Түүл буолан сүтүмэ

Т??л буолан с?т?мэ
Галина Васильевна Нельбисова

Таптал таабырына
Сэ?э??э таптаспыт с?рэхтэр бэйэ-бэйэлэригэр курдаттыы тарды?ыылара, дуу?аларын аймал?ана ойууланар.

?г?с сыллары у?уордаан с?тэрсибит с?рэхтэр сипсиэрдэригэр кубулуйбут таптал ту?унан сэ?эн эдэр-эмэн да аа?ааччыны умсугутуо?а, олох кэрэтэ ха?ан да б?ппэтин ?йд?т???э.

Галина Нельбисова

Т??л буолан с?т?мэ

Сэргэлээхтээ?и эриэккэс эдэр саа?ым эрэллээх до?отторугар – «Саха салаата-79» устудьуоннарыгар ананар

Даша с??рэр-хаамар икки ардынан т?ргэн-т?ргэнник элэгэлдьийэн дьиэтин диэки баран и?эр. Сар-сыардаа??ы са?а у?уктан эрэр айыл?а кэрэ к?ст??-лэрэ, ыраах тыа кэтэ?эр кэ?э чоргуйара, чыычаахтар чыбыгыра?аллара кини дуу?атыгар баар ?р? к?т?-??лл??т?н, ис и?иттэн ??р??т?н-к?т??т?н оруобуна до?у?уоллуурга дылылар. Барыта кини кулгаа?ар кэрэ музыка буолан и?иллэр, ыраас ыра санааларынан кынаттыыр.

Бэ?э?ээ киэ?э оскуоланы б?тэрбиттэрин банкет-таан баран, ?гэс курдук, к?н? к?р?ст?лэр, т??н? бы?а сэлиэнньэлэрин уулуссаларынан хаамыстылар. Бан-кеты учууталлара, т?р?пп?ттэрэ барахсаттар ?ч?гэй-дик да тэрийбиттэр. Бары да?аны ха?ан оскуола-бытын б?тэрэн улахан дьон буолабыт, этиллэринии олох киэ? аартыгар атаарыллабыт диэн к??тэ, долгуйа сылдьыбыт о?олор бэ?э?ээ киэ?э уон сылы бы?а ??рэппит-ииппит учууталлара са?арбыттары-гар-и?эрбиттэригэр, алгыс тылларын анаабыттарыгар уйадыйан ыллылар бы?ыылаах. Даша мунна кычыгы-ланан, к??мэйигэр туох эрэ хомуок кэлэн б??лээн, хара?а ууланан ыксаан ылла ээ…

Экзаменнарга бэлэмнэнэн бу?уу-хатыы, аттестаты му?утуурдук тупсаран салгыы ??рэххэ киирэр быраа-бы ыларга дьулу?уу к?ннэрэ кинилэр кылаастарын ?сс? т?мс??лээх о?ордо. ??рэхтэригэр ?р?? ?ч?гэй о?олор предметтэринэн ?ллэстэн атыттарга к?м?л?с-т?лэр, иккилии-?ст?? буолан кытты?ан экзаменнарга бииргэ бэлэмнэннилэр. Ол эрээри ??рэххэ барар быраап наар «4» уонна «5» сыана?а ??рэммит т??рт о?о?о бэрилиннэ. Атыттар бары «Оскуола – произ-водство – ?рд?к ??рэх» деви?инэн совхозтарыгар хаалан икки-?с сыл ?лэлиэхтэрэ турда?а. Кылаа?ынан бука бары биир ферма?а тылламмыттара да, сура?а, кыаллыбат курдук ???. Учаастактарынан тар?атыах-тара дэ?эллэр.

