Син биир күүтэр эбиппин…

Син биир к??тэр эбиппин…
Галина Васильевна Нельбисова

Били??и кэм прозата
Социалистическай ?лэ Геройа, саха народнай суруйааччыта, биллиилээх общественнай деятель Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон т?р??б?тэ 100 сылын к?рс? тахсар хомуурунньукка дири? социальнай ис хо?оонноох, умнуллубат уус-уран уобарастардаах кэпсээннэрэ киирдилэр.

Суорун Омоллоон

Кэпсээннэр

Саха литературатын тулаа?ын ба?аната

Дмитрий Кононович Сивцев – Суорун Омоллоон саха литературатыгар дири? социальнай ис хо?оонноох, умнуллубат уус-уран уобарастардаах тэттик кэпсээннэр автордарын бы?ыытынан киирбитэ. Кини баара эрэ с??рбэччэ саастаа?ар суруйталаабыт «Аанчык», «Охоноон», «Сордоох суха» диэн кэпсээннэрэ саха литературатын классическай айымньыларынан буолбуттара. Итинтэн салгыы «Ачаа са?аана», «Бэйэтэ эмтиэкэ», «Ч??ч?», «Ч??чээски» курдук хрестоматия?а киирбит айымньыларын суруйбута. Ону та?ынан кини саха остуоруйаларын о?олор аа?алларыгар анаан хас да кинигэни бэчээттэппитэ. Суруйааччы кэпсээннэрэ, остуоруйалара нууччалыы тылбаастананнар Саха сиринээ?и кинигэ издательствотыгар уонна Москва издательстволарыгар хастыыта да тахсыталаабыттара.

Ол эрээри Суорун Омоллоон саха литературатыгар ордук у?улуччулаах драматург бы?ыытынан биллэр. Кини ааспыт ?йэ отутус сылларыттан са?алаан суруйбут «К?к?р уус», «Айаал», «Сайсары», «К?н к??рэйиэн иннинэ» уонна да атын драмалара Саха драматическай театрын уонна ?г?с народнай театрдар сценаларыттан т?спэккэ оонньоммуттара. Суруйааччы драматургията саха театральнай искусствотын сайдыытыгар биир с?р?н т????нэн буолбута.

1945 сыллаахха кини «Ньургун Боотур» диэн саха бастакы оператын либреттотын айар. Ити кэмтэн кини музыкальнай драматургия?а ?лэлээ?инэ са?аланар. Ол курдук «Сир симэ?э» бастакы национальнай балет либреттотын, онтон салгыы «Лоокуут уонна Ньургу?ун», «Кы?ыл ойуун», «Умуллубат т?л?н» опералар либреттоларын, «Хотойдор хоту к?т?лл?р», «К?н-Куо», «Дьол таа?а» балеттар либреттоларын суруйталыыр. Онон кини саха норуотун музыкальнай сценическэй искусствотын сайдыытыгар с??кэн ?т??лэрдээх. Ону учуоттаан Саха государственнай музыкальнай театрыгар Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон аата и?эриллибитэ.

Д.К.Сивцев – элбэх учебник уонна ??рэнэр пособие автора, олортон ордук би?ирэммитинэн М.Е.Охлопкованы кытта бэлэмнээбит «Букубаардара» буолар. Ыччаты ??рэтиигэ уонна иитиигэ ?т??лэрин и?ин нуучча улуу педагога К.Д.Ушинскай мэтээлинэн на?араадаламмыта.

Саха сирин бары олохтоохторо, ол и?игэр оскуола ??рэнээччилэрэ, Суорун Омоллоон общественно?ы к???лээ?ининэн уонна тэрийиитинэн туттартаабыт а?а?ас халлаан аннынаа?ы Ч?рк??хт???? политическай сыылка, Суоттутаа?ы «До?ордо?уу» историческай-архитектурнай музей-заповеднигын, Хадаайытаа?ы литературнай музейын ту?унан истэллэр-билэллэр, ?г?стэр олору с???-махтайа, дьиктиргии к?рб?т буолуохтаахтар.

Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон уус-уран уонна музыкальнай-драматическай айымньыларынан, элбэх ?р?ттээх общественнай ?лэтинэн норуоту ?й-санаа уонна духовность ?тт?нэн иитиигэ с??кэн ?т??лэрин ?рд?кт?к сыаналааннар, Советскай Союз уонна Россия правительстволара кинини Ленин, икки т?г?л ?лэ Кы?ыл Знамята, Норуоттар до?ордо?уулара, «Бочуот Знага», «А?а дойдуга ?т??лэрин и?ин», «?т?? сурахтаах Даниил кинээс» орденнарынан, мэтээллэринэн на?араадалаабыттара, Социалистическай ?лэ Геройун, РСФСР искусстволарын ?т??лээх деятелин ?рд?к аатын и?эрбиттэрэ. Саха Республикатын правительствота киниэхэ народнай суруйааччы, САССР искусстволарын ?т??лээх деятелин, П.А.Ойуунускай уонна А.Е.Кулаковскай-?кс?к?лээх ааттарынан Саха Республикатын Государственнай бириэмийэлэрин лауреаттарын ааттарын и?эрбитэ, республика «Хотугу Сулус» орденынан на?араадалаабыта, Саха Республикатын бочуоттаах гражданинын ?рд?к аатын и?эрбитэ.

Элбэх национальностаах Россия литературатын биир кырдьа?ас уонна с?д? талааннаах суруйааччыта, общественнай деятелэ Россия суруйааччыларын съезтэригэр Россия суруйааччыларын ?рд?к? Сэбиэтин чилиэнинэн быыбарданара. Кини Саха Республикатын Духовноска академиятын биир актыыбынай чилиэнэ этэ.

«Би?иги бука бары Айыл?а о?олоробут», – диэн Дмитрий Кононович норуотугар, ыччат дьонугар ту?аайан этиилэригэр ?г?ст?к то?о?олоон бэлиэтиирэ. Саха норуота айыл?аны кытта алты?ан, кинини ара?аччылаан ирбэт то? буордаах дойдуга оло?у сайыннаран кэллэ. Суруйааччы норуот бу бэйэтин кы?ал?алаах, эрэй-му? аргыстаах оло?ун историятын умнубатыгар, ?б?гэлэрин мындыр ?йд?р?н, ?т?? майгыларын, ахсаабат дьулуурдарын, дьо?урдарын ?р??т?н ?йд??р?гэр, онно с?г?р?йэригэр, онтон ??рэнэригэр ы?ырара. Кини «К?н к??рэйиэн иннинэ» диэн драматын геройа, Африка биир биис уу?ун ба?ылыга Лобенкула ?л?р-хаалар к?нэ тирээбитигэр бар дьонугар ту?аайан маннык тыллары этэр: «Б?г?н ?г?с дьон ?й?-санаата дьалкыйда. Кинилэри абырыыр биир эрэ к??с баар: ол к??с – бар дьон муудара?а, ?рд?к ?й?… Аан дойдуну Муударас, ?рд?к ?й быы?ыахтаах!»

Суорун Омоллоон оло?ун ти?эх сылларыгар православнай итэ?элгэ ?лэлэ?эн, Библия, Са?а Кэс Тыл тылбаастарын редакцияла?ан, сахалыы тылынан кинигэ буолан тахсалларыгар бэйэтин к????н-к?дэ?ин уурбута. Ол да и?ин: «Библия баар эбит саамай с?д? баай», – диэбиттээх. Кини «Сахалар Айыы Тойон Та?ара?а итэ?элбит тиллэн эрэрин ту?унан» диэн 2005 сыллаахха кулун тутарга суруйан хаалларбыт кэриэс-хомуруос тыллара «Саха сирэ» ха?ыат ааспыт сыл атырдьах ыйын 3 к?н?нээ?и н??мэригэр бэчээттэммитэ. Онно кини: «Би?иги, сахалар, Чы?ыс Хаан кытаанах ыйаа?ыттан, Одун Хаан о?оруутуттан куотан, бу то? муус хоту дойдуга олохсуйбут эбиппит. Онтон манна нуучча норуотун дьонноро кэлбиттэригэр ?т?? эркиннээхтэр эбит диэн ?т? билэн, кинилэр ха?ан эрэ атын норуоттартан ылыммыт итэ?эллэрин би?иги эмиэ ылынан, кинилэри баты?ан, Тыыннаах Та?ара?а ??эр-с?ктэр буолбуппут», – диэн суруйбут. Ол курдук кини ти?эх к?ннэригэр диэри дьо??о, о?олорго Та?ара ??рэ?ин хайдах гынан тиэрдиэххэ с?б?й диэн боппуруоска ?й?н ?лэлэтэ сыппыт.

