Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

Орнынан т?ра берген Байсары?а айт?аны:

– Ж?мкенi? ж?рген жерi думанды екен, менiмен бiрге бал?аш жа??а барып ?айтасын!

– Барса барсын, Ел, жер к?редi. Дегенмен, Шо? бауырым, ?алай болар екен, ?стiндегi киiмi нашар,

– Киiм табылады. Осында менi? киiмдерiм жетедi. Соны кигiземiз.

А?ыры Байсары Ж?мкенi ?алдырып ауылына ?айтып кеттi.

К?беннi? с?зi ?сер еттi ме, Шо? ж?рер алдында ?кесiне айт?ан болатын:

– Осы мен к?рмей жатып ??да т?сiп ?ой?аны?ыз, ?алай?

– Алдаж?ман менiмен дос, к??iлдес адам. Бiраз ?алы? малды да берiп ?ой?анмын. Сен ?натпаса? Жанкелдiнi? т??ымынан бас?а бiреу алады. Менi? к??iлiм сен ал?анды ?алайды. Сен алса? д?рыс болар едi, -дедi.

Тел?озыны? мына с?зiнде бiр сыр жатыр, ол жаратылысынан керемет сара? болатын. Осы ??да т?судi? ?зiнi? сыры бар едi. Сонау жылдары Тел?озы Алдаж?манны? ?арындасын алма?шы болып, ол ?лiп ?алып, а?асы берген малдарын ?айтарма?ан. Кейiн Тел?озы бас?а жерден екiншi ?йел ал?ан. Сол ?аза? салтымен берген 77 жыл?ы бос?а кеткендей бол?ан. Соны жолы??ан сайын есiне салып ?кесi де, Тел?озы да айта беретiн. Кейiн бiр жолы??анда Алдаж?ман, кiшi ?ызым ?сiп келедi, сендердi? т??ымдары?ны? бiреуiне берейiн деп айт?ан. Б?л ал?ан ?алы? малды ?айырмаудын жолы болатын. Мына с?здi естiген Тел?озы жылдамдатып отыр едi. Тео?озыны? ??лы?ы да мол болатын. Ерте?гi к?нi уа?ытында бармаса? бас?а бiреуден ?алы? алып, ?ызын бiреуге ?затып жiберетiнiн бiлiп отыр. Онда ?алы? мал дала?а кеткенi. Сонды?тан сырттай ?ызды? басын Шо??а байлауы етiп ?ой?ан.

Баласыны? мына о?удан келген демалысын пайдаланып келiнде т?сiрiп алу болатын Тел?озы ойы.

Шо? ?кесiмен, Алдаж?ман арасында?ы жа?дайды бiлмейтiн. ?кесiнi? ?йел ал деген с?зiне ?арсы келе алмады. К?беннi? с?зiнен кейiн iштей онша жа?тырма?анымен сырттай ?арсы келмей ара?а екi к?н салып Бал?аш жа?та?ы Алтай-Мойын Алдаж?ман байды? аулына ж?рiп кеттi. Бас ??да болып ?ара?озы, шешесi Жамал баратын болды, iнiсi Малай бар, бас-ая?ы он-ша?ты адам едi. Шо?мен бiрге Ж?мке к?йеу жолдас болып баратын болды, онымен ?осып, ?здерiне жа?ын т?ратын Тiлендерден дос к??iлдес ?лсендi ша?ырып алды. Оны? ?кесi Ерназарлардан ?йел ал?ан. Туыстарымен жан?аласып осы ?йелiнi? т?ркiн ж?ртына жа?ын отыр?ан едi. Ауыл арасы жа?ын бол?анды?тан ?лсен Тел?озы ауылына жиi келетiн. К?йеу жолдас?а Шо? осы екеуiн лайы?ты к?рген. Ж?мке бойы т?нып т?р?ан ?нер. Тойды ?ызы?ты ететiнiн Шо? т?сiнген.

Содан олар ж?рiп кеткен. Жолай Ж?мке ?н салып, домбыра тартып айналаны думан?а б?леп келе жатты. Ж?мке ?нерi Шо??а тiптен ?атты ?на?ан едi. Содан ол жолда, сен менiмен бiрге А?мола?а барып о?у?а т?с, -деген едi.