Дьэ, Даша бу боппуруоска улахан толкуйга т??э сылдьар. Саатар, о?о эрдэ?иттэн доруобуйатынан м?лт?х, б??р?нэн ыарытыйан эмтэнэн тахсар буолла?а ???. Дьэ ол и?ин ийэлээх а?ата туох и?ин ферма ?лэтигэр ыытыахтарын ба?арбаттар, хайдах эрэ гынан ??рэххэ ыытар санаалаахтар. Даша аттестатыгар икки эрэ «?стээх» и?эр. Химия?а уонна алгебра?а. Учуу-таллара т??? да «4» сыана?а тарда сатаабыттарын и?ин кыаллыбата. Даша ?рд?к? кылаастарга ??рэнэрин ту-хары ити предметтэр тустарыттан кылаа?ыгар хаачыс-тыба быры?ыанын та?нары тарда сырытта.

– Дашоо, хайа, банкеттаан баран и?э?ин дуо? – ыала Кэтириис ча?аарбытыттан Даша со?уйан «хо-дьох» гына т?стэ.

– Дьэ, банкеттаан б???. Эн ынахтаргын ??рэн ба-ран и?э?ин дуо? – Даша Кэтириис тала?ынан далбаатана-далбаатана дьиэтин диэки дьулуруйарын баты?а кэпсэтэ истэ.

– ??рдэрбэккэ эрэ бэйэлэрэ дьиэ та?ыттан ара-?ыахтара диэтэ?и? дуу. Инньэ гымматахха к?н? бы?а сытыахтара. Эн ийэ? ынахтара арай улгумнара бэрт. Ха?ан да ??рэрин к?рб?пп?н, тиэргэн тас ?тт?гэр та-?ыстылар да, соруктаах дьон курдук, баран хаалаллар.

– ??рэтиитэ оннук, Кэтириис, – Даша, ынахта-рын хай?атан киэн туттубуттуу са?аран баран, бэйэтэ-бэйэтиттэн сонньуйа санаата.

– Даша, ??рэххэ путевка ыллы? ини? – Кэтириис ыйытала?ар.

– Суох, до?ор. ?стэрдээхпин дии.

– Оттон ийэ? ??рэнэ барыа диирин истибитим, – Кэтириис со?уйар.

– Алгебра?а, химия?а «?стэн» ???э билбэтим. О?олорбун кытта ?лэлии барыам буолла?а.

– Оттон доруобуйа?, сэгэриэм? Сэлиэнньэ та?ы-наа?ы хотоннор бука бары ?т?кт?сп?т курдук тым-ныылар, чэ? муустар. Ку?а?ан б??рдээх ки?и онно кыайан ?лэлээбэт. Арай, туох эрэ чэпчэки ?лэ баара буоллар. Ол туох к?ст?? буолла?ай? – Кэтириис, хаа-марын тохтотон, бэркэ толкуйдаабыттыы туттунан турда.

– Чэ, к?ст?н и?иэ. Мин кылаа?ым о?олоруттан туора барыахпын ба?арбаппын, – Даша кэлииккэтин аанын а?ан олбуоругар киирэн хаалла.

Дьиэтигэр киирбитэ ийэлээх а?ата остуолларыгар утары к?рс?н олороллор. Чэйдээри кинини к??пп?т-тэр бы?ыылаах. Кэпсэтиилэрэ да?аны кини – со?отох о?олоро Даша инники дьыл?атын ту?унан буолбута сэрэйиллэр.

– Хайа, тоойуом, т??? бэркэ т?м?ктээтигит? – ийэтэ ыйытала?ан барда.

