Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

– ?о?ыр??лжа ??дайменмендинович б?л м?селе уа?ытша ж?мыс. Жергiлiктi жерде т?ратын ?аза?тар дуан басшылары пара аладыны жазатын к?рiнедi. Со?ан байланысты уа?ытша жасап отыр?андары ?ой, кейiн б?рi орнына келедi.

– ?о?ыр??лжаны? ауруы ?атты екенiн, аз?мiрi ?ал?анын бiлетiн. Алдында Карбышев ?о?ыр??лжаны емдейтiн д?рiгерден с?рап бiлгенде, ол оны? ауруы с?йек рагi екенiн айт?ан. Карбышев с?лтанны? о д?ниеге ренжiмей кетуiн ойластырып ж?р едi.

Б?л с?з с?лтанны? к??iлiнен шы?пады.

– Сонда орыс шенеунiктерi алмай ма? Осында жер, жайылым дауын тексерiп келген олар сан рет пара ал?ан. Мен оны мына к?зiммен к?рдiм. Сол туралы патшаны? ?зiне жазсам ?айтедi?

– Сiз о?ан т?к жасай алмайсыз. Б?л патшаны? ж?ргiзiп отыр?ан саясаты…

Мына с?здi естiгенде с?лтанны? ?н-бойын бiр ашу жайлап кеттi. Ашуды зор?а басып с?лтан былай дедi:

Мен ?зiмдi ойлап отыр?аным жо?, келешектi ойлап отырмын. Менi? орыныма Ж?нiлд?, болмаса Бек?лiнi? ?ал?анын ?алаймын.

– ?о?ыр??лжа ??даймендинович, аумалы-т?кпелi д?ние. Аманды? болса сiздi? ойла?аны?ыз да болып ?алар, бiра? сiз асы?па?ыз. Артын к?тi?iз.

Карбышевтi? мына айт?аны к??iлiнен шы?пай т?рса да, Кенесары со?ысы кезiндегi е?бегiн ?мытпайтынына патша?а сенiмдi едi, ол. ?о?ыр??лжа орыс саясатын ?лi толы? т?сiнбейтiн.

Карбышевта ?о?ыр??лжаны? е?бегiн ?атты ба?алайтын, ?кесi ?лген кезде со? шешесi, iнiсi ж?не ?арындасына ?ам?орлы?жасап, ?анатты?а ?а?тырмай, ауызды?а шо?тырмай дегендей к?йде ?ста?ан осы адам болатын. Оны жа?сы бiлетiн. ?йтпесе, оларды ??ртып жiберетiн т?релер де табылатын едi. Оны? б?рiн Карбышев жа?сы ??ып ал?ан. Бала кезiнде ?мiрi осы А?мола бекiнiсiнде ?ткен оны? тiрлiгi бас?а орыстардан ?згелеу едi. Жергiлiктi халы??а ?йренген.

Соларды? салт-д?ст?рiн жа?сы бiлетiн. ?о?ыр??лжа?а а?айындас адамны? екi ?ызы бар едi. ?ке-шешесi ?лген, ?зiне жиен болып есептелетiн, олар осы А?мола бекетiнi? iргесiнде т?ратын. Карбышевпен туыс болу ?шiн, бiрiн ал деген. Ол он беске жа?а ?ана келген жасын ал?ан. Оларда ?ке-шеше жо?, с?лтанды сыйлайтын ?здерiне ?ам?оршы болып ж?рген адам?а ?арсы келе алмады. Бiр жа?ынан с?лтанны? мiнезiн бiлетiн ?ор?атын, ?аймы?атын. Ішкi ойларын бiлмей, с?лтанны? айт?анына келiскен. ?ыз Карбышевтi? к??iлiнен шы?ып ?азiр за?ды ?йелiне айнал?ан. Бiра? б?л ??пияны Карбышев Омбы жа??а бiлдiрмейтiн. Ол жа?та ?зiнен к?рiлеу ?йелi бар болатын. Оны? туыс?андары ?лкен ?ызметте бол?анды?тан кезiнде к?нi ?шiн ал?ан едi. ?йтпесе, ?зiнен бiраз жас ?лкен орыс ?йелiн с?ймейтiн. Одан ж?не бала да жо? болатын.