– Барамын, туыс?андарым жiберсе…

– Ол кiм?

– С?тек деген немере а?ам бар!

– Таубай а?са?ал айтса жiбередi.

??гiме осымен бiтiп ?ал?ан. Э?мкеге Шо?ны? мына с?зi бiр ?анат байла?андай едi. Ол ерекше бiр арман?а б?лендi. К?зi к?реген жерге барып, о?у о?иды. Шо?ны? мына айт?аны т?стей болып к?рiндi. Сырт?а шы?армаса да iштей ?атты ?уанып келедi.

?ыз к?ру

К?беннi? айт?аны ?сер еттi ме, Шо? жол бойы ?лкен тол?аныста келе жатты. ?ыз ??ша?тап, ?йел алу сезiмi со??ы жылдары ояна баста?ан болатын. ?ыз с?юге к??iлде ??марлы? бар. К??iлi, тек, К?бен айт?ан сары ?ызды ?аламайды,

А?молада о?ып ж?рген Шо??а т?ре ?ыздары ?атты ?найтын. Базар?а бар?ан сайын жиi к?редi. Шеттерiнен бiр ?алыптан шы??андай ?ара торы, Содан ба, ?ыздарды? осындай т?рлерiне к??iлi ??лап ?ал?андай. Бiра? т?ре ?ыздарыны? «ауылы алыс» екенiн Шо? жа?сы бiлетiн. ?йткенi, т?релер ?ара ?аза?тар?а ?ыздарын бермейдi. ?аза? алса байлы?ымен алатын, Сара? ?кесi т?релердi? с?ра?ан малдарын бермейтiнiн бiлетiн. Шо? к??iлi тартып т?рса да т?ре ?ыздарына жуи ?оймайтын. Мына жолы ?кесi айт?ан со?, к??iлi жо? болса да, ?арсы келе алмады.

Шо? жолай бас?алардан о?ашаланып ?лсен, Ж?мкемен а?ылдасып ?ояды. К??iлiндегi к?дiгiн жасырмады. Сары ?ыздарды ?натпайтын, ондай ?ыздары с?бы?аным с?ймейдi деген с?з айтып ?ояды, Егер ?ыз ?намаса не iстейтiнiн бiлмейтiн. Жасы Шо?мен ?атарлас ?лсен ?ызбен ?атынасты? ?улы?-с?мды?тарын жа?сы бiлетiн. Оны? Шо??а айт?аны:

– ?ыз адал емес екен т?ралы сылтау айтып тастап кет. Са?ан т?к жасай алмайды. Солай оп-о?ай ??тыласы?.

?лсеннi? мына айт?ан с?зi к??iлiнен шы?пады. Адал ?ыз?а ондай ?ылы?ты ?алай жасаймын. Оным ?ят емес пе, ?ызды ба?ытсыз еткенiм ?ой. Досыны? б?л айт?анына iштей келiсе ?оймады. Жол бойы ?лсен талай рет Шо?ды солай ?гiттеген. ?лi ?йрене ?ойма?ан, ?ыз жа?дайын бiлмейтiн Ж?мке, б?л жа?дайда с?зге онша араласпайтын. К?бiне келе жат?андарды? тiлегi бойынша ?н салып, домбыра тартады. Жол бойы жа?сы ?ндерiмен ?ара?озы?а да, Жамал?а да ?нап ?ал?ан.

К??iл шiркiн мы? ??былды. Досыны? к??iлiн к?теру ?шiн ?лсен айтты: Сары ?ыздарды? iшiнде де ?демiлерi болады…