– Бэртээхэй! Ол эрээри, хайдах эрэ хомолтолоох курдук дии. Арай итиэннэ оскуола?а тэриммэтим дьикти эбит. Сайы??ы сынньала? курдук санаан дуо?уйа утуйа т???лл??, онтон о?олорбунуун ?лэлии барыам дии, – Даша ийэтин кытта кэпсэтэ-кэпсэтэ хо?угар аа?ан банкетыгар анаан тиктэрбит мааны былааччыйатын оронун т?б?т?гэр кичэллээхтик ыйаан кэбистэ. Хара?ын кырыытынан сиэркилэ?э к?рб?т?т-тэн со?уйа санаата. Бэ?э?ээ киэ?э ыала Нина у?ун су?уо?ун ?р? та?ааран баран, о?ох билиитэтигэр биилкэни ититэн, икки чанчыгынан бакенбард т??э-рэн биэрбитэ. Санаатыгар, тута улахан ки?и буола т?сп?тэ. «А?ыйах сыллаахха диэри кып-кыра кыыс ньирэйдэрин кытта оонньо?он, ?р?мэччилээн тэлээрэ сылдьар курдук эти? дии. О?о улаатара д?б???н, ол и?ин би?иги кырдьар буоллахпыт. Дьэ, кырасаабысса буоллу?, элбэх уол с?рэ?ин уулларыа? турда?а. Су?уоххун кырыйтарарга тиэтэйимээр эрэ. Хойуута, ?ч?гэйэ да бэрт. Уой, былааччыйа? бэйэ?эр бара-рыын… Ончу да с?ктэр кыыс курдуккун», – Нина Даша батта?ын о?оро-о?оро ??рб?тэ-к?пп?тэ.

– Чэ эрэ, Даша, бэттэх кэл эрэ. Чэйдээри кэтэ?эбит, – а?ата тиэтэтэр са?ата и?илиннэ.

Ийэтэ остуолу толору ас б???т?н тардыбыт. К??рчэхтээбит. Аны сахалыы баахылалаах.

– Са?а?ы? ?р??нэ баахыла о?орон ыыппыт. Бэ-?э?ээ киэ?э эн би?икки оскуола?а барбыппыт кэнниттэн кэлэ сылдьыбыт ???, – ийэтэ баахылалаах б?л???эни кыы?ын диэки чуга?ата-чуга?ата кэпсиир.

– Т?р?пп?ттэр б?г?н туохха мусталларый, ийээ? – Даша «сарсыарда ?сс? к?рс?б?т ээ» диэбиттэрин муодар?аан ыйытта.

– Оттон и?иппитин-хомуоспутун ким хомуйар? Э?иги утуйан сынньаныа этигит дии. Биэс-алта буо-лан мустуох буолбуппут.

– А-аа, и?ити диэ, – Даша итии чэй и?эн, тото-хана а?аан сылаата киирбитин дьэ билбит курдук буолан барда.

– Даша, сарсын-?й??н уталыппакка комском кыыска, Марина?а, бара сылдьары? наада, – ийэтэ а?атын диэки к?р?н ыла-ыла аргыый эттэ.

– Комском?а даа, ол то?о, ийээ? – Даша кырдьык со?уйда.

– Марина райкомоллары кытта кэпсэппит, ??рэххэ барарга ?сс? биир путевканы ылыах буолбут, – ийэтэ кыы?а со?уйбутуттан куола?а ?сс? кыччаата.

– Оо дьэ, ийээ, кэм буолуо, эмиэ о?олортон туораан, уоран кэриэтэ путевка ылабын дуо? ?лэлии барыам дии, икки-?с сылынан кылааспын кытта тэ??э туттарсыам буолла?а дии, – Даша мэктиэтигэр утуктаабыта аа?а бы?ыытыйан сэргэхсийэн кэллэ.

– Даша, эн доруобуйа? м?лт???н бары билэллэр. Ийэ? эмиэ ыарытыйар, сотору ?лэлээн да б?т?? этэ. ??рэнэ охсон ?лэ?ит буоллаххына би?игини иитэри? буолуо. Та?ыттан к?р?-к?р? хотон ?лэтин туох эрэ быраа?ынньыкка т?мсэр курдук саныыгыт. Ол а?ыйах ?р?б?лгэ ыанньыксыттары солбуйан, элбэх буолан к?хх?, мэниктии таарыйа сылдьаргыт курдук буолба-тах. Санаан к?р, биир да ?р?б?л, быраа?ынньык к?нэ суох, тыбыс-тымныы хотоннорго, к?н? бы?а эрэ?иинэ саппыкынан сырыт эрэ. Ки?иэхэ саамай к?нд?тэ – доруобуйата, – а?ата бэйэтэ д?р?н-д?р?н, а?ыйахтык са?арар ки?и, эрдэттэн бэлэмнэммит бы?ыылаах, кумаа?ыттан аа?ар курдук, этэн-тыынан кэбистэ.

