Сайсары күөлгэ түбэлтэ

Силиэстийэ управлениетын начаалынньыга Хомподоев хо?уттан к??-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ та?ыстылар, прокуратура?а ?р кэм?э силиэдэбэтэлинэн ?лэлиир Харлампьевич о?онньор Захар Захарови?ы баты?ан кини кабинетыгар кииристэ:

– Сахаар, – диэтэ кини, ?гэ?инэн, сахалыы унаарытан. – Ма?найгы силиэстийэ т?м?гэ, ?л?р??хс?т? була охсуу т?ргэнэ, кэбэ?э?э с?рдээх. Итинниги саарба?алыыр ба?айы. Маннык т?гэ??э ?р?? сэрэхтээхтик, итэ?эйэр-итэ?эйбэт иккэрдинэн сы?ыанна?ар куолу, – о?онньор эдэр силиэдэбэтэл тулуйбатах-тэ?ийбэтэх бы?ыынан кэ?и?ниирин к?р?н эбэн биэрдэ. – Итини бэйэ? да бэркэ билэри? чахчы, мин уруккута ??рэппит о?ом буоларгынан эрэ этэбин. Бастакы силиэстийэ олус к?т?мэхтик о?о?уллубут. ?л?р??хс?т? тута буллубут диэн уоскуйан хаалбыттар. Дьи?эр, мунаах ыйытыылар элбэхтэр. Давыдов то?о, туох соруктаах итиччэ т??н Александровалыын Сайсары к??л?гэр кэллэ? Кинилэрдиин ким эмэ сылдьыспыта дуо? Хаар т??н? бы?а т??эр. Суолу-ии?и симэлиппит диэн бы?аарыы астыга суох. Сахаар, эн бэ?ис автобус суоппардарын кытта кэпсэт, ?л?р?? автобус ти?эх тохтобулуттан соччо ыраа?а суох ээ. Ба?ар, ким эмэ Александрованы эрдэ к?рб?тэ буолуо. Бириэмэ?ин ?йд?? – судмедэксперт бы?аарыытынан, Александрова бастакы чыы?ыла ??нэр т??н?гэр с??рбэ ?с чаастан икки чаас и?игэр ?лб?т, ол аата автобус сырыыта б?тэрин са?ана. Ити кэм?э дьон автобуска бэрт сэдэх буолааччы. Онон суоппар кинини эбэтэр Давыдовы ?йд??н с?п. Икки?инэн, Хомподоев с?пк? этэр. К??л чуга?ыгар Александрова билэр дьонноо?о буолаарай, ону чуолкайдаа.

Захар Захарович биир-икки тылынан бы?ыта охсон хардара-хардара, с?б?лэ?эрин ?йд?т?н кэ?илдьийэ олордо. Харлампьевич тахсыбытын кэннэ Элиэнэп сейфэттэн паапканы ылла. Харлампьевич – итинник ки?и, бэрт биллэр суоллары да хат-хат лэбэйэрин, бы?аара сатыырын с?б?л??р. Ол эрээри ?ч?гэйи эрэ ба?аран с?бэлииргэ кы?аллан эрдэ?э…