Бiра? к??iл шiркiнде мы?тап орнап ?ал?ан ба, ?ара торы?а тарта бередi. Дегенмен, Шо? ойланып, мына ?лсен с?зiнде де д?рысты? бар шы?ар?а то?та?ан едi. Жол бойы Шо? болаша? жарын к??iлмен к?з алдына елестетумен келе жатты, бiра? бiр то?там?а келе алма?ан. Сан ой?а кеттi. Бiр жа?ынан мен ?з т?р?ымнан ойлап келемiн, ал егер ?ыз с?ймесе, ма?ан к??iлi болмаса ?айтемiн. ?аза?та ?ыз с?ймеуi болмайды, жiгiт с?йсе бол?аны деген ?а?иданы да еске алды. Б?л с?з Шо? к??iлiнен шы?пайтын. ?ызды? да тiлегi, оны? да ж?регi бар. Ал егер оны? ойынан шы?паса? ?андай жар болады. Осыны ойла?анда ж?регiнде бiр жазсызды? пайда болады. Ал?аш?ы рет ?ыз ауылына к?йеу болып баратын Шо? не айтарын ?лi бiлмейтiн едi. ?ызбен ?алай с?йлесуi керек, б?л Шо? ?тпеген мектеп едi. К?з алдына елестет алмайды. Егер бiр а?ылсыз с?з айтып ?ыз к??iлiн ?алдырып алам ба, ол менй с?ймесе, онымен ?алай т?рамын. К??iл шiркiн т?ра?сызданып сан тарап?а кетiп, ??была бередi. Алайда, б?л теренде жат?ан к?йдi тiс жарып ?асында келе ат?ан досы ?лсенге де айтпайды, Ол туралы с?з ?оз?ауды? ?зiн ?ят к?рдi.

Алдында Алдаж?ман ауылына жаушы кеткен едi. Б?лар ??даларды? келуiн к?тiп дайындалып жат?ан. Б?лар асы?пай ж?рiп, ара?а бiр ?онып келесi т?с ауа келдi. ??даларды? келуi осы ауыл?а бiр к?й, бiр с?ндiлiк, ?ызы? думан алып келгендей едi. Лезде тыныш жат?ан ауыл ?згерiп сала бердi. ??далар к?йеу баланы ауыл сыртында ?арсы алып, ?ыз-жiгiттер ?уанысып жатыр, Б?рын к?рмесе де ?ке-шешесi келiсiп ??да т?скен со? ?ыздар болаша? жарыны? алдынан шы?ып ?арсы алу салты бар едi. Б?рi келiсiлiп ?ой?ан, сонды?тан Шо? да ойлап келе жат?ан, ?ыз да алдынан шы?ып ?арсы алады деген ?мiт те бар едi, бiра? ?ыз шы?пады. Б?л жа?дай Шо?ды ?рт?рлi ой?а жетеледi. Мына ?ызды? б?рын с?йген жiгiтi болып, ма?ан ата-анасы зорлап, амалсыздан к?нiп отыр?аны ма, осындайда к??iлге не келмейдi. ?уелден к??iлi с?ймей келе жат?ан, оны? ?стiне ?ызды? ?зiнен бiр жастай ?лкендiгi барын естiген. Мына алдынан шы?па?аны ?бден жiгiттермен ойнап, ?уланып ал?ан шы?ар?а болжа?ан. Бiр с?збен айт?анда, ?ызды? алдынан шы?па?аны Шо?ны? к??iл к?йiн тiптен б?зды. Ауыл жастары ?аза?тарды? ежелгi ?детiне берiлiп, Шо?ны? атына жармасып, мiнiп те кетпекшi болды. Шо? оларды? б?л ?ылы?ын ?натпай ?алды. Ашулан?ан. ?арсы алушыларды бастап келген бiр ересектеу жiгiт т?рып:

– Балдыздарыны? жезделерiнi? атына мiнiп шабуы ежелден келе жат?ан ?дет ?ой. Атынды с?рап т?рса бер, -дедi.

– Мен ?лi ?ызды да к?ргем жок, Сiздер бiрден менi? атыма неге жармасасыздар!

Шо?нын мына с?зi ауыл жастарын ?арсы алу?а бастап келген жiгiтке ?намай ?алды.

– К?рмесе?, к?ресi?, -дедi ол да жа?тырмай.– Ол тiктеу айтып тастады.

– Ма?ан б?л ?дет ?намайды. ?уелi ?ызды к?руiм керек.

К?йеу баланы? мына ?ылы?ы ауыл жiгiтiнi? ойынан шы?пады. Мiнезi ?алай, ?зi т?сiнiксiздеу жiгiт екен деп ойлады ол, бiра? ашы? айтпады, ?ндемедi. Дегенмен, Шо?ны? мына ?ылы?ы бiрге келе жат?андарды да бiр жайсызды??а т?сiргендей едi,

?ыз, жiгiттер ?арсы ал?ан со?, ?ара??зы мен Жамал жылдамдатып ж?рiп кеткен. К?йеу бала ?асында ?арсы алушы жастар ?ана ?ал?ан. ?лгi ересектеу жiгiт о?ашалап ?лсеннен с?рады.