?ай жа?ынан болмасын ?о?ыр??лжа Карбышевтi ?зiне тарту жа?ын ?аза?шылы?жолмен осылай ойластырып ба??ан. П?лен ж?зжыл?ыны Сiбiрге айдал?ан ?аза?тардан тартып ?перген. Бiр с?збен айт?анда, Карбышев с?лтан?а ?арыздар едi. ?о?ыр??лжаны? Карбышевке еркiн, ?ктем, ашы? с?йлеуiнi? бiр сыры осында жатыр едi.

С?лтан ?зiнi? орнына баласы Бек?лiнi ?ойма?шы болса да Карбышев те мы?тылы? к?рсетiп, Дуан басы ?ызметiне Бек?лiнi емес, Ыбырайды ?оятын болып кеттi. Б?л же?iлген, ол же?гендей бол?ан. ?о?ыр??лжаны? б??ан ?арсы амалы жо?едi. ?андай ?арсылы? к?рсеткенiмен Карбышевтi? к?штi екенiн iштей сезетiн.

?йткенi, жо?арыда отыр?андар ?зiн емес, ?азiргi жа?дайда соны ?олдайтынына к?зi жеткен. Бiр кезде Кенесары?а дес бермеген с?лтанны? амалсызды?ы едi, б?л.

Ол кеткен со? к??iлiн мазала?ан жа?дайды б?йбiшесi ?аниса?а айт?ан едi. Генерал-губернатор?а орныма баламды ?ойды айтып хат жазба?шы ойы болатын. ?уелi б?йбiшесi ?анисамен а?ылдасып алма?шы болды. ?йелдер iшiнде осы ?йелiн ты?дайтын. Ешн?рсенi одан жасырмайтын. Онымен а?ылдасып отыратын. Барлы? жа?дайды ?йелiне жайып салды. Бек?лi ?ара ?аза?тан туса да оны? пысы?ты?ын к??iлiне демеу ететiн. ?йткенi, ?зiнi? ?анынан жарал?ан, жанына жа?ын едi. К??iлi Ыбырайдан ??рi соны ?алап отыр?ан. ?о?ыр??лжа ойын ?анисадан жасыр?ан жо?.

– ?аниса менi? жа?дайымды к?рiп отырсы?. Менен к?ш азайды, орныма Бек?лiнi та?айындау ойым бар. Анау Карбышев к?нбей отыр. Ана Ыбырайды ?ояйы? дейдi.

Ал ?анис а ?ара ?аза?тан ту?ан Бек?лi ?анша бауырында ?ссе де онша ?аламайтын. ?аниса ту?ан ?ызыны? ?асында жат?ан Ыбырай?а к??iл б?летiн. ?аниса турасына бармай бас?аша с?йледi.

– Бек?лi о?ып ж?р ?ой, о?ысын. С?лтеке, сiзешн?рседен де ?тыл?ан жо?сыз, к?йеу балада б?тен емес, сол т?рса т?рсын, – дедi б?йбiшесi ?аниса. Мына с?зден кейiн с?лтан с?зi бiтi ?ал?андай болды. ?о?ыр??лжа iште жат?ан к?дiгiн де жасырып жат?ан жо?, ?йелiнен.

– Мен алда?ы жа?дайды ойлап отырмын. Ол о?у бiтiргенше мен боламын ба, болмаймын ба, кiм бiлген. Мен ?лген со? оны менi? орныма жуытпай ма, деп ?ор?амын. ?не, Ж?нiлд? ж?р ?ой, сонау орыстарды? арасына шы?ып кеттi. Ол жа?та к?бiнi? бiрi болып ж?р. Б?л жа?та Бек?лiнi? ?зi би, ?зi ?ожа бол?анын к?ргiм келедi.

