Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

Ел Шо?ы. С?скелiк ша?. I кiтап
?анат Жой?ынбектегi

Б?л кiтап тектiнi? ?рпа?ы, Шо? Тел?озы?лыны? ?мiрде ?алдыр?ан iзгiлiк, ?мiрi жайлы. Жазушы ?анат Жой?ынбектегi «Ел Шо?ы» деп атал?ан к?п томды? романында Шо? Тел?озы?лы туралы ел аузында са?талып ж?рген естелiктер негiзiнде осы кiтапты жазып отыр.Мазм?ны тартымды кiтап ?алын о?ырман ?ауым?а арналады.Б?л е?бегiмдi осы кiтаптарда аты атал?ан аруа?тарды? рухына ба?ыштадым. – Автор

Ел Шо?ы. С?скелiк ша?

I кiтап

?анат Жой?ынбектегi

Дизайнер обложки Анна Семенова

© ?анат Жой?ынбектегi, 2021

© Анна Семенова, дизайн обложки, 2021

ISBN 978-5-0055-4947-1 (т. 1)

ISBN 978-5-0055-4948-8

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

С?скелiк ша?

Бiрiншi кiтап

?дiлдiк ?уса?-Шо??а бар,

шари?ат ?усан-Алсай Кенежан?а бар

    (Би Тойымбек)

Шо?нын ауыз?а iлiнуi

?араа?ашта сонау 1834 Жыл?ы жылы, Т??iрбердiнi? ?орысбайыны? то?ыз болыс елiнен адамдар келген, ел аузында ?ал?ан асынан кейiнгi ?лкен той осы болды… Б?л бас ?осуды ?ткiзiп отыр?ан Ерназарды? мы?тысы, то?саннан асып бара жат?ан Жанкелдi би едi. Оны? ш?бересi Шо? Акмола ?аласында?ы ?ш жылды? орыс мектебiнi? бiрiншi жылын бiтiрiп келiп, б?л той соны? ??рметiне жасалып жат?ан. Той?а исi ?уанды?, Айт?ожа, Бар?ана, Сатыпалдыдан тара?ан а?айындарды? б?рi ша?ырыл?ан едi, ал ?араа?аштан отыз ша?ырымдай жердегi Балы?тык?л-Байатарда?ы отыр?ан Елгелдiлерден ешкiм ша?ырылмады, Бесiмнен тара?ан а?айындар Елгелдiнi ?мытып м?ре-с?ре болып той?а дайындалып жат?ан. Сатыпалды балаларыны? iшiндегi ?лкенi осы Елгелдiлерi едi. Бая?ы заманда Сатыпалды Сыр бойынан келiп осы жа??а ?оныс аудар?анда аталары жа?а ту?ан бала?а Елгелдi деп есiм ?ой?ан едi. Сонды?тан Елгелдi ат тартып мiнген шамада ?араа?аш iргесiндегi Балы?тык?л жа?асынан ?кесi Сатыпалды баласына ?оныс берген едi. Неге екенiн кiм бiлген, мал ??таймады. Сатыпалды балаларыны? iшiндегi е? кедейi осы Елгелдi болатын. ?аза? ?р уа?ытта байлы?ты ?адiр т?т?ан халы? ?ой. Бертiн келе а?айындары Елгелдiлердi менсiнбейтiн болды. Мына той?а сол а?айындарыны? ша?ырылмауы соны? бiр белгiсiндей едi. Елгелдiлiктерге айтпаса да, ?зын ??ла?тан Жанкелдiнi? Тел?озыдан ту?ан ш?бересi Шо??а ?лкен той жасап жат?анынан олар да хабардан болып отыр?ан. Ал iргеде отыр?ан туыс?андары Ерназарлы?тарды? ?ылы?ына ?арай-?ылы? жасауды к?здедi. Кедей Елгелдiлiктер есе ?айтаруды ойлады. Жанкелдi балаларыны? ?йiр-?йiр жыл?ыларын айдап ?кетiп жа?адан ?ала бол?ан А?мола базарына апарып сатуды жоспарла?ан болатын. Алайда, ауыл жастары ?лкендерден ?ялды. Ерте?гi к?нi олар бiлiп ?алса ?лкен жанжал болатынын т?сiнiп, а?ыры ауыл басшысы, Елгелдiлердi? е? ?лкенi Таубаймен а?ылдасуды ж?н к?рдi. Оны? то?ыз баласы болатын. А?ылымен де, батыл-жiгерiмен де б?кiл Сатыпалды руларыны? арасында аты шы??ан адам едi. Шы??ан тегi жа?сы болатын. Балаларыны? есiмдерiн Айсары, А?сары, То?сары, Еркесары, Тексары, Телсары, Ерсары, Байсары деп бiр бiрiне ??сас ?рi ?й?ас ?ойып едi. Таубай сонымен ?атар батырлы?ымен де ел арасында таныл?ан адам едi. Сон?ы кезде жасы келiп ?ал?ан, ?арт адамны? ел алдында ?анша ?адiрi бар екенiн елемейтiн, кейбiр ?аза?ты? м?н бермейтiн ?детi бар емес пе? Таубай да сондай к?йдi басынан кешiп отыр?ан. Ерназарлы? туыстарыны? жасап жат?анын естiгiнде, ол кiсi де ренжiп ?ал?ан. Бiра? онысын балаларына да, ауылдастарына да сездiрмедi. Ерте?iне, та?ерте? Таубай ауыл жастарын ша?ырып болы да:

– Сендер ерте? бiр-бiрi?дi к?рмейтiндей болма?дар. Онда а?айын арасында?ы туысты? кетедi. Ша?ырмаса ша?ырмасын, бiз ?зiмiз барамыз, -дедi. Ауыл а?са?алыны? б?л с?зiне ешкiм ?арсы келген жо?. Т?с ауа Таубайды? ?зi бас болып жол?а дайындал?ан едi. Жарыс?а ?атысатын ж?йрiк аттарын, ?ншi, к?йшiлерiн ?оса ала шы??ан. Сол кезде ауылда аты ауыз?а iлiнген Ж?мке атты он ?штегi баланы ертiп ал?ан едi Той?а бара жат?андарды? iшiндегi е? кiшiсi де осы едi.

Таубайды? батылды?ы ?аза?-?алма? А?ыра?ай жотасында?ы со?ыстан кейiн шы??ан. ?алма?тар тас тал?аны шы?ып же?iлсе де есе ?айтару со?ысын ?лi ?ой?ан жо? едi. ?аза?ты? да топ ??рып олар?а ?арсы со?ысып ж?рген кезi. То?алардан шы??ан осындай бiр топты Таубай баста?ан едi. Таубай он бес жасында ат?а мiнiп, содан елуден ас?анша аттан т?спеген. Талай шай?астар?а ?атысып, батыр атан?ан. ?азiр ел арасында?ы ??рметтi а?са?алдарды? бiрi осы Таубай батыр едi. Жас келген со? ауру айналдырып, ж?рiс-т?рысы азайып отырып ?ал?ан болатын. Жанкелдiге ?кпелi, бар?ысы келмей отырса да, жастар жанжалдасып ?алмасын деген оймен ?зi де ат?а мiнген едi. Ш?бересiнi? ??рметiне болып жат?ан той атын естiгенi болмаса, бас?асын онша бiле ?оймайтын едi. Кiмдердi ша?ырып жат?аны? толы? бiлмейтiн. Жолай келе жат?ан кiшi баласы Байсары естiген, оны? айтуынша а?айындарды? б?рi ша?ырылып, солардан ?здерiн ?алдыр?анын баласынан бiлдi. Таубай т?сiнiп болмайтын жа?дайда берiлiп келе жатыр едi. Содан со? барып с?рады.

– Осынша ?лкен той не ?шiн жасап жатыр?

Баласы б?рiн т?сiндiрiп айтты.

– К?ке, мына Жанкелдi замандасы?ызды? ш?бересi А?моладан орысша о?у о?ып келгенiне той жасап жат?ан к?рiнедi.

Баласыны? б?л с?зi о?ан ?намады:

– Орысша о?ы?ан?а неге той жасайды? – Жа?тырма?ан сия?ты.

– Кiм бiлген, баланы? о?у?а баруына Жанкелдiнi? ?зi себепшi болыпты ?ой.