– Мына к?йеу бала ?алай ?зi? Атына жармас?ан?а ренжиме.

– Шо? А?молада орысша о?у о?иды. Б?рын м?ндай салтты к?рмеген ?ой. Содан кейiн жасап т?р да, кейiн ?йренедi. Алайда, жiгiт ?лсеннi? айт?анына ?ана?аттанбады. Ауылда ?скен ?аза? баласы ел салтын ?алай бiлмейдi деп, ?зiнше бiр байлам?а то?та?ан едi.

Ауыл?а келген со? жастарды бастап ж?рген жiгiт ?алынды?ты? ??ла?ына к?йеу баланы? ?ылы?тарын жеткiзген едi. Бол?ан жа?дайда ?осын?ырап ?демiлеп т?рып айт?ан, ?асында бол?ан ?ыздар да айтып келген. ?зiнi? есi д?рыс емес сия?ты дегендi ж?не ?ос?ан ?арсы алушыларды бастап ж?рген жiгiт. Мына с?з ?ыз к??iлiне бiр жайсызды? ту?ыз?андай болды. ?уел баста бол?ан болаша? к?йеудi к?руге деген бiр ынталы? сезiм мына с?зден кейiн басылып ?ал?андай.

К?мiстi? де он беске толып, одан асып бара жат?ан ша?ы. ?аза? с?зiмен айт?анда, пiсiп т?р?ан кезi. Содан ба, жiгiт с?юге ??марлы?пен ?арайтын ша?ы болатын. ?она?тар ымырт жабыла дастархан?а отырды. Лезде он екi ?анат а? ?й iшi адамдар?а толып кеттi. Бiр кезде абыр-сабыр болды да ?алды. К?мiс келе жатыр с?здерi естiлдi есiк жа?тан.

С?укеле киген, бетiн ?те н?зiк ж??а ?ытай патсайысымен жап?ан, ?ыз- болаша? келiн келдi. Т?рге таман ?она? жiгiттерге жа?ын жай?асты. Болаша? келiннi? ?асында?ы екi ?ыз жа?ынан келiп отырды. Артынан ?олма-?ол ?уаныштарын бiлдiре ??тты болсын айтып Алдаж?манны? б?йбiшесi мен Жамал келiп кiрдi. Жамал ?ыз бетiнi? жамыл?ышын ашып бетiнен с?йдi. Ал Алдаж?манны? ?йелi Шо? бетiнен с?йдi. Б?л екi жа?ты? да к??iлдерiнi? д?рыс екендiктерiнi? ал?аш?ы белгiсi едi. Олар отыр?ан жо?, кетiп ?алды. Артынша дастархан?а ет те келдi. Отыр?ан екi жiгiт жылдамдата ет турап, келген к?йеу мен оны? жолдастарына тиiстi м?шелерiн берiп жатыр. ?лгiнде шешесi ?ызды? бетiндегi жап?ышын к?тергенде, Шо? бай?ап ?ал?ан, К?бен айт?андай ?ызды? ж?зi сары екен. ?ыз да есiктен кiрген бетте бетi жабы? болса да жiгiт жа?ын бiр шолып ?ткен. Келген ?она?тар ?ыз ж?зiн аны? к?рмегенiмен, ?ыз б?рiн ай?ын к?рiп отыр едi. ?арсы ал?ан жiгiттi? ?зiнi? есi д?рыс емес сия?ты деген с?зi жадынан кетпей отыр?ан. К?йеу жiгiттi? ?рбiр ?имылын ба?ылауда едi. Шо? да денесiнде ?ышымасы бардай мазасызданып ?имылдай берген. Оны? мына ?ылы?ы ?ыз к??iлiнде жайсызды? ту?ыз?анды. К?йеу бала бол?асын салма?ты болу керек ?ой. ?ыз ойланып ?алды. К?йеу баланы? ?айта-?айта ?оз?ала бергенi ?намады. ?ыздардан жо?ары? отыр?ан ?лсен, Ж?мке, Малай б?рiн жа?сы к?рiп отыр?ан. ?лгiнде шешесi к?йеу баланы? кiм екенiн ?ыз?а таныстыр?андай Шо?ны? бетiнен с?йген. Содан болаша? к?йеуi осы екенiн ?ыз бiлiп ?ал?ан. ?ыз бетiндегi жабулыны? б?рiн жа?сы к?рiп отыр едi. Шо? болса бетi жабулы ?лгiнде шешесi бет пердесiн к?терген ?ас ?а?ым с?тте к?ргенi болмаса ?ызды онша к?ре алмай отыр. А?ы?ы, ?ызды? сап-сары екенiне к?зi ?бден жеткен. Неге екенiн, ?зi де т?сiнбейдi, содан мазасы кете бергенi. Шо?ны? ?оз?алуыны? сыры сонда жат?ан болатын. Оны? осы ?ылы?ы ?ыз?а жаман ?сер еттi. ?лгiнде ?арсы ал?ан жiгiт с?зiнде бiр шынды? бардай к?рiндi.