Иннигэр уурбут паапкатын чуга?ата тарта, дьыаланы арыйталаан ?рд?нэн-аннынан к?рд?. «Александрова Гелена Семеновна, 1953 с. т?р??х, Салдыннаа?ы олох-дьа?ах комбинатын атах та?а?ын тигэр сыа?ын сэбиэдиссэйэ»… «Интэриэ?инэй… саха, партията суох…» С??п, бу ?л?р??хс?т Давыдов Федор к?рд?р??тэ: «Алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э биэс аа?ыыта ыалбыт Хамсеев миэхэ киирбитэ. Би?иги дуобаттаабыппыт, биир бытыылка буокканы испиппит, онтон Хамсеев дьиэтигэр тахсыбыта уонна кэргэниттэн кистээн бытыылка буокканы киллэрбитин дуобаттыы-дуобаттыы (?сс? дуобаттаахтар ээ!) испиппит. ?сс? эбинэр санаа киирбитэ. Миэхэ ?с солкуобай баара, Хамсеев биэс солкуобайы эппитэ, онон ма?а?ыы??а бэрт тиэтэлинэн барбытым, буокка атыыланан б?тэрэ – сэттэ чаас буолара чуга?аабыт этэ. Икки буокканы ылбытым, Хамсеевтыын ону и?э-и?э дуобаттыы олордохпутуна, Александрова Гелена кэлбитэ, мин кинини 1971 сыллаахтан билэбин. Гелена кэлбитин ?д?к-бадык ?йд??б?н. Улаханнык итирбит бы?ыылаа?ым. Киниэхэ арыгы и?эрдэ сатыырбытын аккаастанар курдуга. Онтон Геленаны атаара бардым бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), Сайсары к??лгэ сылдьарбыт, Геленаны куу?а, ууруу сатыырым т??л-бит курдук. Онтон Гелена миигин улаханнык ???ргэттэ бы?ыылаа?а (бы?ыылаа?а!), ха?ыытыы т??ээт, бы?а?ынан т??скэ сырбаппытым… Онтон дьиэбэр хайдах тиийбиппин билбэппин, сарсыарда милииссийэ ?лэ?иттэрэ кэлэн дьиэбиттэн ылбыттара…» (То?о судургутай, уопсайынан, Чехов уулуссатыттан кинилэр хайдах Сайсары к??лгэ тиийэн хааллылар, икки бытыылканы со?ото?ун испит итирик ки?и, бэрдэ буоллар, автобус тохтобулугар эрэ тиэрдиэн с?б?…)

Элиэнэп аны Давыдов дьиэтигэр о?о?уллубут дьэ?дьиир боротокуолун аахта: «… Давыдов дьиэтиттэн ?с бы?ах к???ннэ, олортон тимирин у?уна 12 см, т?рд?нэн – 2 см, ончо?о – 0,2 см саха бы?а?а Александрованы ?л?р??гэ ту?аныллыбыт буолуон с?п. Бы?ах судмедэксперкэ бэрилиннэ. Дьэ?дьииргэ 41 размердаах, тилэ?э, о?о элэйбит кирзовай саппыкы к???ннэ, саппыкыга хаан таммалаабытын санатар дьэбинни?и хара?а бээтинэлэр бааллар…»

Аны бу судмедэксперт бы?аарыыта: «Бы?ахха ханнык да хаан бэлиэлэрэ суохтар… Саппыкыга к?ст?б?т хаан б?л??? – В альфа (III) – ?л??хс?т Александрова хаанын б?л???р с?п т?бэ?эр…» Кырдьык, дьэ, бу уорбалаа?ыны бигэргэтэр чи? дакаастабыл… Бы?ылаан тахсыбыт сирин боротокуола: «?л?к иттэннэри сытар. Илиилэрэ быластыы быра?ыллыбыттар. Атахтарын тыылыы тэппит.

?л?к та?а?а: истээх хара тирии сонноох, бары тимэхтэрэ б?т?ннэр эрээри, соно нэлэккэй, хо?ор ??н??х кримплен к?ст??мнээх, иккис уонна т?рд?с тимэхтэрэ т?л?р?т?лл?б?ттэр, ха?ас ?тт?гэр, ???с тимэхтэн биир сантиметр курдук ?рд?ккэ 2х1 сантиметр курдук ньолбу?ах алдьаныы…»

Элиэнэп: «Чэ, бэйи, сарсын си?илии…» – дии санаат, атын лии?и арыйда – ?л?к хаартыскалара чугастан, тэйиччиттэн… Эмискэ силиэдэбэтэл илиитэ дьигис гынан паапканы м?чч? тута сыста – хаартыска?а санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т, бэрт холку-номо?он дь???ннээх кыыс. «Александрова, Александрова…» – Захар Захарович хаартысканы к?р?н туран, толкуйдаата. – «Капитолина араспаанньата эмиэ Александрова этэ дии…»

