Оценить:
 Рейтинг: 0

Медиаконвергенция шароитида газеталар таҳририятининг иқтисодий-молиявий аҳволи: муаммо ва ечимлар

<< 1 2 3 >>
На страницу:
2 из 3
Настройки чтения
Размер шрифта
Высота строк
Поля

– босма нашрлар саноатини са?лаб ?олиш, ривожлантириш исти?болини асослаш.

Илмий янгилиги. Медиаконвергенциялашув шароитида та?ририятлар и?тисодий бош?арувида кечаётган мураккаб жараён ва айрим ин?ирозли ?олатлар босма оммавий ахборот воситалари со?асида янги тад?и?отлар олиб боришни та?озо этмо?да. Интернет ва ра?амли технологиялар таъсирида газета-журналларга ?изи?иш тобора пасайиб бораётган бир пайтда босма оммавий ахборот воситаларининг и?тисодий мураккаб ?олатга тушиши та?лили ва ундан чи?иш йyллари тад?и?ига доир илмий изланишлар бошлан?ич бос?ичда тургани мавзунинг янгилигини белгилайди.

Тад?и?отнинг асосий масалалари ва фаразлари. Тад?и?отда интернет ва ра?амли технологияларнинг босма оммавий ахборот воситаларининг и?тисодий а?волига таъсири, та?ририятларнинг моддий жи?атдан мураккаб ?олатга тушишига сабабчи бyлган бирламчи ?олатлар, та?ририятлар и?тисодий менежментига доир масалалар yрганилади. Босма нашрларни молиявий тангликдан олиб чи?ишнинг йyллари сифатида та?ририятларнинг янги и?тисодий стратегияси ва редизайнини ишлаб чи?иб амалда ?yллаш фараз сифатида илгари сурилган.

Тад?и?от мавзуси бyйича адабиётлар шар?и (та?лили). Мавзунинг назарий масалалари босма нашрлар таснифи, типи ва типологияси, медиаконвергенция, ОАВ бозоридаги тара??иёт тенденциялари акс этган бир ?атор хорижий адабиётлар ор?али yрганилган. Жумладан, медиа и?тисоди[6 - Киверин В. И. Экономика редакции газеты. Учебное издание. М.: Аспект Пресс, 2002. Основы медиабизнеса: учебник для студентов вузов / под ред. Е. Л. Вартановой / Е. Л. Вартанова, А. В. Вырковский, В. Л. Иваницкий и др. – Аспект Пресс Москва, 2014. – 400 с. ISBN 978-5-7567-0724-3 Демина И. Н. Экономика предприятий средств массовой информации. – Иркутск, 2001; Иваницкий В. Л. Основы бизнес-моделирования СМИ: Учеб. пособие для студентов вузов. – М.: Аспект-Пресс, 2010.], медиамаркетинг[7 - Аникеева-Науменко Л. О., Пересветова Е. Б. Международный маркетинг: Учебное пособие для бакалавров – М.: МГУПС (МИИТ), 2015. – 275 с., Авдюкова, А. Е. Интегрированные маркетинговые коммуникации. [Электронный ресурс]: учебное пособие / А. Е. Авдюкова; Урал. гос. пед. ун-т. – Электрон. дан. – Екатеринбург: [б. и.], 2018. – 1 электрон. опт. диск (CDROM)., Беляев В. И. Маркетинг: основы теории и практики: учебник / В. И. Беляев. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: КНОРУС, 2010. – 680 с. Бест, Роджер. Маркетинг от потребителя. Пер. с анг. – М.: Манн, Иванов и Фербер, 2018. – 696 с, Жарников Д. С. и. др. Маркетинговые коммуникации: Учебник / Под ред. И.Н.Красюк. -М.: ИНФРА – М, 2014. – 272 с, Эргашходжаева Ш. Ж., Самадов А. Н.,Алимходжаева, Н.Э., Шарипов И. Б. «Маркетинг коммуникацияси» Ў?ув ?yлланма. —Т.: «И?ТИСОДИЁТ», 2019. 418 б.], медиаконвергенция[8 - Grant А., Wilkinson J. Understanding Media Convergence. N.Y.: Oxford University Press, 2008. 17. Quinn S. Convergent Journalism: The Fundamentals of Multimedia Reporting. New York: PeterLang, 2018. 23.Вартанова Е. Л. К чему ведет конвергенция СМИ? // Информационное общество. 1999. Вып. 5. С. 11—14. 72.Саенко А. Н. Электронная конвергенция электронных ПР-текстов. Вiсник ХНУ. 2009. №848.], реклама[9 - Василев Г. А., Поляков В. А. Основы рекламы. Учеб. пособ. – Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2006. -132 с., Донцев А. И., Овчаренко А. Н. экономические результати рекламной восприимчивости. – Москва: Эксмо, 2007. -125 с., Ефремовой. Т., Ефремова Ф. Современный толковый словарь русского языка. http://dic.academic.ru/dic.nsf/efremova. 2000. Клод Хопкинс. Научная реклама. Телескоп: наблюдения за повседневной жизнью петербуржцев. – Москва, 2006. №4. С.45 —57 Каримова Л. И. Социально-психологические и этнопсихологические особенности социальных представление и устоновок личности по отношению к рекламе. Кандидатская диссертация.. – Ташкент, 2003. – 150 с.] тушунчалари ало?ида адабиётларда yрганилган. Шунингдек, Аллен П., Амблер Т., Банкин А., Ворошилов В. В., Гайкалов А., Гоголева В. В., Грабельников А.А, Гуревич С. М., Демина Ю., Дихтль Е., Хершген X., Дойль П., Засурский Я. Н., Колесниченко А., Коханова Ю., Курбанова Д., Маккуэйл Д., Оськин A.B., Смирнова О. В., Нейман А., Теллис Ж. ва бош?аларнинг тад?и?отларини киритиш мумкин. Ўзбекистонда эса С. Дониёров, Н. Тошпyлатова, Б. Алимов, ?. Саидовнинг илмий изланишлари ди??атга сазовор. Ш. ?удратхyжаев, К. Алламжонов, З. Бобожонованинг ОАВдаги публицистик чи?ишлари ?ам а?амиятли.