Суорун Омоллоон оло?о уонна айар ?лэтэ бэйэтэ б?т?н эпоха. Кини Саха сирэ патриархальнай-феодальнай кэминээ?и оло?ун батта?а т?р??б?тэ. Октябрьскай революция модун сабыдыалынан олох тосту уларыйыытыгар актыыбынайдык кыттыбыта. Эдэр сылдьан нэ?илиэгэр ревком?а сэкирэтээрдээбитэ. Дьокуускайга педтехникуму ??рэнэн б?тэрбитэ. Онтон бэттэх айар ?лэ абыла?ар ылларан, кэпсээбиппит курдук, у?ун уонна баай ис хо?оонноох оло?у олорбута. Кини 99-?ун туолаары сылдьан, 2005 сыллаахха бэс ыйын 25 к?н?гэр олохтон барбыта.

Саха бастакы народнай суруйааччыларын: Эллэйи, Амма Аччыгыйын, Суорун Омоллоону, К?нн?к Уурастыырабы ?сс? ?йэ а?аарын анараа ?тт?гэр ?б?л??йдэринэн э?эрдэлииллэригэр саха литературатын тулаа?ын ба?аналарынан ааттыыллара. Ол чахчы таба уобарастаан этии: кинилэр саха литературатын бары жанрдарыгар у?улуччулаах айымньылары биэрэннэр саха литературатын са?а бала?анын арчылаабыт, модун сарыннарыгар к?т?хп?т классик суруйааччыларбыт буолаллар.

Суорун Омоллоон эдэр аа?ааччыларга анаммыт бу хомуурунньугар киирбит кэпсээннэрэ э?иэхэ суруйааччы саха тылын баайын сатаан таба туттарын, кэрэ уонна умнуллубат уобарастары айан хаалларбытын итэ?этиэхтэрэ.

Дмитрий Кириллин,

Российскай Федерация уонна Саха Республикатын

культураларын ?т??лээх ?лэ?итэ, суруйааччы

?л??нэ ?р?с

I

К?м?с ?ктэллээх, симилиэс сиксиктээх, алтан ардайдаах турар хайаларынан дь??кэттэнэн, к??х лиэнтэни сыыйа тарпыт курдук к???р?н к?ст?р мыраанынан сэлэлэнэн, то? к?м??? уулларан куппуттуу, ?ллэр ?с ???э, ?р?? к?н? утары к?рд?хх?, ?р?л?йэ тохтон, к???л?нэн с??р?г?рэн т??эр эбээт ?л??нэ ?р???м.

Уйгу быйа? уолбат улуу тымыра, м?л?й??нтэн м?л?й??н тыынар тыыннаа?ы ута?ын ханнара, ?лб?т мэ?э уутун кэриэтэ тыын уга, у?аты т??эн сытаахтыыр. Кэтит кэскил киэ?, у?ун кэ?иитэ буолан, тылбыйар кынаттаах т?б?т?н-т?рд?н к?т?н булбат, уоттаах харахтаах у?уоргу ?тт?н кыайан к?рб?т, к???л, уйгу олох туоната буолан килбэйэ устаахтыыр ини кини бэйэлээх!

Оо, эбэм к?н ортотун са?ана, ??л-дь??лгэ, ??т тураан чуумпуга к?ст?р киэ? нэлэмэн кэтит ньуура дьиктитин, кэрэтин эбитин! Сулууда таа?ынан дуйдаабыт курдук, мэндээрэн-мандааран устата-туората биллибэккэ килбэйэ к?ндээрэ, аны ийэ дойдубун уйгуурдуом диэххэ айылаах, уоран, ууллан, нэлэйэ-хотойо аргыый устара уу?ун, намыынын эбитин!

Оччо?о бэл ???э ?рд?к халлаа??а ??рэ-к?л?мн?? турар ?р?? к?н кэрэхсээн, аллара сатыылаан, таптаан, сыста т??эн, сиэркилэ таас гынан к?л?м сандаа ньуурун к?р?нэр.