Ол хас да сыллаа?ыта, Захар Захарович ма?най ??рэ?ин б?тэрдэ?ин утаа этэ. Са?ардыы силиэдэбэтэллээн эрэр Элиэнэп уоппускатыгар Хара Муора кытылыгар курорка сынньаммыта. Оччолорго холостуой ки?ини туох тутуо баарай – санаата да бултуу, ба?арда да курорка барар кыахтаа?а. Муора?а дуо?уйуор диэри с?т??лээн, умсаахтаан баран, итии кумахха кэтэх тардыста сытан: «Хайаа, ити саха курдук ки?и», – диэн са?аны истээт, хара?ын аспыта – аттыгар икки кыыс турара, ууттан са?ардыы тахсан, купальниктара, ?т?кт?сп?тт?? санныларыгар тар?ата намылыппыт ньаассын баттахтара инчэ?эйэ, со?уйбут курдук кинини ?г?р?к-т?г?р?к к?р?лл?р?… Элиэнэп олоро т?сп?тэ уонна, т??? да сахаларын ?йд??т?р, атын туох да диэн ыйытыан билбэккэ:

– Э?иги сахаларгыт дуо? – диэбитэ.

Кыргыттар со?уйбуттара, онтон ??рэ т?сп?ттэрэ. Билсибиттэрэ. Биирдэрэ – этиргэн, мыс курдук эттээх-сииннээх, намы?ах у?уохтаах кыыс Мила – Сунтаар оройуонуттан кэлбит, онно учууталлыыр эбит, оттон икки?э – кулу?ун курдук к?н? у?уохтаах кырасыабай кыыс: «Капа… Капитолинабын», – диэбитэ уонна эппитэ:

– Ресторан ?лэ?итэбин. Оттон эн туох ?лэ?иккиний?

– Мин дуо? – Элиэнэп мух-мах буолан и?эн ?р???мм?тэ. – Органнарга.

– Ханнык? – аны Милата кыттыспыта. – КГБ дуо?

– Суох…

– Аа, милииссийэ буолла?а, – Мила, у?а илиитин к??рэччи тутан туран, театр сценатыттан са?арардыы бэрт дор?оонноохтук: – Моя милиция меня бережет… – диэн эрдэ?инэ Капитолина бы?а т?сп?тэ:

– Чэ, Мила, тохтоо, артыыстаама.

Кырдьыга, Элиэнэп кинилэри улаханнык аахайбата?а, онтон киэ?э кэнсиэркэ ы?ырбыттарыгар саара?наан баран с?б?лэспитэ – ханныгын да и?ин, биир дойдулаахтара буоллахтара.

«Билигин, Гелена Александрова ?л??т?нэн сибээстээн, Капитолина эмиэ к??рэйэн кэллэ дуу? Ба?ар, аймахтыы буолбатах, к?нн?р? биир араспаанньалаахтара дуу? Ол эрээри бокуонньук хаартыската ??т-?кч? Капитолина курдук ээ… Захар Захарович бу икки ки?и хайаан да аймахтыыларын с?рэ?инэн сэрэйэ-сэрэйэ, дьыала лиистэрин арыйталаата: «Оо, ол и?ин да… Бу кэллэ: «Туо?у К.С. Александрова, 1951 с. т?р??х, «Сайсары» ресторан оркестрын солистката: «Балтым Геля алтынньы 31 к?н?гэр киэ?э 6 чаас са?ана мин дьиэбиттэн барбыта. Мин ?лэбиттэн т??н 1 чаас са?ана б?тэн кыбартыырабар кэлбитим – Геля суо?а. Дь??гэлэригэр хонно?о диэн улаханнык аахайбата?ым, сарсыныгар кэлбэтэ?эр дьиксинэн эрдэхпинэ, киэ?э милииссийэттэн кэлбиттэрэ…»

Остуолга турар т?л?п??н эмискэччи тырылыы т?стэ, Элиэнэп туруупканы ылла.

