Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

Байсары да жас болса да жыл?ы жа?дайын жа?сы бiлетiн. А?аларына болмай осы бозды алып келген, сол едi.

– Кербестi ?айда? -деп с?рады К?бен.

– Ол а?сап ?ал?ан.

– Одан неше т??ым алдындар?

– Содан ту?ан жетi-сегiз жыл?ы бар. Ба?ын сынама?шы болып осы боз ?ас?аны алып келдiк.

– Т?р келбетiне ?ара?анда ж?йрiк ат болуы керек.

– Нешiншi орын алады деп ойлайсыз?

– ?зiнi? бабында болса бiрiншi, не екiншi орынды алуы м?мкiн.

К?бен ?зiнi? ат та?да?ыш ?абiлетiн т?сiргiсi келмей ме, бiлiп т?рса да ж?йрiк аттар осылай бiрiншi, екiншiмен с?зiн бiтiретiн, ыл?и.

– Сiз осылай, бiрiншi, екiншi деп айтасыз. Сыншы бол?ан со? бiрiншi, екiншi орын демей, туралап, б?лiп-жармай айтпайсыз ба?!

– Айта алмаймын, – дедi К?бен сыншы, -?з ?аза?тары? айтады, ат шаппайды, бап шабады дейдi. Осы т?р?ан аттардын б?рi де ж?йрiк. Айта алмаймын, -дедi К?бен с?зiн ?айталап. Оны? ?стiне атпен шабатын бала?а да байланысты. Ол атты ?алай бас?арса, солай болады.

Байсары ?асында т?р?ан Ж?мкенi к?рсеттi.

– Мына бала шабады.

– Сен нешеге келдi??

– Биыл он ?шке келдiм, -Б?л с?здi тез, тарс еткiзiп жылдам айт?ан Ж?мке. К?бен мына баланы? шира? екенiн бай?ап ?алып:

– Мына бала мiнсе бiрiншi орынды алады. Мынау бiр бол?алы т?р?ан бала екен. Сонымен ?оса ?андай ?нерi? бар.

– ?исаларды жат?а айтамын. ?н сала бiлемiн.

– Егер жолы болса, атаны? да, ?зiнi? де атын ша?арар осы жолы. Т?р?ан бойы т?нып т?р?ан ?нер екен. К?мекейi а?ып т?р?ан ?н екен.

– К?беке, оны ?айдан бiлдi?iз? -дедi Байсары.

– Менi? т?йсiгiм солай дейдi.-К?бен сыншы осыны айтты да бас?а аттарды к?руге кетiп ?алды.

К?бен атты да, адамды да жа?сы сынай бiлетiн мы?ты сыншы едi. Негiзi ?ара?алпа? бол?анымен бая?ы Жанкелдi Б??ара базарына барып сауда жасап ж?ргенде ?збектi? саудагерiнен ??лды??а сатып ал?ан осы К?бендi. Ол кезде ??лдарды? да ?йел-еркегiне байланысты ?з ба?асы бар едi. ?збек ба?асына келiспей т?рып ал?ан болады. Он ?ш- он т?ртке келген бала едi. Бойы да кiшкентай екен. Жанкелдi бiр iрiлеуiн алуды ойлады. Ж?ре берiп едi, К?бен бiлiп т?р?ан, егер мына ?аза? алмаса, ?збек ар жа?та?ы ?ызылбас, не болмаса Араб елдерiнi? бiрiне сатып жiбередi. Олар?а кетсе пiштiрiп хан сарайыеда?ы ?йелдерге к?тушi етiп жiберуi м?мкiн. Оны К?беннi? к??iлi ?аламайды. Мына ?аза?ты? алма?анына ?ор?ып кеткен едi ол. К?бен кетiп бара жат?ан Жанкелдiге тiл ?атып, то?татып с?з баста?ан едi. "А?асы негiзiмiз бiр, тiлiмiз бiр халы?пыз ?ой. Сiз алмаса?ыз менi о?т?стiкке сатады. Одан кейiн менi? сорла?аным. А?асы, сол с?ра?ан а?шасын берiп менi алы?ызшы». К?бен с?зiнде жалыну бар едi. Жанкелдi мына жас ?спiрiмдi аяп кеттi, а?ыры ал?ан. Былай шы??ан со? с?ра?ан одан. «Сен жыл?ы ба?ып, ?ой жаюды бiлемiсi??» «Бiлемiн. Бiра? менi? одан да зор ?нерiм бар. Жыл?ыны? ж?йрiгiн айта аламын. Адам бойында?ы к?рiнбей т?р?ан ?нердi бiлемiн». Жанкелдi оны? мына айт?анына сене ?оймады. К?дiктене ?арады. Еште?е айт?ан жо?. Елге алып келген.