Э?ээриттэн туругурбут нуолур хампа ?лл?ргэлээх, мотуок солко мутукча талбаалаах чэлгийэр дьар?аатын тардыммыт чээл к??х тыата, ийэтин эйгэтин, уутун ортотун к?р??р?, сындыыс ма?ан тойон мыраан хайатыгар умса-т?нн? т??эн ?р? ыттан тахсан, чарапчыланан баран, ылы-чып, элээннии-сэлэлии онтон били??э диэри одуулуу турар курдук эбээт!

Оттон и?инээ?и иирэ талахтара ийэлэрин илгэтиттэн илэ ??рэн, эт-с?рэх сэбирдэхтэринэн илибирии м?хс?лл?р. Арыытаа?ы араас хампа отторо басты?алаах т?б?л?р?н к?т???н, имнэрэ кэйэн, нусха?а-к??гэйэ, ?р?мэччи курдук, ?р? к?т??ххэ айылаахтык к?й-к?рг??м ??к??н? т??эрэллэр, к?м?с симэх курдук ирбэнньиктийэ оонньууллар: талах быы?ыттан тапталлаахтык к?рд?лл?р – кинилэр, от быы?ыттан к?лэ к?р?стэллэр – кинилэр, эбэтэр килбигийбит кыыстыы мичээрдэрин кистээн бараннар, нус-хас гынан, нуо?ай т?б?л?р?н хо?куталлар биитэр элэк гыммыттыы: «Бу эн барахсан ама эбэ? илгэтин, быйа?ын билбэккэ кутуруйа-со?уйа сылдьа?ын дуо?» – диэбиттии, иэдэстэрэ кыы?ан, к?лэ т??эн бараннар, иирэ к?л?гэр са?ан хаалаллар.

Хор, ол курдук ?л??нэ ?р???м к?н ортотун са?ана оттуун-мастыын к?лэр, оонньуур!

II

Оо, дьиктитэ-кэрэтэ бэрт ?л??нэ эбэм сааскы с?р??н т????э! К??х кууппал халлаан тохтор, оонньуур уоттаах м????рэ бэргэ?этин кэппитин кэннэ, туох барыта – ки?илиин-с????л??н – утуйбутун кэннэ, арай кини эрэ аргыый устарын кубулуппат. Сааскы т????? с?р??н салгыны к?й-най т????гэр к?т???н а?алан, кут боро? суор?анынан суулаан, куу?ар-ууруур курдук к??г?лээн, удьурдаах с??р?гэр биэбэйдээн, итир тыалынан хамсатан, ибир долгунунан бигээн, халааныгар, талааныгар нарылаан, дьоллоох уунан кими, тугу барытын кини утутарга дылы…

Оччо?о халлаан к?л?мн??р уот харах сулу?унуун кини хара?а к??х толбонноох ньууругар т??эн, тырымныы бигэнэн, умсумахтаан бараннар, к?ллэ-к?лб?т?нэн утуйарга, уостарга дылы гыналлар… Оттон ?л??нэ эбэм биир кэм тохтообокко бара, уста турар… Онуоха нуктаан, нухарыйан эрэр бойбор хара тыата, утуктаабытын кэмсиммит курдук, с????н аннынан к?р?н, хам-бааччы сукуллан туран, а?ыйа-со?уйа, уоран ытыы хааларга дылы гынар. Бэл-бэл диэтэр добун халлаан к?й хара хара?атынан к??йэ-хаайа т??эн сабаары гынар да, син биир ?л??нэ ?р?с толбон к??х иэнэ, сир-халлаан ыпсыытынан нэлэйэ кэтирээн, к?л?к таас курдук килбэйэ-томтойо к?ст?р. Оччо?о буолла?ына, куотан баран элэк гынардыы, кирис гына т??эр уонна уута кэлэн хаптайа сытар биэрэгэр тиийэн, илитиэпкэ хотуур истиэнэтэ туртас-кылбас гынарын курдук, ыма?наан ылбахтыыр. Эбэтэр кубулунан, т????? тымныыттан то?он, аргыый иттэ баран эрэрдии, хаптайа сыста?ныы, т?г?лл?? долгуйа сыырыгар тахсар уонна тиийбит бэлиэтин биллэрэн, эстэр ча?ыл?ан курдук килбэс гынан баран харааран, к???р?н, с?тэн, сыыйа утуйарга дылы гынар. Онтон анараа ?тт?н икки атахтаахха биллэрбэт…

Хор, ол курдук ?л??нэ эбэм т??н? а?алар, а?арар!