Ендi не iстейсiз, Карбышевте ?зi емес, губернаторды? айт?анын жасап отыр ?ой, ол да. —?йелiнi? мына с?зiнен кейiн ?о?ыр??лжа бiржола ?ой?ан с?здi.

Ауызыны? салымы бар екен, ойлама?ан жерден Ыбырай Жайы?баев ат?а мiндi. М?ны? орысшасы да шамалы едi. Ескiше де о?ыма?ан. Т?ре бол?анды?тан ?о?ыр??лжаны? к??iлiн тауып, ?лкен ?ызын ал?ан, кезiнде…

Сол жолы Карбышев кетер алдында ?о?ыр??лжамен келiскеннен кейiн дуан ке?есiндегi ?о?ыр??лжаны? кабинетiне Ыбырайды отыр?ызып кеткен. Барлы? ?ызметкерлердi жинап алып айт?ан: «Б?дан былай осы ке?сенi? билiгi осы кiсiдеболады» -деп. Ешкiм ?ндеген жо?. Губернатор ?кiлiне кiм не десiн! ?йтпесе, м?ндаотыр?ан т?релер де, орыстар да Ыбырайды ?натпайтын.

Дуан басы отыр?аннан кейiн осында тiлмаш, ?рi ?о?ыр??лжаны? тапсырмаларымен онда-м?ндабарып ж?ретiн Шо?ды Ыбырай Жайы?баев ша?ырып алды. ?о?ыр??лжа?а орысша кiтап о?ып, газет-журналда жазыл?андардыайтып беруде Шо? таптырмайтын адам екеiн бiлiп ал?ан. Оны ?з к?зiмен к?рiп ж?рiп, б?л жiгiттi? орыс тiлiн толы? ме?гергенiн бiлетiн. Оны? ?стiне ?кесi де, с?лтанмен дос болып ?ал?анын бай?а?ан.

Шо? атасыны? ?йiнде жат?аннан берi Ыбырай да iш тартып, кейбiр м?селелерде Шо?мен а?ылдасып отыратын. Оны? бiлгiрлiгiне ?бден ?анып ал?ан. Дуан басы болып та?айындал?аннан кейiн б?лда Шо??а атасыны? ?дiсiн ?олданды. Бiр к?нi Шо?ды ша?ырып алып с?з баста?ан.

– Сенi ?онеке? жа?сы к?редi. Менi? де к??iлiм са?ан сондай. Мен б?л ж?мыс?а жа?а кiрiсiп жатырмын. Сенi? жа?сы орысша? бар. Ма?ан жо?ары жа??а жазылатын ?а?аздар?а к?мектес. Бас?алар?а сенбеймiн.

Шо? Ыбырайды? жа?сы райлы с?зiне ?уанып ?алды:

– Ыбеке, мен ?олдан келген к?мегiмдi аямаймын. Шама келгенше жасаймын…

Ыбырай сол к?нi-а? Шо?ны? ?зiне жеке кабинет бердi. Б?рын екi орыс Герасимов, Попов ж?не заседательдер ?а?задарын ?аза?ша ?арап отыратын т?релер ?осыбай Бабыков, Н?гербек К?шеновпен бiрге отыратын. Ендi, мiне, ойлама?ан жерден д?режесi ?сiп шы?а келдi. Б?рын ?асында отыр?андар жап-жас бала?а жеке кабинет бергенiн жа?тырмай ?ал?ан, ?сiресе, ана екi т?ре. Шо? оны бiрден сездi.

Ыбеке, мен аналар?а басты?сия?ты к?рiнбей, ?зiрге солармен бiрге отырайын, – дедi.

Ыбырай Шо? аузынан мынадай с?з естiп, тас-тал?ан болып ашуланды.