К?беннi? айт?анында еш?андай ?тiрiк жо? екен. Елге келген со? бiрнеше аты сынатып к?рген. Оны? ж?йрiк деген аттары шын ж?йрiк едi. Жанкелдiнi? К?бен к?птi? бiр еместiгiне к?зi ?бден жеткен. Содан, талй айт?аны тура келдi. Жанкелдi К?бендi ??л есебiнде ?стамады. Ауылда еркiн ж?рдi. Арада бiраз жылдар ?ткен болатын. А?ыры, Жанкелдi К?бенге бостанды? берген едi. Астына ат мiнгiзiп, елiне жiберген. Ол кеткен. Арада бiр ай ?ткенде, ?айтып келген. К?п уа?ыт ?ткендiктен елiн жатсынып, сия алма?ан болуы керек, керi орал?ан. А?ыры, Жанкелдi ауылынын бiр ?ыз алып берiп, осында ?мiр с?рiп жатыр едi, содан берi К?беннi? бiлгiрлiгiн ба?алап ауыл адамдары б?рi де сыйлайтын. Алайда, К?бенде бала болмады. Жанкелдi айт?ан: «Сен ?рпа?сыз ?тесi? бе, та?ы ?йел ал. ?аласа? менi? балаларымны? ?ыздарыны? бiреуiн ал». «Ж?ке, ?ажет емес, менен бала болмайды. Анау ?ызды ал?ан т?нi Жаратушымыз аян берген. Менен ?рпа? болмайды. ?ызынды ба?ытсыз ете алмаймын. Осылай да ?мiр с?ремiн». С?йтiп, К?бен ал деген ?ызын алма?ан. Сол бiрiншi ?йелiмен ?мiр с?рiп жат?ан.

О?у?а жiберер алдында немересi Шо?ды да сынат?ан едi. "Ж?ке, о?у?а берiнiз б?л бала?ыз ?шiн е? д?рыс жол. Ба?ытты болады, алдына ешкiм келе алмайды, елге с?зiн тындататын, не айтса да д?л табатын болыс болады» -деген. Екi ойлы болып ж?рген Жанкелдi К?беннi? айтуымен Шо?ды орыс- татар мектебiне берген болатын.

К?беннi? керемет ат сыншы екенiн бiлiп ал?ан ел, арнайы ша?ыртып аттарын сынататын. Ондайлар?а ?ырсы? мiнезi бар ол бара бермейтiн. Тек, осындай ?лкен жарыстарда ?ана келiп аттарды сынайтын. К?бен ат сынай баста?анда оны? манайында ел ?аптан кететiн. Б?гiн де солай болды. ?аза? ?ызы? халы?, к?нi б?рын жарыс болмай жатып ?з аттарын ма?та?анын ?натады. Бiра? К?бен ондайды жасамайтын. Адамдарды? байлы?ына, кедейлiгiне ?арамай турасын айтатын.

К?бен Жанкелдiнi? тойына келген аттарды к?рiп ж?ргенде Байсары со?ынан ?алмай ерiп ж?рген болатын. ?йiне кетер кезде Бпйсары?а о?ашалап айтты.

– Мен аттарды? б?рiн ?арап шы?тым. Сенi? аты?ан ж?йрiгi жо?. С?тiн салса, бiрiншi орынды аласы?, болмаса екiншi орын шаппай берудi? ?зi болады.– Осыны айтып кетiп ?алды. Мына с?з Байсарыны? к??iлiн к?терiп таста?андай болды.

Кешiнде той?а ?дейi ертiп ?келген ?нерлiлер дайындала бастады. К?н батар алдына шартараптан келген мы?тылар, балуандар белдестi. Одан кейiн ?ншiлерге кезек тидi. Жинал?андар оларды да ?ызы?тады. Кезке Ж?мкеге келдi. Б?ны? ?нерi бас?алардан ?згешелеу едi. Домбыра?а ?осылып неше т?рлi ?н салды. ?аза?ты? ?иса- дастандарын жат?а бiледi екен, оларды домбыра?а ?осып айтып бердi. Елдi? ?ызы??аны сондай, жiберетiн т?рлерi жо?. Т?ннi? бiраз уа?ытты болды. Ай ту?алы ?ашан! Ж?мкенi босатар емес, ??кей шалдар ??ла?ын тосып, ты?дап ?алыпты. Зыли?а-Ж?сiптен бастап сан т?рлi ?исаларды айтып жатыр. Елдi? ??мары ?анар емес. Ж?ртты? арасында К?бен де т?р едi. «Мынау ?ажап ?нерлi жас екен. Дауысы ?андай тамаша» деп ?ояды. Т?н жарымы болды. А?ыры Байсары бала ерте? ат?а шабады деп алып кеттi.

Ж?мкенi? ?ке-шешесi жо? жал?ыз едi, ата-анасы ерте ?лген. Бiр т?я?тан жал?ыз ?ал?ан бала болатын. Ауылында ерте т?рып елдi? малын ба?атын. Оны? ?нерi Елгелдiлер ?шiн бес тиынды? ??ны жо?, т?рiздi едi. Тек мал ба?у?а ?ста?ан. Б?гiн ?ана мына жинал?ан ?ауымнан ма?тауынан кейiн оны? ??ныны? ?аншалы?ты екенiн Елгелдiлер бiлдi. Шалдар рахмет айтып жатыр. Келiсiмен Ж?мке жатып ?ал?ан. Ол мал жа?дайымен к?н шы?пай т?р??а ?йренген. Б?гiн уа?ытында т?риады. Т?ннен шаршап ?ал?ан шы?ар деген оймен Байсары мазалама?ан. Ел аттарын жарыс?а дайындап жатыр. А?ыры, Байсары Ж?мкенi ж?л?ылап орнынан зор?а т?р?ыз?ан едi. Бала айтты:

– Б?кiл денем ауырып т?р, Ат?а шаба алмаймын.

– ?айтсе? де шабасы?!

– Шаба алмаймын, -деп бала т?сегiне ?айыра жатып ?алды.

Амалы таусыл?ан Байсары ж?гiрiп сырт?а шы?ты. Сол екi арада ?асына ерiп келген адамдарды? б?рi хабардар болып ?алды. Ашы?бай баста?ан Елгелдiлердi? б?рi Ж?мке жат?ан киiз ?йге ?айыра кiрдi. Балада ес жо?, сандыра?тап жатыр. Сыртта Жанкелдi ?асында отыр?ан Таубайды? ??ла?ына да жеткен.

– ??ры?анда ат жарысы ??рысын. Бiр атадан ?ал?ан жал?ыз к?з едi. Ауырып ?ал?аны ?иын болды ?ой. Кеше не тама? iшiп едi…

– ?айдан бiлейiн, менi? к?зiмше бiз iшкен тама?ты iштi, – дедi Байсары т?рып.

– Кеше К?беннi? к?зiне т?сiп кеткен жо? па? -дедi Жанкелдi.

– И?, кеше тойда бол?анда ел алдына шы?ып алып, тiлi сайрап т?р екен. Болатын бала екен, – деп ?айта-?айта айтып едi, К?бен!

Байсарыны? мына с?зiн естiп Жанкелдi айтты, сол К?беннi? к?зi тиген. Со?ан ат шаптыры?дар дедi.

К?бен к?ршi ауылда т?ратын. Ат жiберiлген едi. Ол келiп, мен ?з к?зiмдi ?зiм ?айыра алмаймын. Мына к?ршi ауылда Сары б?йбише деген бiр кемпiр бар, сол, менi? к?зiмдi ?айтарады. Со?ан адам жiберi?дер дедi. Ендi со?ан ат шаптырды. Ол келiп, к?рiп: к?з ?атты тиген екен. Дегенмен, емдеп к?рейiндi айт?ан. ?зiнi? м?ндайда?ы ?йреншiктi емiн жасады. Бiра? та бала орнынан т?рып кете алмады.

Байсарылар ауылдан боз ат?а мiнiп шабатын бала iздедi. Оны? с?зiн Шо? естiп т?р?ан едi:

– Б?л атпен мен шабайын, -дедi. Баласынын б?л с?зiн Тел?озы жа?тырмады.