Ел тама??а кiрiскенде болаша? келiннi? ?асында отыр?ан ?ыз:

– К?мiс, тама? iшуге кедергi болады, бетi?дi ашы??ырап отырсайшы, -дедi. К?мiс о?ан ?имылдай ?оймады. Содан жа?а?ы ?ыз К?мiстi? бетiн ашпа?шы болды. Б?л жiгiт те сенi? ж?зi?дi к?рсiн деген саясатпен жасал?ан iс болатын. Ендi ?ыз да, жiгiт те ?ырын отырса да б?рiн аны? к?редi. Екеуi де бiрiне бiрi ?рлана ?арап, бiрiн бiрi жа?сы к?рiп отыр.

Тама? iшiп бол?аннан кейiн, ?арсы ал?ан жiгiт бар, б?рi сырт?а шы?ты. ?азiр бiраз серуендеп, кейiн алтыба?ан тебетiндерiн айтты. ?лсен о?ашалан?ан бiр с?тте Шо?на? с?ра?ан болатын.

– ?алай болаша? ?йелi? ?нады ма?

Шо? ?зiнi? ашулан?анда болатын тiктеу мiнезiне салып турасын, бiрден, ?намайтынын айтып сал?ан.

– Несi ?намады са?ан?

– Т?рi сап-сары, шикi сары ?ыз ?ой.

– Са?ан ?намаса, ?кене ?нап отыр. ?айтсе? де аласы?. ?намаса кейiн то?ал аласы?…

?лсеннi? мына с?зi жазадай болып естiлдi. То?ал аласы?, екi ?йелдi бiрден с?ю с?зi Шо?ны? басына ?онбайтын. Содан ?лсен с?зiнi? со?ын ты?дамай ж?рiп кеткен болатын. ?алы? ойда келе жатыр. ?лгiнде досы айт?ан то?ал аласы?ы жадынан шы?пай ?ойды. Шо?ны? ойлауы да бас?алардiкiнен ?згелеу едi. Екi ?йелi бiрден ?алай с?юге болады. ?кесi Тел?озыны? б?л кезде екi ?йелi болатын. Бiрде Шо? шешесiнен с?ра?ан едi: «Сiз Тел?озыны? екiншi ?йел ал?анына ?алай ?арайсыз?» «??дайды? жазуы солай бол?ан со? к?ну керек. Екi ?йел ал?ан жал?ыз сенiн ?кен емес, талайлар соны жасап жатыр. Бай?аймын, Тел?озы ендi ?келерi т?рiздi ?шiншiсiн де ал?ысы кеп ж?рген сия?ты». ?азiр шешесiнi? осы с?зiн ой тол?амынан ?ткiзiп, анасыны? да к??iлiнде ренiш барын бай?а?ан, ?кесiнi? б?л ?ылы?ын ?азiр ?натпай келе жатыр. Шо? ой ?серiне берiлiп, жылдам басып бiраз жерге кетiп ?ал?анын а??армай ?алды. Артынан ?лсен келе жатые едi.

– Сен ?айда барасы??

– Бiраз серуендеп ?айтамын.

Шо?ны? мына т?сiнiксiздеу с?зiне та? ?алып ?лсен: