Ел Шоңы. Сәскелік шақ. I кітап

Он жетi мы? бiткен Т??iрбергеннi? баласы Сапа? атая?ы жетер жердегi жарысты? б?рiне ат ?осатын. Сонау жылдары А?монша? аты болатын. Сол ат талай жерлерден бiрiншi орын ал?ан. Содан оны? есiмi б?кiл осы ма?айда?ы рулар iшiнде д?рiлдеп т?р?ан. Ж?йрiк ат сонда, с?лу ?ызды сол алатын. Сапа? б?л той?а да бiр ж?йрiгiн ?келген болатын. Ауыл арасында?ы жарыстарды бiрiншi орын алып ж?рген б?л ат?а ?мiтi зор болатын. Анада а?асы ?онысбайды? асында А?монша? ая?ы а?сап ?алып ?ойып бiрiншi орын ала алма?ан едi. Ауыл арасында?ы к?ндестiк ?озып кетте де, Сапа? ?зi ала алма?ан со? Елгелдiлерге де бергiзгiсi келмедi. Сонды Елгелдiнi? Кербестiсi бiрiншi келiп, ?лкен дау болып ретiн тауып Тел?озы, Сыртанбай, Лау, Сапа? т?ртеуi дау айтып бiрiншi орынды Кербестiге бергiзбей т?теден ?осылды сия?ты сылтау айтып, бас?а сырт адамына бергiзген едi. Турасын айт?анда, бiрiншi орынды кедей Елгелдiлерге ?има?ан. Содан Елгелдiлер Сапа?пен де, Тел?озымен де онша емес едi. Таубай болма?ан со? ру аралы? туыс?анды?ты б?збайы? ?шiн келген едi осы той?а.

Сапа? осы ма?айда?ы ж?йрiк аттарды бiрнеше есе ба?асын берiп сатып алатын. Жырысты? алдында, кейiн Елгелдiлерге сан рет барып,«ма?ан Кербестiнi? бiр т??ымын берi?дер» деген. Онша?ты жыл?ы берген орнына. Сонда да к??iлдерi ?ал?ан б?лар бермеген болатын. Сапа? Елгелдiлерге содан ушулы едi. Осы жолы ?айтсе де бiрiншi орынды алма? ойы бар.

Сапа? б?л той?а Каракесектерден сатып ал?ан Те?бiл к?гiн салды. О?ан ?зiне ?бден сыр мiнез бол?ан Айтан деген жiгiттi мiнгiздi. Жас кезiнде бiр келессiз аурумен ауырып, бойы ?спей ?ал?ан. Он сегiзден асып кеткен ол сырт адам?а он бiрдегi баладай болып к?рiнетiн. Ат?а же?iл, оны? ?стiне шабыскер. ?андай жарыста, тойда болмасын Сапа? ын?ай осы Айтанды мiнгiзетiн.

Тамыз айыны? бiр шуа?ты к?нi болатын. К?н онша ысты? емес. ?дейi ат жарысына тандап ал?ан к?ндей едi. Ж?йрiк аттар?а мiнген балаларды бас?арып ж?рген жiгiт ?араа?ашты бойлап о?т?стiкке ?арай кеткен. Жиырма бес ша?ырымдай болды-ау шамада жарыс?а ?атысатын аттарды то?татып ?олын жайып бата берiп, балалар?а жол болсын айтып ?оя берген едi.

Бес ж?здей ат ?азылар отыр?ан ауыл жа??а ?арай лап ?ойды. Ат т?я?тарынан жер тiтiркенiп кеткендей едi. Б?рiнде бiр ?мiт, бiр тiлек болатын. ?р руды? балалары аруа?ты аталарыны? атын атап аттарына ?амшы басты. Шо? да боз ат?а Д?улетбикелеп ?амшы сал?ан. Ал?аш?ы кезде ат т?я?ынан жерден к?терiлген ша?нан еште?енi бiлiп болмайтындай едi. Меженi? жарты жолына келгенде ат арасы сиреп, ж?йрiктер ал?а кетiп, шабысы ?ыс?а аттар кейiн ?ала бердi. Межеге он ша?ырымдай ?ал?анда алда?ы аттарды? ?атары сауса?пен санарлы?тай болып ?алды. Шо? бай?ады, алдында бес-алты ат кетiп барады. Ендi кешiксе алда?ылар жеткiзбей кететiнiн сездi. Атына та?ы ?амшы басты. Алда?ылар аттарыны? есiн шы?арардай ?амшы салып келедi. ?йткенi, тая? тастар жерде же?iс т?р. ?аза??а ат жарысынан жо?ары ештене жо?, б?нда ел намысы, ата?-абырой б?рi осында едi. Кейбiр ат ?стiндегi балалар ?алып бара жат?анын сезiп дауыс ша?арып жылай бастады. Ал?а кеткендерге бiрiншi болып бару?а ?мiт оян?ан. Алда м?нартып к?рiнген киiз ?йлер ай?ындалып к?рiне бастады. Шо? ендi бай?ады, алда кетiп бара жат?ан аттарды? бiрi Сапа?ты? Те?бiлк?гi. У?, аруа?, Д?улетбикенi? атып атап, Шо? атына та?ы ?амшы басты. К?к ат с?т ыш?ынып кеткендей болды. Жанын салып шабысына шабыс ?осты. Алда бара жат?ан Сапа?тын атымен те?есе бердi. Шо? бiрiншi орынны? аулы алыс емес екенiн ендi сездi. Анамыз Д?улетбикенi? аруа?ы ?олдай к?р айтып та?ы кезектi рет ?амшы салды.

Бесiмнi? Д?улетбикеден тара?ан Бар?ана, Айт?ожа, Сатыпалдыны? ?айсы болмасын ат?а шап?анда, жауымен со?ыс?анда Д?улетбикенi? атын атайтын едi.

?андарына сi?генi сонша, ?здерi де ?алай Д?улетбикелеп кеткенiн бiлмей ?алатын. Б?л ?дет Шо??а да ес бiлгелi кiре баста?ан. Д?улетбике анамны? аруа?ы ?олда дедi та?ы да. Мына с?з ат?а да к?ш бергендей екпiндеп келедi. Шо? Айтан?а ?атарласа бергенде ол бщз атты ке?сiрiк т?сынан бiр тартты. М?ндайды к?рмеген ат бейшара аспан?а атылып т?рып ?алды. Б?л кезде Айтан аты бiраз жерге кетiп ?ал?ан едi. «Жануар, к?шiндi жина, б?рiбiр ?уып жетемiз» дедi де Шо? атына та?ы ?амшы басты. Бiра? Те?бiлк?к жеткiзбедi. М?реге Сапа?ты? аты бiрiншi, боз ат екiншi келдi. Шо? аттан т?скенде ?ана к?рдi. Атты? т?мсы?ынан ?ан а?ып т?р екен. Сапа?та, а?айындарында ес жо?. Айтанды ат ?стiнен к?терiп алып, Те?бiлк?ктi мойынан ??ша?тап с?йiп жатыр. Шо?ны? ?аны ?айнап кеттi. Ж?гiрiп барып ?амшымен Айтанды екi-?ш рет тартып-тартып жiбердi. М?ны к?рген Сапа?ты? да ашуы ?озып кеткендей.

– Мына Тео?озыны? тенгтегi ?айтедi… ?рып жiбергiсi келдi. Бiра? ?апта?ан ел к?зiнше оны жасай алмады. Ж?рт б?лар?а назар аударып жиналып ?ал?ан едi. Бiр жа?ынан Таубай да келдi. Шо? о?ан бол?ан жа?дайды айтты,

– Б?л ?аза? сондай, ?андай жа?дайда болмасын бiр ?улы?ын жасап ж?редi. Еште?е етпейдi, екiншi орын да жаман емес. Сапа? ?ай жерде болсын, байлы?ты? ар?асында мы?тылы?ын к?рсетiп ж?редi.

Таубай амалы таусыл?андай т?рып ?алды. Шо? атты жетектеп ?азылар ал?асыны? алдына алып барды.

– Мына ат т?мсы?ынан а??ан ?анды к?рiп т?рсыздар ?ой, мен озып бара жат?анымда Те?бiлк?ктi? ?стiндегi Айтан тура ке?сiрiктен ?рды. Шауып келе жат?ан ат?а соны неге жасайды?

Айтан да берiспей:

Мен ?дейiлеп ?р?ам жо?, кездейсо?та ?амшым тиiп кеттi.

– ?й, имансыз, мен жанай бергенде ?дейi жа?ындап келiп тартып жiбердi? ?ой.

Мына жа?тан Сапа? Тел?озы?а:

– Тел?озы, мына бала?ды ?оз?ызбайсы? ба, ?алы? ж?ртты? к?зiнше iстеп т?р?анын ?арашы…

Тел?озы Шо?ды алып кетпекшi болып едi, бiра? ол болмады, ?кесiнi? дегенiне к?нбедi.

– Те?бiлк?кке бiрiншi орынды берсе?iздер обал болады. Аны?-?аны?ына жету ?шiн екi атты ?айыра жарыс?а салып ?айсысыны? ж?йрiк екенiн аны?тау керек, -дедi Шо?.

?азылар ал?асы бiр с?т бiрiне ?арап отырып ?алды да, бiреу т?рып:

– ?амшы?а ат ке?сiрiгi жарылмайды, -дедi.

Шо? ?асында т?р?ан Айтан ?олында?ы ?амшыны ж?лып алды да ?азылар алдына ?кеп тастады.

– Ол ?амшысына байланысты. Мына ?амшыны салма?тап к?рi?iздер, ?андай ауыр. Ішiнде бiрде?е бар т?рiздi.

Отыр?ан ?азылар ?амшыны ?олдарына алып салма?тап к?рдi. ?азыларды? бiреуi отырып:

– Баланы? айт?анында бiр шынды? бар сия?ты…

– ?лiмбай, сен бос с?з с?йлемей отыр, – дедi екiншiсi.

Б?л Т??iрберген т??ымына к?йеуi бала Тиестердi? бiреуi едi. Мына с?зден кейiн отыр?андар жым болды. Осы айма?та?ы е? бай Сапа??а ешкiм ?арсы келе алмайтын.

Таубай шыдай алмады, с?йлеп кеткен:

– Ел сенген ?азысы?дар. Сендердi? ?азылы?тары? мына баланы? айт?анына жетпей жатыр. ?айта барып о?аламыз…

– Тауке, ел арасында дау шы?армайы?. Екiншi орында жетедi. Ат жарысы осымен бiтiп жат?ан жо?. Алда талай жарыс болады. Елгелдiлер аттарыны? ж?йрiктiгiн сонда к?рсетер.

– Д?рыс айтасы?, Тиес Той?ожа бауырым, бiра? ат жарысы сайын осындай дау болып жатады. Сол ?ашан тиылды. Ат жарысы ауыл-ру намысы. Сол жа?дайды ескерi?дер!

Мына жа?тан Тел?озы айтты:

– Тауке, менi? тойымны? с?нiн б?збай, ?ойы?ыз.

Мына с?зден кейiн Таубай да басылып ?ал?ан едi, бiра? Шо? болмады:

– Ол ?дiлетсiздiк болады. Екi атты жеке жарыстыру керек.

– Шыра?ым, осы с?зi? ?шiн мен бiрiншi орынды ал?андай болып т?рмын, Сенi? ?мiрi? ендi басталды. ?аза? ж?рген жерде ?лi талай сан ?дiлетсiздiктi к?ресi?. ??дайымыз са?ан ?за? ?мiр берсiн. Болайын деп т?р?ан бала екенсi?, -деп Таубай Шо?нын ма?дайынан с?йдi. Шо? мына с?зге тосылып ?алды. Осымен ат жарысыны? дауы басыл?ан едi,

Таубай, Ашы?бай, Байсары, Шо? бар, -б?рi Ж?мке жат?ан киiз ?йге келдi. Бала сандыра?тап жатыр екен. «Менi? атым, нешiншi келдi» -деп ?ояды арасында,

– Бiреуден ?ал?ан жал?ыз к?з едi, ?лiп ?алмаса жа?сы болды, – дедi Таубай т??ерте?гi айт?ан с?зiн ?айталап. А?а, жазылып кетедi. К?беннi? к?зi ?атты тиген ?ой. Со?ан бiрнеше рет ?ша?татып жiберi?iздер, -дедi ?асында отыр?ан емшi кемпiр.