– Сахаар, хайа, ха?ан кэлэ?ин, – кэргэнин Марианна са?ата и?илиннэ. – Аспыт сойоору гынна, эйигин кэтэ?э олоробут.

– Билигин тиийиэм, – Захар Захарович туруупканы уурда, онтон сейфэтин а?ан паапкайы ууран и?эн, тугу эрэ ?йд??н арыйда, санаар?аабыттыы саймаарыччы к?рб?т кыыс хаартыскатын сыныйан одууласта.

«?л?р??хс?т – Давыдов буолуо дуо? Ол эрээри силиэстийэлээ?ин к?т?мэхтик са?аламмыт, – дии санаата. – Ити гынан баран Давыдов к?рд?р??лэрэ да мунаахтар, «бы?ыылаахпын», «курдук» э?ин буолан, дьонум саара?ныахтарын саара?наабыттар».

Хааннаах саппыкы

1

Т??? да бы?ылаан буолбут сирин боротокуолга суруйан, хаартыска?а т??эрэн дьыала?а тикпиттэрин и?ин, бэйэтэ к?рд???нэ эрэ сатанарын бы?ыытынан, Элиэнэп ?л?к к?ст?б?т сирин ?ч?гэйдик чинчийэн к?рд?, силиэстийэ?э ту?алыах айылаах тугу да булбата. Биир эрэ сиргэ хомус к??рэ-ла?кы кумаламмытынан сылыктаатахха, хантан да сы?ан-со?он а?алыы уонна да атын суол-иис суо?ун бы?ыытынан, Александрованы чахчы к??лгэ ?л?рб?т буолуохтарын с?п. ?л?р?? т??н ???э буолбут, оччо хойут кини манна то?о кэллэ? Бу диэки дьонноо?о дуу? Давыдов к?рд?р??лэрин чуолкайдыахха… Туох-ханнык иннинэ Давыдов кимин, олоххо хайдах к?р??лэрдээ?ин, т??? бэрээдэктээ?ин, туох табаарыстардаа?ын билиэххэ, туо?у Хамсееваны кытта кэпсэтиэххэ, ол эрэ кэнниттэн Давыдовы доппуруоска ы?ырыллыа…

Федор Давыдов ийэлээх а?ата учууталлар этэ. Бу дьон со?отох уолларын ?рд?нэн ?р?? чыычаа?ы к?т?ппэккэ ииппиттэрэ. Кыракый Федя да дьонун на?аа таптыыра, начаалынай оскуола?а наар «биэс», «т??рт» сыаналары ылара. Бэ?искэ ??рэнэригэр к???н, оскуолатыттан дьиэтигэр т?нн?н и?эн (суоллара бэс чагда н???? аа?ара, биэрэстэ кэри?нээх сири хаамаллара) бииргэ ??рэнэр ыала уолунаан Вадиктыын туохтан эрэ сылтаан иирсэн охсуспуттара. К????нэн ба?ыйар буолан Вадигы ытаппыта, онуоха уол ытыы-ытыы, туора с??рэн баран:

– Иитиэх уол! Иитиэх уол! Эн дьону? т?р?т да учуутал буолбатахтар, эн дьи?нээх т?р?пп?ттэри? бичтэр, арыгы?ыттар ???… Учууталлар ол и?ин эйигин иитэ ылбыттар.

Федя кулгаа?а чу?кунуу т?сп?тэ:

– Сымыйалаама!

– Кырдьык! Кырдьык! Итэ?эйбэтэххинэ, ииппит дьо??уттан ыйыт…

Федя б?п-б?т??хтэс буолан дьиэтигэр к?т?н т?сп?тэ уонна аантан ха?ыытаабыта:

– Ийээ! Мин э?иги т?р?пп?т о?о?ут буолбатахпын дуо?! Э?иги миигин ииппиккит дуо?! Са?ар диибин ээ, са?ар!

Иистэнэ олорор ийэтэ тутан олорор та?а?ын м?чч? туппутун, сирэйэ кубарыйан хаалбытын к?р??т, уол баччаа??а диэри кинини албынныы сылдьыбыттарын ?йд??б?тэ.