Шунга ?арамай, айнан босма ОАВнинг айни кундаги молиявий а?волини yрганган, и?тисодий муаммоларини илмий та?лил этган адабиётлар деярли учрамайди.

Тад?и?отда ?yлланган методиканинг тавсифи. Тад?и?отларимизда кузатув, ?ужжатларни yрганиш, солиштириш, тизимли та?лил, контент анализ, социолингвистик та?лил, моделлаштириш усулларидан фойдаланилган.

Тад?и?от натижаларининг назарий ва амалий а?амияти шу билан белгиланадики, тад?и?от иши натижасида олинган хулосалардан Ўзбекистонда медиаконвергенция шароитида босма оммавий ахборот воситалари та?ририятининг моддий ?олатини яхшилаш, нашрлардаги материалларнинг мазмунини бойитиш ва дизайнини янгилаш ор?али аудитория ?амровини ошириш, ишчи-ходимларнинг маошини ошириш ва моддий ра?батлантириш механизмларини такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Шу билан бирга, ушбу мавзуни yрганиш жа?он босма оммавий ахборот воситаларининг и?тисодий бош?аруви со?асида кечаётган yзгаришлар, тенденциялар, тамойилларни ани?лашда му?им а?амият касб этади.

I БОБ. КОНВЕРГЕНЦИЯЛАШУВ ШАРОИТИДА ТА?РИРИЯТЛАРНИНГ И?ТИСОДИЙ-МОЛИЯВИЙ ТАРА??ИЁТ ХУСУСИЯТЛАРИ

1.1. Тижорийлашув замонавий медиамаконнинг етакчи тенденцияси сифатида

Медиаконвергенция анъанавий ва янги медиа шаклларининг интеграциялашув жараёни бyлиб, унда медиадаги контент бош?а платформада такрорланади ёки му?обил медиамайдонлар яратилади[10 - Журналистика и конвергенция: почему и как традиционные СМИ превращаются в мультимедийные / под ред. А.Г Качкаевой. М., 2010. – С. 60]. Конвергенция сyзи лотинча «convergere» дан олинган бyлиб, я?инлашмо?, кесишмо? маъносини беради. Бунда турли жараёнларнинг yзаро мослашуви, муросага келиши кузатилади. Медиа со?асида кечаётган глобаллашув, ра?обат, тижорийлашув, ОАВнинг сиёсийлашуви каби жараёнлар босма нашрлардан ахборот бозорида яшаб ?олишнинг янги шаклларини ?идиришни та?озо этмо?да.[11 - Шеремет Виталий Викторович Типология медиаконвергенции//Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 2: Филология и искусствоведение 2012. – №1] Ахборот бозорига мослашишга эса медиаконвергенция ёрдам беради.[12 - Кравченко Н. П. Реализация новых функций журналистики в государственных СМИ // Вестник Адыгейского государственного университета. Майкоп, 2010. Вып.3 (63). С. 78—84.]