Сен ?зi? ?ызы? жiгiт екенсi?. Олар келешегi жо? адамдар. Ал сенi? ?лкен ерте?i? бар. Аманды? болса сен осы дуанда?ы бiр деген адам бол?алы т?рсы?. Сен сонды?тан олар?а ?арама! Менi? айт?анымды ты?дап ж?мыс iстей бер. Олар адал ж?мыс iстемейдi, бiлiмдерi бар шамалы. Б?рын ?онеке? к??iлiн тауып ж?мыс?а т?рып ал?ан. Менi? ойымнан шы?паса екеуiн де ?уамын.

Ыбырай да с?лтан т?рiздi Омбыдан келетiн ?а?аздарды? б?рiн алдымен Шо??а о?ытып, ол жа??а кететiн ?а?аздарын жаздыратын. ?зi орысша бiлмесе де орыстармен жиi ?атынасу н?тижесiнде орысша жаз?андарды б?л да ьтасы т?рiздi жа?сы ??атын едi. Ендi ?андай шаруа болмасын Ыбырай Шо?мен а?ылдасып отырып жасайтын болды.

Б?л кезде ?аза? жерiне орыстарды? к?шiп келуi бастал?ан едi. Б?рын?адай бекiнiстерге емес, ендi А?мола ?аласына жа?ын жерлерге, Н?ра бойына да келiп?оныстанып жатты. Со?ан орай, орыстар мен ?аза?тар арасында дау-жанжал к?бейе бердi. М?ндай жанжал?а Ыбырайды? ?зi бармайтын, ?зi сырт ?алатын да, сен орысша бiлесiнге салып Шо?дыжi беретiн. Шо? да дуан басы саясатын, мiнезiн т?сiнiп ал?ан. Ерте?гi к?нi бiр м?селенi д?рыс шешпесе Ыбырайды? ?зiн ?стап беретiнiн сезетiн. Сонды?тан ?андай iс-болмасын ?дiл шешуге тырысатын Шо?. Ілуде-шалуда болмаса, ?андай жа?дайда болмасын екi жа?ты да риза етiп ?айтатын.

А?мола?а жа?ын, Н?ра ?зенiнi? бойына бiр топ казак-орыстар келiп ?оныстан?ан едi. ?сiресе, б?л м?селеге байланысты ?ор?алжын ма?ында?ы Темештерден к?п ша?ым т?сiп жататын. Оларды шабындарына жуытпайтын, тiптi, олар?а жа?ын жерден малдарды суаруды? ?зi ?иындап кеткенiн жазатын. О?ан дуан басы к?бiне Шо?ды жiберетiн. Ыбырай ж?рер кезде Шо??а ананы былай шеш, мынаны олай шеш сия?ты басты? ретiнде ке?ес берiп отыратын. Е? ?иыны осы едi. Ыбырай айт?андай бола бермейтiн, олай жасаса Шо? дауды? тiптен шатасатынын бiлетiн. Шо? ?анша д?рыс шешкенiмен орыстар, ?аза? арасында шу шы?а беретiн. Б?л жа?дай тiптен ?рiс алып, орыстар арызды губернаторга дейiн жазатын. Дау, жанжал ?ршiп, то?тамайтын едi.

?аза?тар жер бiздiкi айтып к?ш к?рсетсе, келгендер бiздi патша жiбердiдеп шiренедi.

Б?л кезде орыстар А?мола бекiнiсiнде ?ана т?рса, ендi казак-орыстар ?залдына заемка болып ?ала ма?ына ?оныстан?ан. Шо? орыстарды? к?шiп келуi жиiлей баста?анынан ?ор?атын. Т?бiнде ?аза?тан орыс к?бейiп кетсе, онда ?аза?тарды? к?п н?рседен ?тылатынын iшi сезетiн.