Мына с?зге Таубай ойланып ?алды да:

– Ол к?реген, ерте?гi к?ндi болжап отыр?ан шы?ар…

– Солай болса солай шы?ар. Кiм бiлген, ?азiр Н?ра бойына барса?ыз жер шолып ж?рген орыстарды к?ресiз. Сол Жанкелдi ауылынын iргесiнде Басилий дей ме, бiр орыс отыр?ан к?рнедi. Жанкелдi балаларыны? к??iлi сонымен жа?ын, -дейдi елдегiлер.

Мына с?здi естiп, Таубай ренiш бiлдiрдi. Оны? к?пiрмен дос бол?анынын т?сiнбедi.

Баласы ?кесiне ?рi ?арай т?сiндiре бастады.

– Осы жа??а орыстар к?шiп келедi дейдi бiреулер. Соларды? тiлiн бiлсiн деген оймен о?ытып жат?ан болар.

Байсарыны? б?л айт?аны елдi? алып ?ашпа с?зi едi, соны естiп ?дейi не дейдi екенiн бiлу ?шiн ?кесiне айтып отыр?ан болатын. Бая?ы заманы еске т?стi ме, батырлы?ы ?стап кеткен болуы керек, айт?аны:

– Оларды ?алма?тар т?рiздi ?умай ма?

– Орыстар ?алма?тардан к?штi дейдi ?ой.

– К?штi бол?анда несiмен к?штi?

– О?+д?рiмен атылатын мылты?тары бар к?рiнедi. Ал ол бiзде жо?. Есiл бойын жаулап алып, А?мола атты бекiнiс салды ?ой. Кенесарыны? ?зiн айдап шы??ан жо? па, б?л орыстар?а одан кейiн кiмнi? шамасы келедi.

Хан т??ымы Кенесарыны ?у?анын естiгеннен кейiн Таубай басылып ?алды.

– Ондай болса, орыстар шын мы?ты екен. ?ап, ?ттеген-ай.

Оны? неге ?кiнiп отыр?анын ?асында?ылар бiлмедi.

Жасыны? келiп ?ал?анына ?кiне ме, ?йтеуiр, бiр т?сiнiксiз жай едi. Ендi с?зiн Жанкелдiге б?рып:

– Ойпырмай, ?-дедi Таубай та??ал?ан рай танытып-Жанкелдiнi? мынасы ?ызы? екен. Е? жа?ын туыс?андарыны? бiрi бiзбiз. ?лкен той болса, бiзге неге хабарламайды. -?з айт?анына ?зi м?шайман болып ?ал?андай. Баласы с?зiн ?оздыра т?стi:

– Мына батысы?ызда жат?ан, е? а?ыры, Темештердi де той?а ша?ырыпты. Олар та?ерте? кеттi. Ал, iргеде отыр?ан бiзге айтпады, -дедi Байсары та?ы да.

Мына с?з ауыр тиiп т?рса да, Таубай ендi Жанкелдiнi а?та?андай етiп с?йледi.

– Жанкелдiнi кiн?лама?дар. Б?рiн жасап отыр?ан оны? балалары. -Жас к?нiнен мiнезiн жа?сы т?сiнетiн ол Жанкелдiнi? олай жасамайтынына сенiмдi едi.

– Б?рiн ша?ырыпты, бiздi кедей бол?ан со? к?зге iлмейтiн т?рiздi. Осы манайда?ы Алтай-?арпы? балаларына т?гел хабарлапты. -Б?л с?здi айтып отыр?ан та?ы да кiшi баласы Байсары едi. Той?а ?здерiн ша?ырма?ан?а ол ?атты ренжiген.

– Казiр адамнан г?рi, байлы?ты сыйлайтын заман туды ?ой, -дедi осы жастарды? iшiндегi ?лкенi Ашы?бай.

– Барып Жанкелдiнi? кез келген баласыны? бiр ?йiр жыл?ыларын айдап алса?, д?рыс болатын едi, -дедi бiреуi.

– Одан ел арасында жанжал туады, одан т?к бiтпейдi. Ауыл арасы б?лiнедi, еште?е ?тпайсы?дар!

– К?ке, сiз ?алай т?сiнбейсiз, олар бiздi кедей деп кемiтiп отыр, -дедi баласы Байсары та?ы да.