Медиаконвергенция феноменини турли ну?таи назарлардан кyриб чи?иш мумкин. Маршал Маклюэн ?арашларига кyра, келажакда барча ахборий тизимлар ягона форматга yтиши, «дунё глобал ?ишло??а айланиши», Николас Нигропонте фикрича, ало?а тизими, босма ОАВ, ТВ ва радио уй?унлашуви, Г. Женкинснинг типологиясига кyра, технологик, маданий, ижтимоий конвергенцияга бyлинув, Г. Майкл ва Ш. Ян ишлаб чи??ан конвергенциялашувнинг 4 мезони (1. Технологик мезон (телекоммуникация тармо?ларининг бирлашуви); 2. Ишлаб чи?ариш мезони (анъанавий ОАВнинг ра?амли медиамакондаги фаолияти); 3. Ижтимоий мезон (фойдаланувчилар томонидан яратилган контентнинг ошиши); 4. Матн yзгариши (ахборотларнинг турли медиа шаклларида акс этиши), М. Кастельснинг классификацияси (кyплаб каналлардаги коммуникацияга мослашувчи онг фаолияти, ягона ахборот о?ими, ОАВнинг ягона тизимга бирикиши), В. Шеремет типологияси (технологик, жанрли бирлашув), Олег Кашин типологияси (медиасаводхонлик, медиага бизнес сифатида муносабатда бyлиш) медиаконвергенция ?одисасини илмий жи?атдан тyли? тасаввур ?илишга имкон беради.

Медиа – ахборий ма?сулотларнинг бозори. Медиабозорда тайёрловчи, ахборот (ма?сулот), етказиб берувчи ва истеъмолчи иштирок этади. Тайёрловчи бу – ?оя муаллифи. У материалларни тyплайди, та?лил ?илади, медиаматнни тайёрлайди, узатади. Ма?сулот (ахборот) – матн, белги, сурат ва рамзларда ифодаланган маълумот. Етказувчи (канал) – ахборотни узатиш воситаси (медиа). Истеъмолчи – ахборотни олувчи, yрганувчи, тал?ин ?илувчи шахс.

Медиа бозори – бу мураккаб, кyп ?иррали, кyп томонлама макон. Журналистик ахборотни ишлаб чи?иш ва сотиш жараёнига мувофи?, у икки ?исмга бyлинади: ресурслар бозори ва ахборот бозорининг yзи. И?тисодий ну?таи назардан медиасаноат ноанъанавийдир. Чунки ОАВ yз ма?сулотини бир ва?тнинг yзида иккита бозорда – товар ва хизмат сифатида ишлаб чи?аради. Медиама?сулот – ахборот, фикрлар, кyнгилочар контент, аудиторияга етказилган билимлардир. Хизматлар бозорида оммавий ахборот воситалари реклама берувчиларга оммавий ёки ихтисослашган аудиторияга кириш хизматини та?дим этиш ор?али ишлайди. Медиа бозори бир неча бyлимларда шаклланган мураккаб кyп ?атламли тузилишга эга. Биринчиси, турли оммавий ахборот воситаларининг yзига хос хусусиятлари билан белгиланади. Шунга кyра, бозор бир неча со?аларга бyлинади: босма оммавий ахборот воситалари, телевидение, радио, интернет, киносаноат. Медиа бозорининг иккинчи бyлаги – бу географик принцип асосида ?урилган. У маълум ?удудлар чегараларида ани? товар ёки хизматларни сотувчи ва харидорлардан иборат бyлади. Медиа со?аси учун географик бозор асосий тушунчалардан бири ?исобланади. Чунки у медиафирмани унинг ма?сулоти тар?атиладиган ва унинг фаолияти билан бо?ли? бyлган ?удуд билан бо?лайди. Ресурслар бозори молия бозори, ме?нат бозори, нашриёт бозори, техника бозори, материаллар бозори, ахборот ва ?оялар бозорини yз ичига олади.

Медиаи?тисод со?асидаги энг нуфузли мутахассислардан бири бyлган Р. Пикард «оммавий ахборот воситалари — аудитория – реклама берувчилар» учбурчагидаги муносабатларни та?лил ?илиб, медиабозорнинг мо?иятини ани? шакллантирди.