– Шапсан, ?зiмiздiн пуылдан да аттар ?атысады. Соны? бiрiне мiн. ?айда?ы бiр Елгелдiнi? атымен шауып, соларды? шашбуын к?терiп ?айтесi?? – Тео?озы Кербестiнi? бiр т??ымын бермеген Елгелдiрге ?кпелi та?ы да к?рсеттi.

– Мен сiздердi? бiрiншi орынды алмайтын аттары?мен шаппаймын. Кеше К?бен осы ат не бiрiншi, не екiншi орын алады деген. Осымен шабамын, -дедi Шо?. Жанкелдi бауырынды ?скен Шо? Тел?озыны атымен атайтын.

– Тел?озы, Ерназар да, Елгелдi де Сатыпалды ?улетiнен. Сiз неге б?лесiз. Оны? iшiнде Д?улетбикеденбiз. Елгелдiнi? аты озса, сiздi? де беделi?iздi? ?скенi.

Тел?озы баласыны? б?л с?зiн сонда да ма??лдамады. Бiра? ?арсы с?з де айта алмады. ?асында т?р?андардан ?ялды.

Шо?ны? б?л с?зiнде сыр бар едi. Д?улетбике хан ?ызы болатын. Бая?ыда сонау Есiмхан заманында хан бiр топ батырларын алып жоры??а шы?ады. Ол ?айтып орал?анша Ж?нiбек ханны? т??ымы Т?рсын Т?ркiстанды басып алып Есiмханны? отбасына ?лкен ?орлы? к?рсетедi. Со?ыстан ?айтып орал?ан Есiмхан Ташкентте отыр?ан Т?рсынды бiр т?нде басып алып, б?кiл еркек кiндiктен ту?андарын т?гел ?ырып, ?ыздарын ?асында?ы батырларына б?лiп бередi. Сонда ?уанды? т??ымы Бесiмге Д?улетбике б?йырады, Мейрамсопыны? бас?а ?рпа?тарына да бiр-бiр хан ?ыздарын ?осады. Келе жат?анда Бесiм ой?а ?алады, б?л ?алай болар екен. Б?йбiшем бар, хан ?ызы ?алай то?ал болады, ой?а берiледi. А?ыры ?ыздан с?райды. О?ан айт?ан:

«Д?улетбике, менi? б?йбiшем бар, сен хан ?ызысын. ?алай болар екен… Сен ма?ан шын к?нiлден тидi? бе, ?лде ханны? ?а?арынан ?оры??аны?нан келiстi? бе? Егер шын к??iлден тисе?, ана б?йбiшемдi тала? тастап, сенi аламын».

Сонда Д?улетбике айтыпты: " Бас ием, б?л да ??дайды? жазуы шы?ар, са?ан шын берiлдiм. Б?йбiше?дi тастама, то?ал болып отыра беремiн» дейдi. Бесiмнi? б?рыннан Б?тей деген б?йбiшесi бар едi. Содан Д?улетбике Бесiмнi? б?йбiшесiн ене атап кетедi. Содан То?алар бiр б?лiгi Ене то?асы аталып кеттi. Д?улетбикеден тара?ан балалар ?рпа?ы Д?улетбике То?асы атал?ан. Айт?ожа, Бар?ана, Сатыпалдылар хан ?ызы Д?улетбикеден ту?анын ма?таныш ететiн. Шо?ны? айтып т?р?аны сол едi.

Тел?озыны? ?зi де хан ?ызынан ту?анын ма?таныш ететiн, бiра? баласыны? мына жерде Елгелдiлердi ?осып айт?анын ?натпай ?алды.

Шо?нын боз атпен шабатынын Таубай естiп, бiзден де ?ан?а тартатын ?рпа? ?сiп келе жатыр екен деп, Байсары да Шо?ны? шабатынын естiп ма??лдап, ?уан?ан едi.

??кей он мен он бестi? арасында?ы балалар ат?а мiндi. Аттарды ?араа?ашты? шы?ыс-о?т?стiк жа?ында?ы ке? жазы?тан берi ауыл?а ?арай шабатын болды. Балалар жол бастаушысы бар, солай ?арай кеткен едi. ?она??а келен билер мен байлар талай с?йг?лiгiн алып келген. Ж?йрiк аттар к?з т?ндырарлы?тай к?п екен. Бiрiнен бiрi ?ткен, ?р т?рлi т??ымды ж?йрiк, с?лу, к?рiктi аттар едi.