– Ким ону эйиэхэ кэпсээтэ? Оо, ?л?гэр да буолар эбит! ?ыллыый, би?иги эйиэхэ ону сокуоннай сааскын туоллаххына этиэхпит диэбиппит…

Онтон ордук Федя тугу да истибэккэ, муоста?а охтоот, тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ ытаабыта: барыта албын, сымыйа эбит уонна ?сс? «?кч? а?а? курдуккун…», «Федябыт улаатта?ына би?иги суолбутун сал?аан учуутал буолуо…», «?ыллыый, чыычаахпыт» дииллэрэ ээ! Санаата?ын аайы уол ?сс? тэбиэ?ирэ-тэбиэ?ирэ марылаабыта, аатта?а сатыыллара уокка арыыны куппут курдуга.

Итинтэн ыла Федя тосту уларыйбыта. ??рэххэ кэнники сы?ыллааччы, бэрээдэги кэ?ээччи кини буолбута, дьоно хомойбут сирэйдэрин-харахтарын к?рд???нэ, «Кэ?эйи?! Кэ?эйи?! Албынньыттар…» диэн сэтэриирэ эрээри, айыл?аттан уйан буолан, и?игэр а?ынара. Ахсыс кылаа?ы нэ?иилэ б?тэрээт, ГПТУ-га ??рэнэ куоракка киирбит эрээри, ??рэммэт да, ?лэлээбэт да, сир-сир аайы баппатах икки уолу кытта табаарыста?ан арыгылыыр, охсу?ууларга кыттар буолан, ??рэ?иттэн э?иллибитэ. Ол уолаттарынаан ханна т?бэ?иэх хонон, а?аан сылдьыбыта. Арыгылаан, харчылара эстибитигэр, ба?ылыктара Леха саппыкы?ыт будкатын халыырга этии киллэрбитэ. Куттанарын биллэримээри, Федя с?б?лэ?э охсубута. Луомунан, бы?а?ынан, с?гэнэн сэбилэнэн кытыы уулусса?а барыйар будка?а т??н ???э тиийбиттэрэ, Федя атахтара халыр босхо, бэйэтэ уу испит сылгылыы тип-титирэс этэ: «Бостуой кэлэммин, – диэн кэмсинэр толкуй кыламнаабыта. – Бу т?ргэнник б?тэ эрэ о?устар, аны манныкка кыттар ???б??н…»

Хара?а?а хаамсан, атахтарын тыа?а сырдыргыыра, аан боробуойун Леха луомунан сыыйан кыычыгыраппыта б?т?н куорат ?рд?нэн дуора?ыйарга дылыта. Федя хаста да куотуон санаабыта эрээри, табаарыстарыттан толлон, кус с?рэх курдук к?ст?мээри, бэрт сыранан, салыбырыы-салыбырыы тулуйбута. Саппыкы?ыт к?ннээ?и харчытын дьиэтигэр илдьэ барар бы?ыылаа?а – туох да суо?а, арай остуол дьаа?ыгар ?ксэ алтан харчынан икки солкуобай курдугу булбуттара.

Сарсыныгар ма?а?ыын а?ыллаатын ол харчыларыгар «Солнцедар» диэн кы?ыл арыгыны (Давыдов т?бэ?иэн иннинээ?и ити б?тэ?игин испит, к?л?? гыммыттыы, «К?н бэлэ?э» диэн арыгы аатын умнубаттык ?йд??н хаалбыт) ылан таас дьиэ анныгар олорон испиттэрэ, туос аччык буоланнар, сонно холуочуйан т????? т?бэлтэни ки?иргии-ки?иргии ахтыбыттара. Сотору арыгылара б?пп?тэ.