– Дьиэ?э элбэхтик м???стэххинэ си?э суох буолан хаала?ын дии. Хото??о бэйи, олорон турбаккын. Ына-?ы? ыа?ына, а?атыы?-сиэтии?, т??ннэри-к?н?стэри манаан т?р?т???, но?уому? к?рдь??тэ. Балыы?алар да к?р?стэхтэрин аайы «хото??о ыыппат инигин» дэ?эллэр. С?пк? этэллэр, эйигин бу сыллар тухары билэллэрэ бэрт. Марина?а да путевканы эйиэхэ анаан биэриэх буолбуттар. Син биир ??рэххэр ку?а?ана суо?у?, активист комсомолка буолары? аахсыллан эрдэ?э. «Делегаппыт дии» диэбиттэр ???. Оройуоннаа-?ы конференция?а делегат эти? буолбат дуо? А?а? саамай с?пк? этэр. Мин эйигин харыстаан онноо?ор бэйэбит хотоммутугар киллэрбэккэ этэ??э улаатын-нардым. Почта?а кэлиэхпэр диэри мин да ?л??б?н толорбутум, хото??о быста сыспытым. Онон «со?отох кыыспын дьэ хото??о киллэрэр ???б??н» диэн са-наалаах этим, – аны ийэтэ, араа?а, былааннаабытта-рын курдук «атаакалаата».

Даша бастаан са?ата суох олордо. Дьонун кытта м?кк??э ??р?йэ?э суох. Элбэхтик эттэрэн, ?с???н ийэтин хомоторун билэр. Оттон а?аларын тыла кинилэр дьиэлэригэр – сокуон. Ха?ан да элбэхтик са?ара, буойа-хаайа сылдьыбат эрээри кини этиитэ б?тэ?иктээх буолар. Даша ийэтинээн а?алара туох диэбитин бол?ойон истэллэр, ылыналларын этэллэр, ол кэриэтин тугу эмит с?б?лэспэтэхтэринэ биллибэти-нэн-к?ст?бэтинэн к?нн?р?? киллэрэн биэриэхтэрин с?п. Ити олороллорун тухары ийэтин муудара?а. А?ата Афанасий Егорович ийэтиттэн уон биэс сылынан а?а. «?й?н-т?й?н булбут, толкуйдаах, саастаах ки?иэхэ тахсаммын ?ч?гэйдик олордум», – диэччи. А?алара, саа?ыран баран, дьиэ-уот тэриммэккэ, со?отох хаала сы?ан баран кэргэннэммит. Кыы?ын олус к??скэ тап-тыыр. Онон эр ки?и халы? хахха, суон дурда буо-ларын ийэлээх кыыс ?ч?гэйдик билэллэр.

– Чэ с?п, а?аа. Утуйа барыым, сибиэ?эй ?йг? кэпсэтиэхпит буолла?а, – Даша то?о эрэ а?атыгар эрэ ту?аайан эппитин ?йд??б?кк? хаалла.

Ийэлээх а?ата кыыстарын баты?а к?р?н хааллылар.

* * *

Даша у?уктубута, к?н?с 3 чаас буолбут. Дьиэ и?э уу чуумпу. Дьоно ?лэлэригэр бардахтара. Баарыан сар-сыардаа??ы ?р? к?т???лл??лээх санаата арыый намыраабыт курдук. ??рэххэ ыытардыы бы?аарбыт-тар. Хайдах гыныах му?а буолла?ай? О?олоругар «миэхэ путевка булбуттар, онон ??рэххэ барабын» диир дуу? Кыргыттарын кытта былааннара элбэх этэ. Сотору сайылыкка тахсан ?лэлээбитинэн барыахпыт дэспиттэрэ. Арай саамай чугас дь??гэтиттэн Ольга-тыттан арахсарыттан санаар?ыы сылдьыбыта. Оля мэл-дьи «4», «5» сыана?а ??рэммит ки?и, путевка ылара чуолкай этэ. Идэтин да талбыта ыраатта, эмчит буо-луон ба?арар.