III

Оо, ?л??нэ эбэм ?сс? дьиктитэ-кэрэтэ бэрт сааскы сарсыарда! Эйэ?эс хаана эргийэн, э?ин эриэккэс ???нэн килбэйэ оонньуур ньуурун к?рд?хх?нэ, ?р? к?т??х курдук с?рэ?и? ??рэр, ?йд?р?-санаалары, с?рэхтэри-быардары кини эрэ дь???нэ ыйыстан кээ?эр. Сандааран-к?ндээрэн халлааным сырдыырыгар, алмаас таас курдук к?л?мн??, о?о ыраастык, эйэ?эстик ымайан эрэринии, илэ бааччы мичи?ниир. Кы?ыл к?м???н кыырпа?а бы?ыылаах, кыыс о?о дьэдьэн и?инээ?эр ордуктук кыы?ан, тэтэрэ дьиримниир.

Арылык сандаа к?н?м амырыын т??н? антах ??рэн, айхаллаах уотунан арыллан, аалай са?ар?анан сырдыырыгар Алданын айыл?ата, атын да салааларын алтан-к?м?с аалыы кыырпахтара кылабаччы?а, тырымна?а, дуйдуу-солотуулуу толбоннура тохтон, долгуйа усталлара олу?ун эбитин!

Итини барытын а?ата?а, атаа?а суох, эр с?рэхтээх, эрчим санаалаах эрдэ турар ки?им к?р?н, к?м?скэтин иччитин к?нд?л??р, к??стээх т????нэн толору к???лл?к тыынар. Ол эбэм сарсыардаа??ы к?л?м т?лб?н ньуурун к?нд?т?ттэн, кустуктуу ??н?н?р толон т?г?л, илэ мичил долгунуттан, бэл-бэл диэтэр к?й салгын солотуу нуолур хото?ойдоохторо, ньал?алдьыгас ньаассын солко куорсуннаахтара, к?м?с к??мэй, к??д?й к?м?г?й, к??рэгэй далбарайдар, к?р?-к?р? к?чч?йэн, к?й муора салгыны к?т????лээх тойуктарынан толороллор. Оччо?о от-мас барыта ийэлэрин ч?мч??к тамма?ынан симэнэн бараннар, хамсаабакка, им-дьим и?иллии и?ийэллэр, ?м?р??э лагла?ан, ??рд??э чуумпураллар.

Хор, ол курдук ?л??нэ эбэм к?л?мн?? к?лэр сарсыарданы к?ндээрэ, к?р?л??, чэлгийэ, мичи?нии к?рс?р!

IV

Оттон улуу халлаан у?алдьыта киирэн, холо?сотун, дьаарын ??рээри, холуон холоругунан ытыйан, иирэр силлиэнэн силбиэтэнэн, у?уктаах уотунан ?т?р?тэ т???тэлээн, уордаах эти?инэн дьабарыттан, хара сыыр курдук харах уута ындыылаах ???х хара былыттарынан хаайа-??йэ к?т?н, хаххалаан кэллэ?инэ, мэндээрбит-мандаарбыт бэйэтин мичээрин кистээн, симилиэс ???н курдук тыйы?ыран-ыгыллан, тимир ???н курдук дьэбидийэн, харааран баран, имэ?нээх ?л?гэрдик и?ин т?гэ?иттэн эппэ?нээн а?ылаан, итийэн-кутуйан, ?л??нэ эбэм илэ м?кк??эр: быстыбыт сыыр курдук хара баалланар; к??х чуо?ур атыыр о?ус ??к?р?йэн-к??лэ?ийэн эрэрин курдук, ?ллэр-т?ллэр долгунунан харба?ар; кыы?ыран, хара хал?а?а хаастарын бы?ыта-хайыта тыытан, уордаахтык дьалкыйар; к?хс? кыараан, к???л-босхо бараары, к??гэн, к?л???н алла-алла, к??стээхтик к?лл?рг??-халлыргыы, к?р таас хайатыгар тахсан т????нэн милкийэр. ?р?? к?н? хаххалаан, хара?анан сабардаан, буор дойду ньургун чэчир ыччатын ыксаппыт халлаа??а, хонно?уттан-быттыгыттан а?ылаан, сиэлэ-кутуруга туруору ыстанан, ыйылыы-ыйылыы охсу?ан эрэр атыыр курдук ?р?-та?нары мэ?ийэн, ?р?? баалынан ???э-аллара ы?а-ы?а, ?р?тэ ыстана-ыстана, ?ллэ-т?ллэ, былыты бы?ыта сынньаары, ча?ыл?аны сабыта охсоору, ???э харба?ар. Онтон, кэлин ти?э?эр тиийэн, бухатыыр ки?и таас хайа?а батыйатын ?лт? кырбаан, курустаал таас ыйылыы-ыйылыы ?лт? бытарыйан, ???э кыырайан эрэрин курдук, дьэ?кир уутунан ы?ыахтанар.