Та?ы К?бендi ша?ыр?ан. Ол :

– Мен ?атты назар аударып жiберген болуым керек. Б?л бала соны к??iлiне алып ?ал?ан т?рiздi, Мен к?н бат?аннан кейiн бiрнеше рет, ма?дайынан сипаймын. Аманды? болса бес-алты к?нде т?рып кетедi.

– Олай болса, б?тен ауыл емес ?ой, осында ?алсын. Бiз К?беннi? айт?ан уа?ытында келiп алып кетемiз, -дедi Таубай. ?асында кiшi баласы Байсарыны ?алдырып, ?здерi ауыл?а ?айтты, Таубай Сапа?тарды? ?ылы?ына ашуланып кеткен,

Шо? Ж?мкенi? жайын бiлiп, к?нiне бiрнеше рет келiп ж?рдi. Ж?мкенi? домбыра тартып, ?иса айт?аны ?нап ?ал?ан. Шо? жас болса да адамны? жа?сы да, жаман да ?асиетiн бай?а?ыш едi. Мына баланы? ?нерi ?серлендiрiп жiбергендей едi. Ж?мкеде ?нердi? мол к?зi жат?анын а??ар?ан. Содан ба, к??iлi айрыкша т?сiп кеткен.

К?беннi? ма?дайынан сипауыны? ?серi болды ма, бес-алты к?ннен кейiн Ж?мкенi? бетi берi ?арады. Та?ертен есiк алдында отыр?ан Ж?мкенi к?рiп Шо? ?уанып ?алды. ?асында К?бен мен Байсары отыр екен. Шо? ?зi Бал?аш жа?та?ы Алтай-Мойын Алдаж?манны? ?ызы ??мiстi к?руге бару?а дайындалып жат?ан едi. Шо? т?рып с?рады,

– К?беке, сiздi? к?регендiгi?iз бар ?ой, айты?ызшы, менi? алатын ?ызым ?андай ?ыз?

– ?ыз мiнезiнi? жа?сы-жаманын бiлмеймiн, бiра? екеуi?нi? к??iлдерi? жараспайтын т?рiздi…

– Олай болса, нашар ?ыз болды ?ой.

Айтып отырмын ?ой, ?ызды? ?андай екенiн бiлмеймiн, сары ?ыз болуы керек. Ал сен ?араторыны жа?сы к?ретiн т?рiздiсi?.

К?беннi? мына с?зi Шо?ны? iштегi ойыны? тура т?бесiнен т?скендей болды. Адам жаратылысымен кiрген ?асиет те ?рт?рлi ?ой. А?мола базарынан т?релердi? ?ара торы ?ыздарын к?ргендiктен бе, ?йтеуiр, ?зiне де т?сiнiксiз, ?ара торы ?ыздарды ?нататын. Солар?а ??мартатын. К?беннi? д?л айт?анына та? ?алып, к??iлi т?сiп ?ал?андай болды.

– Сiз оны ?айдан бiлесiз?

– Менi? бiлгiр к??iлiм солай дейдi…

К?беннi? ыл?и басы? бар, к?зi? бар демей турасын айтатын ?детi бар едi. Мына с?здi естiгiнде Шо? та??алды, бiра? л?м ?арсы с?з айт?ан жо?. К?бен с?зi к??iлiне жаман ?сер еттi. Кетуге асы?ты. ?кесi айттыр?ан ?ыз?а сырттай ?ашы? болып ж?р едi. К?беннi? мына с?зi соны жо??а шы?арып, к??iл к?йi ?олма-?ол ?згерiп ж?ре бердi. ?ыз аулына бар?ысы келмей кеттi. Бiра? ?кесi айтып отыр. Бару керек, ?йтпесе арты ?лкен дау болатынын Шо? т?сiнетiн.