Бу жараёндаги асосий ?одиса бу тижорийлашувдир. Тижорийлашувфойда олиш ма?садида муайян товарни бозорга олиб чи?иш жараёни ?исобланади[13 - Пименова А. З., Фонштейн Н. М. Продвижение технологического продукта на рынок. – М.: АНХ, 1998. – 312 с. – ISBN 5-900286-01-0 (https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BB%D1%83%D0%B6%D0%B5%D0%B1%D0%BD%D0%B0%D1%8F:%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%87%D0%BD%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3/5900286010).]. Медианинг тижорийлашиб бораётгани унинг и?тисодий ?иймат ту?дираётгани, мамлакат ЯИМдаги улуши ошиб бораётганида кyринади.

Бу Ўзбекистонда ?арийб 1700 та ОАВ мавжуд бyлса, 2020 йилда ЯИМ дефлятор индекси ахборот ва ало?а со?асида 107,5 фоизни ташкил этди, деганидир. Ахборот ва ало?а тармо?ининг мамлакат и?тисодиётидаги улуши 1,6 фоизга тенг. Ривожланган мамлакатларнинг ялпи ички ма?сулоти таркибида тобора кyпро? улушни эгаллаб турган ало?а, ахборот ва технологиялар со?асидир. Айни?са, А?Ш, Япония, Германия, Буюк Британия ва Франциянинг бу борадаги тажрибаси yзига хос. Башарият тармо?лар yзгариши, бу жараённинг ра?амлашуви, мобиллашуви, со?ага сунъий интеллектнинг жорий этилиши билан бо?ли? му?им даврни бошдан кечирмо?да. 2022 йилга бориб дунё ЯИМнинг ?арийб чорак ?исми ра?амли секторга тy?ри келиши прогноз ?илинмо?да.

Медиа со?асининг тижорийлашиб бораётгани ахборотнинг товар сифатидаги ?иймати ошиб бораётгани, у янги аср нефтига айланаётганида кyринади. Бугун босма ОАВ тижорийлашувнинг иккинчи тyл?инини бошдан кечиряпти, дейиш мумкин. Биринчи тyл?инда газеталарга обуна ва ?изи?иш катта бyлган, уларнинг хусусийлашуви билан кечган, реклама берувчилар кyп бyлган даврни yз ичига олса, бугунги тижорийлашув ахборот бозорининг янги шарт-шароитларига мослашишини англатади. Бундаги асосий даромад газеталар тиражини реализация ?илиш ва реклама ор?али бyлган. Яъни биринчи тyл?инда «Даракчи», «Су?диёна», «?орди?» каби газеталар пайдо бyлган, «Хал? сyзи», «Маърифат» каби нашрлар и?тисодий жи?атдан гуллаб-яшнаган бyлса, иккинчи тyл?инда буларнинг барчаси даромад топишнинг янги шаклларини ?идиришга мажбурлиги билан изо?ланади.

Хyш, медиаи?тисодиёт, медиабизнесда тижорийлашув негизи сифатида асосий сотиладиган ва харид ?илинадиган нарса нима? 1970-йилларнинг охирида америкалик тад?и?отчи Д. Смайт биринчилардан бyлиб аудитория оммавий ахборот воситаларининг товари эканини эълон ?илди. Унинг фикрича, медиакомпаниялар аудиторияни шакллантиришда лойи?алаш ва реклама берувчиларни назарда тутади. Бу борада оммавий ахборот воситаларининг мазмуни аудиторияни жалб ?илишнинг бир усулига айланади. Шунинг учун аудиторияни яратиш ишлари оммавий ахборот воситаларининг асосий вазифасидир. Биро? бу ?араш замонавий ахборот маконига мос келмайди. Бугун ахборот (ва унинг турли шакллари) ишлаб чи?арилаётган, ?иймат ту?дираётган товардир. У ор?али инсонларнинг ди??ат-эътибори учун курашилади.

Медианинг тижорийлашуви газеталар та?ририяти фаолиятига товар айланмаси, харажатлар, рентабеллик каби тушунчаларни киритади. Та?ририятларнинг и?тисодий ма?садларини ?уйидаги график шаклида ифодалаш мумкин[14 - Киверин В. И. Экономика редакции газеты. Учебное издание. М.: Аспект Пресс, 2002. http://evartist.narod.ru/text6/11.htm]:

Та?ририятнинг тижорий ма?садларини амалга ошириш ?уйидаги омилларга бо?ли?:

1. Табиий ресурс, хомашё. Булар газета чи?ариш учун зарур ?о?оз, электр энергияси, ёнил?и, сув, бyё? ва ?оказо. Айнан шу омил газеталар та?ририятининг асосий харажатларини ташкил этади, бюджет сарфини оширади, фойдани камайтиради.