Оччо?о буолла?ына ол сир-халлаан уоттаах, уордаах оонньуутугар ол курдук уо?а-кылына киирдэ?инэ, ханнык да улахан хараап аалы хал?а?атын анныгар киллэрэн тимирдэн баран, кырылас кума?ынан к?м?н, кэриэс у?уох о?оруохтаах.

Оннук эти?, ча?ыл?ан, ?р?с, баал оонньуутугар, охсу?уутугар туох барыта, ки?илиин-с????л??н, к?т?рд??н-с??рэрдиин, оттуун-мастыын харахтарыттан уу-хаар баспытынан и?ийэн ньимийэллэр. Арай эрэллээх э?ээр хара тыа илин э?эрдэлээх халлаа??а иэ?эйэ-нусхайа, хо?куйа-то?хойо, ??эн-с?ктэн к?рд???р. Онтон с??кэн ?р???м кыайан-хотон, хара?а былыт, эргэ олох ытыы-со?уу, уостан эрэрин курдук, хара?ын уута саккыраан баран халбарыйар. Ол кэнниттэн ?т?йэ, кыстык курдук былыттар ?р?тэ ??нэн тахсаннар, арылык халлаан айыы сарда?ата дьэ арылла т??эрин кытта, ?л??нэ ?р?с к?лб?т-??рб?т к?м?с ньуура эмиэ к?л?мн?? оонньоон кэлэр.

Онтон и?иттэн ыраас айыы сандаа сырдык салгын т??эн ийэ дойдубутун арчылыыр. Оччо?о уруккутаа?ар ордуктук улуу ?рэ?им илгэтэ чэлгийэн, дьэрэлийэн, к??гэйэ долгуйан, дьиэрэ?ийэн-дуора?ыйан, к?л?мн?? к?лэр эбээт!

Хор, оннук ?л?скэннээх с??р?ктээх, ?с ?ллэр ??стээх, быстыбат быйа?наах, бар?а баайдаах би?иги, сахалар, ?л??нэ ?р?с эбэбит!

1926

Аанчык

Сайы??ы киэ?э айдаана нам барда. Чэбдик кэрэ бараан т??н к?й салгын буолан к??гэйэ к?т?н кэлэн, алыптаах илиитинэн сыыйа, аргыый а?ай ара?ас ими саба тутта. Аан дойдуну к?л?к боро? кут-ньуолах с?р??кэтэр суор?анынан: «Чэ, о?ом, утуй, уоскуй», – диэбиттии, алгыы-таптыы саба тарта.

Барыта сымнаата, чуумпурда. Хампа намыл тыа им-ньим баран, с????н аннынан к?р?н сургуллан турда. К?ст?р ыырым, дойдум б?т?нн?? да?аны, ыйытан баран ылыммыкка дылы, ылы-чып барда. К?н?с о?олор с?т??лээн аймыыр уулара, таас кыырпа?ын курдук ?р? сандаара ы?ыллара тохтоон, ??л-дь??л буолан, лу?куран сытта. Сайылык буор сыбахтаах бала?аннара кыччаан, намтаан, к?н?с к?рб?т?х ки?и манна ыал баар буолуо дуо диэх курдук, и?эн-с?тэн, к?л курдук бору?ан, хапта?ан тураллар. Онуоха, дьон баарын соруйан биллэрээри гыммыттыы, арай илин ыал т?птэлэрин буруота ордук сырдаан, к???р?н, тыа ба?ынан халлаан сиигин курдук унаарыйа сыыйыллан турбута.

Уонна им-ньим, ылы-чып, сып-сымна?ас, с?п-с?р??н.