Жа?а ?ана дуанды бас?ар?ан Ыбырай?а б?л шаруа о?ай тимедi. Бiра? ол барлы? жауапкершiлiктi бас?а адамдар?а ж?ктеуге ?бден шеберленiп ал?ан болатын. ?здерi iстемей бас?а?а ж?ктеу т?релердi? ?анында бар едi. Шо? т?рiздi адамдар?а арта салатын. Ыбырай ауырды? ?стiнен, же?iлдi? астымен ж?рiп жатты. Орыстарды? к?шiп келуi к?бейгелi жо?ары жа?тан тексерулер де жиiледi. Ыбырай б?ндай тексерулермен бармайтын. К?бiне Шо?ды ж?мсайтын едi. Уа?ыт ?ткен сайын ?аза? пен орыстарды? арасында?ы бiтпейтiн дау к?бейе т?стi. Тексеру к??iлдерiнен шы?паса орысы да, ?аза?ы да жо?ары жа??а жазып жiберетiн.

Ондайдан Ыбырай жаман ?ор?атын. М?ндай даулардан сырт ?алу?а тырысатын. ?андай дау болмасын Шо?ны? ?з орнымен шешетiнiне к?зi жете баста?ан едi. Сонды?тан к?бiне соны жiберетiн.

Шо? бармаймын деп айта алмайды. ?уелiндегi Ыбыраймен келiсiмi солай. Шо? т?бiнде бас?а дуандар т?рiздi б?нда орыс келетiнiн бiлетiн. Ал, ?азiргi басты? Ыбырай, онымен а?ылдаспай шешуге болмайды. Сонды?тан да дуан басы к??iлiнен шы?у?а тырысатын. Бас?а амал жо? едi. Шо? осылай екi отты? арасында ?ал?андай. Арманы Омбы?а барып о?у?а т?су едi. Бiра? Ыбырай ?а?азынсыз онда ?абылдамайтынын бiлетiн. Ж?не т?скен к?нде артынан жамандап ?а?аз жазып жiберуi м?мкiн. Сонды?тан оны? айт?андарын орындау керектiгiн т?сiнетiн.

Шо? ?кiлдерiнi? к??iлiнен шы?ты

А?мола ?аласына жа?ын Н?ра бойына екi заемка казак-орыстар ?оныстан?алы дау да, жанжал да к?бейiп кеттi. Б?лар А?мола?а жа?ын жерге ал?аш?ы к?шiп келген ?оныстанушыларды? бiрi болатын. Олар жа?ын жат?ан Темештермен жанжалдаса беретiн. К?шiп келгендердi? бiразы Кенесары к?терiлiсiн басу?а ?атыс?ан казактар болатын. Сонды?тан олар дуан басшылары бiздi ты?дау?а тиiс деп есептейтiн. Жо?арыда отыр?ан басшылар оларды?атты ??рметтейтiн. Олар ?ала?а жа?ын осы араны та?дап ал?ан. Патша?а шын берiлген адамдар едi. Орыс жерiнде отыр?ан помещиктермен к??iлдерi онша жа?сы болмай, осылай ?арай с?ран?ан со? жiберген. Оларды ?ала?а жа?ын жерге орналас?анын Омбыда ??пта?ан едi. Жо?ары жа?ты? ойлары мен б?ларды? ма?саттары бiр жерден шы??андай бол?ан. Ерте?гi к?нi Кенесары т?рiздiлерi к?терiлiс жасаса А?мола ?аласын ?ор?айтын осылар болатынына жо?ары жа? сенiмдi едi.

?скери ?ызметтi ат?ар?аннан кейiн орыс казактары ?ала?а жуымайтын. Олар орыстардан б?лек ?з алдына заемке болып отыруды ?нататын. Б?л ?асиет оларды? ?анында бар едi. Осылай ?ала т?бiнде Романовка, Рождественка заемкалары пайда бол?ан. Казак-орыстарды? ?здерiн ?скери т?ртiппен ?стайтыны ?анда бар едi.