2. Инсон ме?нати ресурси. Газетачилик саноатида ма?сулот сифати бош?а со?аларга солиштирганда янада му?им ?исобланади. Бу интеллекти ю?ори, профессионал кадрларни ишга жалб этишни, уларга ю?ори ?а? тyлашни та?озо этади. Журналист имижи газетанинг ?ам оммабоплигини белгилаб беради, фойда келтиради. Медиама?сулотнинг сифатсиз тайёрланиши молиявий натижадорликни тушириб юборади.

3. Тадбиркорлик ?обилияти. Маъмурий бош?арувнинг молиявий-и?тисодий жи?атдан тy?ри олиб борилиши му?им а?амиятга эга. Та?ририят ра?бари нашрни етакчилар ?аторига олиб чи??анига оид амалиётдан кyплаб мисоллар келтириш мумкин.

4. Та?ририятнинг асосий капитали. Бунга бино, босмахона, моддий-техник базани киритиш мумкин. Та?ририятнинг бойлиги ишлаб чи?ариш ?увватини оширишга хизмат ?илади.

5. Фан, техника, менежментда yсиш. Бу ахборий ма?сулот ва товарлар бозорида yз yрнига эга бyлиш, ра?обатбардошликни таъминлаш, фойда олишда му?им yрин тутади.

6. Оммавий э?тиёж. Газетачилик саноати ёки бизнесида ?ал ?илувчи омил. Агар омма маънавий жи?атдан газета y?ишга э?тиёж сезмаса, газеталарнинг уриниши бесамар кетиши мумкин.

Та?ририятнинг чи?имлари:

Тижорийлашув асослари, унинг модели ва кyринишлари, амалга ошиш шакллари тy?рисида кyплаб илмий изланишлар олиб бориш мумкин. Аммо бизнинг олдимиздаги асосий масала медиаконвергенция шароитида газеталар та?ририятининг и?тисодий-молиявий а?воли, муаммоларни yрганиш, та?ририятларнинг и?тисодий-молиявий тара??иёт хусусиятларини тад?и? этиш, тижорийлашув ?одисасини замонавий матбуот мисолида кyриб чи?ишдир.

Бугун газеталарнинг ликвидлик (пулга айлана олиш) рентабеллик (фойдалилик, yз харажатини yзи кyтариш), и?тисодий бар?арорлик ?олати ?они?арли эмас. Кyпчилиги банкрот ?олатида.

Рентабеллик и?тисодиётда ?уйидаги формула билан ани?ланади:

Р (РЕНТАБЕЛЛИК) = Ф (ФОЙДА) /Х (ХАРАЖАТ) Х 100%

Кyплаб газета та?ририятлари баланси, бюджети жуда кам фойда кyрсаткичи ёки зарар билан ишлаётгани кyринади. Натижада босма нашрлар yз ходимларини 40 фоиз ?ис?артирди[15 - Bernd Ziesemer. Zehn zornige Thesen zur Zukunft der Zeitung [Электронный ресурс] // Magazin fьr Journalisten. Medium Online+. Medium Magazin, №4, 2009. Режим доступа: http://www.mediummagazin.de/ magazin-p]. Ўзбек матбуоти йиллар давомида шаклланган авторитар, либертиан, ижтимоий масъулият ва тоталитар назариялар та?лили жараёнида дунё оммавий ахборот воситалари алла?ачон ижтимоий масъулият жараёнига ?адам ?yйгани, лекин бунгача салкам 300 йиллик йyлни босиб yтгани ало?ида таъкидланади. Биз эса «йyлдан адашган» тоталитар назариядан бор-йy?и 30 ?адам узо?лашдик, холос. Лекин асосий гап бунда эмас. Гап шундаки, назария ?амиша босиб yтилган йyл та?лилига асосланади. Глобаллашув жараёнини бошдан кечираётган бугунги дунё шиддати эса ?олипларга си?майди. Замон шитоб билан илгарилаб боряпти. Манфаатлар кураши, бешаф?ат ра?обат ?ар жаб?ада yз ру?ини намоён этмо?да. Шу маънода, ижтимоий масъулият назарияси ?ам янгиланиб, юксак инсонпарварлик ва гуманизм ?оялари устуворлик касб этаётганини ?ам ил?аш ?ийин эмас.

А?Ш профессионал журналистлари миллий жамияти президенти Жанет Марие Таркунийонинг фикрича, «Журналистлар дипломат эмас. Улар yз мамлакатлари фойдаси учунгина хизмат ?илишмайди. ?олаверса, улар сиёсий партиялар, ижтимоий гуру?лар ?изи?ишлари ёки yз шахсий манфаатлари ?оби?ида ?олиб кетмаслиги лозим. Улар учун асосий мезон – одамларнинг тинч-тотув ?аёти. Айни?са, во?еалар ёмонлик тарафига yта бошлаганда, келишувлар ?еч ?андай натижага олиб бормаганида ёки вазият чигаллашган бир вазиятда журналист во?еалар ривожини yз хулосаларига таянган ва пухта текширган ?олда ёритиши лозим. Журналист фа?атгина биринчи бyлиб хабарларни етказишгагина эмас, балки yзи билдираётган хулосанинг ?онунга ?анчалик мос эканига ?ам эътибор ?аратиши керак».

«Босма ОАВ yлимини прогноз ?илаётганларнинг асосий далили бу, албатта, та?ририятнинг хавотирли и?тисодий ин?ироз ?олати, тиражларининг тушишидир»[16 - Смирнова О. В. Печатные медиа в эпоху цифровых технологий// Вестн. Моск. ун-та. сер. 10. Журналистика. 2013. №6]. Жа?он газета ва янгиликлар ассоциацияси ёши катта а?олининг ярмидан кyпи ?ар куни газета y?ишини ани?лаган. Онлайн ва ?о?оз нашрлар yртасида кураш кетмо?да[17 - http://top.rbc.ru/economics/13/02/2013/844874.shtm].

Биринчи ёндашув. Ў?увчига тезкор маълумотни етказишда, электрон шаклдаги ОАВнинг бугун ?ар томонлама устунликка эга бyлаётганини ?ам тан олишимиз керак. Чунки тезкорлик учун техник шароит борасида ?ам, y?увчига етиб бориш шаклида ?ам, муштарийлар билан муносабат yрнатиш имкониятидан тортиб, маълумотни та?дим этиш форматлари бyйича ?ам электрон ОАВ анча устунликка эга. Шунингдек, айнан интернет сайтларига замонавий бош?арув анча эрта кириб келди ва улар молиявий томондан yзини yзи муста?ил таъминлаш йyлида анча ?адам босиб ?ам ?yйди. «Сайтлар хал?имизга энг тy?ри маълумотларни етказиш, уларнинг маънавиятини юксалтириш вазифасини бажармо?да, шунинг учун уларни асрашимиз керак, йy?олиб кетмаслиги лозим», деб бонг урилмаяпти, ?ар ?олда. Ра?обат ва эркин бозорда yрнини топа олгани яшаб кетяпти, акс ?олда, йy?.

Бу тушунарли. Масаланинг асосий ?исми бор – босма нашрлар керакми? Аслида савол бу шаклда ?yйилмаслиги лозим. Керак ёки керак эмаслигини ?амма учун кимдир ?ал ?илиши нотy?ри. Босма нашрлар ?ам мазкур шартлар асосида яшай олса, яшаб кетсин. ?еч ким ?аршилик ?илмаса керак. Асосий эътирозлар мана шу ерда келиб чи?ади. Босма нашрларга ?арши, деб таъриф берилаётган ?еч ким аслида бу шаклга ?арши эмас. Эътироз газеталарнинг бош?арув шакли ва бунинг о?ибати сифатида вужудга келаётган бугунги матнларга ?аратиляпти. Биринчиси – мажбурий обуна. Яъни маълум газетанинг менга керак ёки керак эмаслигини, ?изи? ёки ?изи? эмаслигини бош?а биров белгилайди ва мажбуран обуна ?илдиради. Ў?ийманми-йy?ми, мен yша нашрни сотиб олишим шарт. Сабаби – yша газетани асраш кераклиги[18 - https://kun.uz/02046725?ysclid=l6qr6vf240896326299].

Амалиётчи мутахассис ?а?рамон Асланов таъкидлаганидек, иккинчи эътироз биринчисидан келиб чи?ади. Мажбурий обуна ?илдиришда газеталарга маъмурий ресурси билан ёрдам берадиган ?оким ёки бош?а амалдорнинг фаолияти кейинчалик yша нашрларда холис ба?оланиши мумкинми?

Нашрлар бюджетдан молиялаштирилган та?дирда ?ам мазмунан yзгармайди. Бюджет ?ам хал?нинг пули ва бу ?ам мажбуран газета y?итишдан ёки хал? пулини ноyрин сарфлашдан фар?ланмайди. «Тирик ?олиши» ?айсидир давлат амалдорига ёки ма?аллий ?окимларга ?араб ?олган нашрдан холис ба?они ёки хал? дардини кутишд манти?дан эмас.

Агар мана шу икки эътироз (эътибор берсангиз, бу эътирозлар маданиятга, маънавиятга, журналистикага, ?адриятларга, менталитетга ?аратилмаган) амалда yринсиз ?олга келса, босма нашрлар yз-yзини ?оплаб, яшай олса, яна минг йил турса ?ам ?еч кимнинг ?аршилиги йy?.

Газетачилар айтаётган фикрлар, бу форматнинг даври yтмаганини исботлаш учун келтирилган «чет элнинг фалон нашри миллион нусхаларда чи?аётгани» ?ам аслида yша раддиячиларга танбе? ва yрнак бyлиб янграши лозим. Улар замонамизнинг технологик yзгаришларига мослаша олди, тy?ри маркетинг сиёсати ор?али шу шароитда ?ам яшаб ?олиш йyлини топди. Дарво?е, жа?оннинг маш?ур босма нашрлари yзларини ?адрият санаб, интернетни ёмонлаб yтирмади. Ўз сайтларини очди ва айтиш мумкинки, нашрни yша чy??ида ушлаб туриш учун электрон имкониятлардан фойдаланди. Лекин аслида улар газетани эмас, аксинча, газета уларни ?имоя ?илиши, келажакка ишонч уй?отиши, молиявий бар?арор шароит та?дим этиши лозим.

Хусусий газеталардан таш?ари деярли барча газета мажбурий обуна ?исобига кун кyради. Мажбурий обунани уюштириб бериш эса йирик ташкилотлар ва туман ?окимликлари зиммасида. Туман ?окимлари республика газета-журналларидан таш?ари вилоят ва туман нашрининг ?ам обунасини уюштириб беради. Эвазига «сиздан угина – биздан бугина» ?абилида келишув вужудга келади. Ўша ?оким ёки бошли? ра?барлик ?илаётган туман ёки корхона ?а?ида газеталарда тан?идий материал чи?майди. Тумандан та?ририятга а?олидан мурожаат тушса бориб yрганилмаслиги табиий. Хал? ?ам буни жуда яхши билади, шунинг учун та?ририятларга мурожаат йyлламайди.

Хуллас, кейинги обуна мавсумигача газета чи?ариш ва кун кyриш учун етарли пул тyплангач, газета пайдарпай янгилик ва ма?олалар билан тyлдирилиб, чоп этилади. Айрим газета ра?барларига ?аттоки нашрнинг y?увчиларга бориб етаётгани ёки етмаётгани ?ам ?изи? эмас. Муштарийлар билан ?айта ало?а йy?, газетада ёритилаётган масалалар жуда камдан-кам ?олатда резонанс келтириб чи?аради. Шунинг учун мажбурий обунанинг йy?отилиши газета та?ририятларининг му?аррар касод бyлишига, ходимларининг ишсиз ва маошсиз ?олишига олиб келади. Ю?орида таъкидлаганимдек, бу – босма нашрларда иш ?андай ташкил ?илиб келинаётганининг умумий манзараси. Пировард натижада кимдадир а?вол яхширо?, кимдадир ёмонро?.

Лекин бу гаплардан асло босма нашрдаги журналистлар ишни эплолмайди, деган хулосага келмаслик керак. Газета та?ририятларида ?ам жуда муло?азакор, саводли, чиройли ва резонансли ма?ола ёзадиган кучли журналистлар кyп. Энг ?изи?и, ?али ?ам онлайн маконда бyш yрин бисёр. Уларни савиясиз ма?сулотлар та?дим этаётган, мактаб ва устоз кyрмаган дилетант ёшлар эгалламо?да. Забардаст ?аламкашларга савод ва савия ?андай бyлишини yшаларга ?ам, хал??а ?ам кyрсатиб ?yйиш учун кyп ?ам жон куйдириш керак эмас.

Айни карантин кунларида ахборот маконида газеталар нечо?ли? замондан ортдалиги я??ол намоён бyлмо?да. Кунига уч марта касалланганлар сони эълон ?илиб турилди. Сайтлар ва каналлар ра?амлар ва янгиликлар эълон ?илингани за?оти а?олига етказмо?да. Ойда 4 марта чи?адиган газета нима ?ила оларди бу шароитда? Аслида кундалик газета ?ам эплай олмайдиган иш. Интернет алла?ачон ?ар бир хонадонга кириб борган оммавий ахборот воситасига айланиб бyлган.

Мажбурий обунасига ?ам, яхши та?лилий ма?олалар ёритилаётганига ?арамасдан кечикиб етказилаётганига ?ам кyниш мумкиндир. Лекин газеталарнинг оё?ига тушов бyлаётган яна бир нарса – унинг y?увчиларга етказилиши жуда катта муаммоларга сабаб бyлаётганидир. Чунки почта аввалгидек ишламаяпти.

Босма нашрларнинг энг асосий устунлиги, феномени унинг ю?ори даражада ишончлилиги бyлиб келмо?да. «Асрлар давомида мис?оллаб тyпланган ишонч, журналист томонидан ёзилган сyзнинг му?аррир, муса??и?лар томонидан ?ижжалаб текширилгани босма нашрларнинг юту?идир. ?алигача блог со?асида ишончнинг гигант етишмовчилиги кузатилмо?да»[19 - Полесков К. К. Перспективы газеты в ХХI веке // Четыре века газеты. Будет ли пятый. М.: Ф-т журналистики МГУ, 2010.].

Ахборот асрида яшаяпмиз. Ўлчовлар yзгарган. ?озир yзбекча битилган матнни хо? у кириллча, хо? лотинча имлода бyлсин, Google исталган тилга таржима ?илмо?да. Яхширо? нарса ёзиб, наинки Ўзбекистонни, балки дунёни забт этиш мумкин. Совет давридаги 100—200 минглаб тиражлар тушга кириб чи?ади ?ануз. ?алигача «Ўзбекистон адабиёти ва санъати”нинг миллионлаб тиражи ?а?ида гапириб юрадиганлар бор (бунда газеталар дотация билан чи??ани, эвазига йиллик обуна пули арзимас мири бyлгани, му?обил танлов йy? бyлганини ?еч ким гапирмайди).

Амалиётчи мутахассис Шу?рат Шокиржонов таъкидлаганидек, газета молиявий жи?атдан муста?ил бyлиши керак. Ана шунда ма?аллий ра?барлар билан тузилган пин?она келишувлар yз-yзидан парчаланади. Та?ририят бировнинг ?yлига ?араб ?олмасдан чинакам муста?ил ОАВга айланади. Бинобарин, айрим мутта?ам ра?барлар yзларининг ?айри?онуний хатти-?аракатларини ?yр?ибро? амалга оширади. Тикланаётган тyртинчи ?окимият янада муста?камланади. Та?ририят ?ам хал? ишончини ?озониб, мухлислар ?ам орттиради.[20 - https://kun.uz/news/2020/04/28/kelajagi-savol-ostida-qolgan-bosma-nashrlar-ular-yashab-qolish-uchun-nimalarni-ozgartirishi-kerak?ysclid=l6qr9q05uz233414991]

Давлат улуши мавжуд газета та?ририятлари сотувга ?yйилган. ?озир, айни?са, туманларда кимнингдир бу ма?аллий нашрларни харид ?илиши саволли ?олат.

Босма нашрлар ва интернет ?арама-?аршилиги бyйича ?олат бизда худди шундай. Босма нашрлар yзига хос тарзда ?адрият сифатида намоён ?илинмо?да. ?озир босма нашрларга келган кyргуликларнинг бошида хал?нинг ишончи йy?отилгани турибди. Ишончни ?озониш учун танланган восита (обунага мажбурлаш ва эвазига кечикиб борадиган ?о?оз) yзини мутла?о о?ламайди. Хуллас, изланиш, изланиш ва яна изланиш керак. Журналистлар yз касбий ма?оратини ошириши лозим. Улар индивидуаллашуви зарур. Энг аввало, yзининг ?у?у?ий билимини ошириши керак. Замонавий журналист фа?ат ёзарман эмас, салкам юрист бyлмо?и шарт. Журналист нафа?ат чиройли ифодалай олиши, фото ва видеога олишни, овоз билан ишлашни ?ам yрганиши лозим. Замон шуни та?озо ?илмо?да. Онлайн нашрларда алла?ачон журналистларнинг катта yрни бор. Катта футбол жамоаларида юлдуз тyптепарлар катта маош эвазига шартнома асосида трансфер ?илинганидек, журналистлар алла?ачон манфаатли таклифлар билан бир та?ририятдан иккинчисига ишга yтмо?да. Босма нашрлардаги етук журналистлар ?ам yз «мени”ни намойиш этиб, отилиб чи?иши лозим. ?айси та?ририят шундай журналистларни бир жойга тyплай олса, яшаб кетади. Йy?са, футболдагидек ?уйи лигага равона бyлади.
<< 1 2 3 >>
На страницу:
2 из 3