– ?сс? эбиниэ?и?, биир эмэ ки?иттэн харчыта «уларсыа?ы?», – диэбитэ Лехалара, итиэннэ ыма?ныы-ыма?ныы, кнопканы баттаатахха бэйэтэ сулбу ыстанан тахсар финскэй бы?а?ын к?рд?рб?тэ, хайдах «уларсалларын» ?йд??н алларастаспыттара, онтон хотоойутук туттан дьиэлэрин анныттан тахсаат, ма?най т?бэ?э т?сп?т соломо сэлээппэлээх о?онньору бы?а?ынан тирээбиттэрэ:

– Фантомастар Дьокуускайга кэллибит. Биэс харчыта а?ал!

О?онньор олус куттаммыта:

– Биэриэм, биэриэм, – дии-дии уолугун сиэбиттэн ?с солкуобайы салыбырас илиитинэн хостообута.

О?онньор куттаммытыттан эрдийэн, кини атын сиэптэрин туппахтаан к?рб?ттэрэ да – тугу да?аны булбатахтара. Халаабыт ки?илэриттэн тэйэн, арыгы ма?а?ыынын ту?аайан барбыттара, ма?а?ыы??а адьас чуга?аан эрдэхтэринэ, эмискэ аттыларыгар туормас тыа?а кыычыгыраабыта.

– Куоту?! – Леха ?л?р ха?ыыта и?иллибитэ.

Федя эргиллибитэ уонна айа?ын аллаччы аппытынан биир сиргэ хамсаабакка турбута. К??х дьураалаах ара?ас массыынаттан милииссийэлэр ыстанан т?сп?ттэрэ, кэннилэриттэн били соломо сэлээппэлээх о?онньордоро ойон тахсыбыта уонна у?уох-тирии тарба?ынан ыйа-ыйа, ха?ыытаан ча?кынаппыта:

– Туту?, туту?! Кинилэр! Фантомастар!

????ннэрин быччаччы тутан ылбыттара. Силиэстийэ?э саппыкы?ыт будкатын алдьаппыттара эмиэ арыллыбыта.

Давыдов хас да сыл буолан баран хаайыыттан т?нн?б?тэ. К?нн?р? илии-атах хара ?лэттэн ?лэ?э к???н, ким т?бэ?иэ?и кытта арыгылаан булкулла-тэккиллэ сылдьан Геленаны к?рс?б?тэ. Бары «и?ээччигин, арыгы?ыккын!» диир кэмнэригэр кини «эн алкоголик буолбатаххын ээ, то?о к?н аайы и?э?ин, туттунуоххун» диэн кыыс ис с?рэ?иттэн этэрэ ыраас халлаа??а ньиргийбит эти?нии со?уппута уонна ханнык эрэ инникигэ эрэл кыымын умаппыта. Геленалыын билистэ?ин утаа Федор арыгыттан кэм тардыммыта, ???йб?т??? ырааппыт театрыгар онноо?ор иккитэ-хаста сылдьыбыта, ?лэтигэр да борогууллуура аччаабыта. Сарсыарда Геленаны санаабытынан у?уктар, киэ?э кинини ?йд??б?т?нэн утуйар дьикти кэрдиис кэм кы?ал?ата суох о?о саа?ын дьоллоох-соргулаах к?ннэригэр маарынныыра. Ити эрээри кэнникинэн улам-улам кыыс ылбат-биэрбэт сы?ыана кыйахыыр буолбута, биирдэ итирэн баран «иккиттэн биирин б?г?н бы?аарыахха» диэн бугу?уйбут бэйэтэ эр хаанын ылынан Гелена?а тиийбитэ. Улаханнык ииристилэр бы?ыылаа?а, ы?ыы-ха?ыы баарын ?йд??р, дьиэтигэр хайдах тиийбитин ?йд??б?т. Сарсыарда т?б?т? хайа ыстаныах айылаах ыалдьан у?уктубута. Арай сып-сымна?ас илиилэр батта?ын имэрийэллэрэ, халта?атын атыппыта – ?рд?гэр Гелена н?р?йэн ытыы олороро.

– Хайа, Гелена? – уол кыы?ы илиититтэн харбаан эрдэ?инэ, кыыс илиитин куоттарбыта уонна уу-хаар баспыт хара?ынан олус хомойо, курутуйа кинини одууласпыта.