Даша да?аны учуутал буоларга бигэтик бы?аарым-мыта. Бастаан нуучча тылын уонна литературатын ??рэтэр учуутал буоларым дуу дии сылдьан, ?рд?к? кылаастарга тахсан баран т?р??б?т тылын, литература-тын ??рэтэр учуутал идэтин ылыан ба?арда. Ити, араа?а, кинилэр оскуолаларыгар кэлэн практикаларын барбыт саха тылын литературатын салаатыгар ??рэнэр устудьуонкалар сабыдыаллара бы?ыылаах. ?с эдэр-кээн, ?ч?гэйкээн кыргыттар ?лэлээн барбыттара. Барыларын да ыра санааларыгар баар ырыа?а ыллам-мыт, хо?оо??о холбоммут Сэргэлээх уопсайдарын оло?ун ту?унан ыйытала?ан тахсыбыттара. Кыргыттар кэпсээннэриттэн Сэргэлээх ?сс? умсугутуулаах, дьик-ти кэрэ дойду буолан к?ст?б?тэ. Саха салаата ураты сылаас эйгэлээх, университет ханнык да факультетта-рыгар майгылаабат ис тыыннаа?ын ту?унан эмиэ эл-бэхтик истибиттэрэ.

Даша о?о эрдэ?иттэн бэйэтиттэн кыралары кытта бодьууста?арын, кинилэри ??рэтэ-иитэ, такайа сыл-дьарын с?б?л??р. Пионерга киириэ?иттэн былдьа?ык-таах ба?аатай. Кылаас салайааччылара, о?олор кылаас-тарыгар кинини аната сатаан оскуола ыстаарсай пионерба?аатайыгар Августина Захаровна?а сайаапка-ла?ан биэрээччилэр.

Даша ??рэнэ барда?ына бу сыллар тухары дьулуспут Сэргэлээ?эр олорон устудьуоннуур дьолго тиксиэхтээ-?иттэн б?тэйдии ??рэр, долгуйар. Арай, экзаменнарын этэ??э туттаран киирэн хааллын. Республика араас оройуоннарыттан мустубут о?олору кытта до?ордо?уо, са?а дь??гэлэр баар буолуохтара. Дьэ уонна «кинини» к?рс?? дии, бу орто дойдуга ананан т?р??б?т а?арын, олох ??р??т?н-хомолтотун тэ??э ?ллэстэр к?нд? до?орун. Устудьуонка буолан та?ас-тыынсаптыын, дь???нн??н-бодолуун тупсан дойдутугар кы?ы??ы-сайы??ы сынньала?ар кэлиэ, ахты?ан-ахты?ан баран кылаа?ын о?олорун кытта ??рэ-к?т? к?рс?? этэ.

Бэйи эрэ, оччо?о ол кэпсэтиинэн ылыллыбыт пу-тевканы ылан туттарса барар дуо? Доруобуйатын туру-гуттан бэйэтэ да кы?ыйа-абара саныыр, наар кини ыалдьан, сотору-сотору эмтэнэн тахсар. Бииргэ ??рэм-мит о?олоро, учууталлара ону барытын билэллэр эрээри, син биир наар кини бары ыарахантан босхо-лонон и?эриттэн буруйдана саныыр.

Саала?а телефон тыа?аабытыгар Даша ойон та?ыста.

– Алло, Даша, дорообо. Маринабын.

– Дорообо, Марина.

– Бастатан туран, оскуола?ын б?тэрбиккинэн!

– Ба?ыыба.