?н?нд? жылуу с?з айтуу кубанычтуу.

Колхоздук ?нд?р?шт?н областтын аймагынан тышкары таанымал жетекчилери: 20 жыл башкармалык постуда келе жаткан Кыргызстан Компартиясынын Борбордук Комитетинин м?ч?л?г?н? кандидат, Кыргыз ССР Жогорку Советинин эки жолку депутаты, «Жа?ы-Талап» колхозунун председатели Дайракунов Эсенаалы, областтык Советтин депутаты, «Куланак» колхозунун председатели Калназаров Кайып, ветеринардык илимдердин кандидаты Тянь-Шань мал чарба тажрыйба станциясынын директору Касымбеков Бейшебай, Он-Арча селолук Советинин председатели Суранова К?м?ш, Чет-Нура селолук Советинин председатели Бекжанов Бейшенаалы, «Коммунизм» колхозунун председатели Усупбеков Садык, Жданов атындагы колхоздун партиялык комитетинин секретары Мамытов Акимша жана колхоздун башкармасынын председатели Какематов Зайдин колхоздук ?нд?р?шт? жогорулатуунун, массаны мобилизациялоонун таланттуу уюштуруучулары болуп эсептелишет.

Айыл чарбасын к?т?р??д? адистерге зор роль таандык. Ондогон айыл чарба адистер ондуруштун чыныгы уюштуруучулары, иш билги ке?ешчилери, оз ишинин билермандары болуп калышты. Алардын катарына инженерлер: Абдыкеримов Токтосун, Мусалиев Кутпидин, зоотехниктер: Шамырканов Абыласан, Айдарканов Керимбек, Мырзабаев Калыбек, ветврачтар: Абдыраимакунов Тургунбек, Куленбеков Кырманчы, Кыдырмаев Канатбек, агрономдор: Жумабаев Сыдыкбай, Азыкбаев Мукаш, Кудашов Жумаалы, экономисттер: Нурмуханбетов Курманбек, ?м?ракунов Айнике, Мамбетаитов Турсуналы, Жумагулов Барыктабас жана башка ондогон адистерди кошууга болот.

Онунчу беш жылдыкты 4 жылда орундатуу ?ч?н к?р?ш?п жаткан чабандар: Мамыров Чаки, Ибраев Раимкул, Торубаев Сокубаш, Кытапова Жумаг?л, Бейшеева Зинаг?л, Жаанбаев Чокубай, Усубалиев Асан, саанчылар: Дуйшеев Жапар, Барктабасова Жа?ыл, Айткулиева Шарипа, жылкычы: Байм??к?ев Мукаш, бадачылар: Шаменов Торегелди, Маатканов Керимдердин эмгеги мактоо- го татырлык.