Бабалардын жанырыгы

– Кана сындыргылачы,-деди.Балдар байланган топ чыбыкты бир?? дагы сындыра алган жок.

Анан акылдуу аял чыбыктарды тобунан жандырып ар бирине бирден карматып:

– Кана балдарым эми сындыргыла,-деди. Балдар чыбыктарды бат эле сындырып салышты. Анан Алан-Коо кебин айтып турду:

–Балдарым, улуу эки балам Добун мергендин уулу эле?ер, калган ?ч????р т?нд?кт?н т?шк?н улуу Те?ирим сары чачтуу, к?к к?зд?? адамды жиберген ата?ар ?л?п мен бойдок элем ошону менен байланышкам, анан ?ч????рд? т?р?п алгам, силер канчалык к?п болсо?ор, душманга алдырбайсы?ар жана чыбыктардай сынбас бекем болосу?ар,-деп акылдуу кебин айткан экен ошол мезгилде. Балдар дагы энесинин оюуна кошулуптур. Бул окуя ушундай болгон. Аны бул китепти жазган автор оюунан чыгарган жок. Санжыра айткан абышкалар да тарыхты изилдеген окумуштуулар да ушундай уламаны билдиришет. Жана орустун улуу жазуучусу Исай Калашников жазган « Жестокий век» деген улуу чыгармада ушул баянды айта кеткен. Бул уламаны казактын чо? жазуучусу Ильяс Эсенберлин да бышыктап жазган. Ал эми уламанын чындыгын кудай билсе бир билет, аны к?р?п билген адамдардын баарысынын к?з? ?т?п тиги д?йн?г? узап кеткен.

Темучин же, Чынгыз хандын атасы Есугей же кыргызча айтканда Тогузбай баатыр экен.Чо? атасы Бортан баатыр ?ч?нч? атасы, дагы Хабул хан, андан ары Тумбинай сечен дагы Бай-Шинкар Дакшин андан ары Хайду дагы Бодончар, Бодончардан тарагандын баардыгы чачтары сары, к?к к?зд??л?р болушкан. Чынгыз ханда ушул белгилер сакталып калган. Андан ары Маалик же, т?пк? энеси акылдуу, сулуу аял Алан-Коого барып такалат. Муну уламачылар ушундай деп айтышкан.

Чынгыз хан ошол т?пк? ата бабасы тартып же байыркы кыргыздар Мааликеге окшошуп ???, чачы,к?з? жездей сары,узун бойлуу адам экен деп санжыра-уламаларда айтылат.

Тем?ч?нд?н т?пк? теги кыргызбы, бул ж?н?нд? улама санжыраларда ар кандай ойлор атылат. Анын т?пк? уруусу кыргыз болгон алар Иртыш, Энисей, Алтай тоолорунда жашап, кийин монголдошуп кеткен кыргыз уруулары болгон дешет.

А дагы бирлери Есугей баатыр ?лг?нд?н кийин анын аялы Оолун беш бала т?р?п, анын эк??н монголдон ал эми калган ?ч??н кыргыздан тууган деп улама санжыраларда айтылат.

Улуу китепте:

Жармы т?г?н жармы чын,

Жанында жаткан киши жок

Жалган менен иши жок.

Деген кыязда сонун ыр бар.

Ал эми чын окуянын кандай болгонун сабаттуу окуучум ?з? с?р?п алаар.

Ал кездеги Улуу Кем( Эне Сай) дарыясынын жээгинде жашаган кыргыздардын ???, чачы жездей сары деп санжыра, китептерде жазылган экен. Бул жалганбы же чындыкпы ким билет. Бирок улама санжыра да чындыктын ?л?ш? бар экенин унутпоо керек.

КЫРГЫЗДАРДЫН ТЕ?ИР ТООГО К?Ч?Ш?

Бий касиетт? Эне Сай жеринен Те?ир Тоого карай кетип баратты.Долон бийдин жанында ?ч досу сапар келатты. Алар Айчубак, К?нчубак жана Байчубак. Булар ?ч?? эгиз болчу. Бий ат ?ст?нд? баратып касиетт? Энесай жериндеги балалыгын, ?тк?н к?н?н эстеди. Т?рт?? жети жашынан баштап а?чылыкка барып, багыш, аюу, т?лк? аткан сонун учур эмес беле. Ошондо токойдо ж?р?п, м?й?з? каркайган бугу атып алып, союп этин отко куйкалап жеп аябай тойлошкон. Ал к?н т?рт??н? керемет эле. Ошентип алар жашынан а?чылыкка ?йр?н?п, жаа менен ар кандай а?дарды атып, куйкалап жеп, к?п к?нд?н кийин кайра ?йл?р?н? келишкен. Анын балалыгы Ми? Суу ?з?н?нд? ?тп?д?б?. Долон бий ошол касиетт? жерден кетип баратып: «Кайыр кош!» Ал бир жагы токойго барып такалган Ырыскан ?т?кт? карады. ?т?кт?н аягында кыргыздардын к?мб?зд?р? бар. Анда жоокерлер курал жарактары, кийген кийимдери менен катар коюулган ата-бабаларынын с??г? жатат. Алар ?зд?р? менен э? кымбат буюмдары алтын, к?м?шт?н жасалгаларын к?ш? к?м?шк?н. Берега ата-бабасы ?з колу менен жасаган бал-бал таштар жатат. Тее берегиде бугу баласын эмизип турат. Долон бий аны суктануу менен карап турду:

– Кагылайын ыйык жаратылыш! Ыйык бугу кош бол! Ата-бабам ?ск?н мекеним кайыр кош!

А?гыча Долон бийдин ?ст?н?н кыраан б?рк?т айланып, тээ береги асканы карай учуп баратты. Кыраандын к?з? к?р?г?ч ал жерде ж?рм?л?п бараткан чычканды да к?р?т. Ушул жерди к?пт?н бери эки б?рк?т уялап алган. Атасынын тааныштары ушул аскадан балапан кармап таптаар эле. Алар ?т? кыраан болчу.

Ошондо Долон бийдин жанындагы Омонок, Аваат, Канды с?йл?ш?п жатты.

– Бул т?р? суук канкор Тем?ч?н далай элдин канын суудай т?г?п агызат го.

– Мунун к?чт?? чер??с? жерди каптап келатат.

– Баары бир мунун алдын тосо албайбыз.

– Ошондуктан Те?ир Тоого кетип кыргыз тукумун сактап калалы.

– Аз кыргыз к?п жоого жем болбосун.

– Элд??л?г?б?зд? сактап калалы, элибиз тербип жок болуп кетпесин.

– Кудай те?ирим колдосун!

– Тукумубуз жок болбосун.

– К?р?нг?н жакка тарап кабары билинбей калбасын.

– Элибиздин жери Эне Сайды, Алтайды, Те?ир Тоону б?т?н эл конуштап албасын.

– Булар башынан кыргыз бабаларыбыз жердеп келген.

– Жаратканым сактай к?р! Те?ир Тообуз, Ала Тообуз, Ысык К?л?б?з башкалардын колуна ?т?п кетпесе экен.

Ошентип Долон бийдин к?ч? Те?ир Тоого карай калмактардын чер??с?н?н сактанып илкип-калкып сапар алды. К?чт?н алдында жоо жарагын алып,

Аваат, Аратай, Б?л?кбай жигиттери менен коргоп кетип баратты. Шайдоот жигиттер к?чт? узатып, жолдо калмактар менен эки-?ч жолу кагылышуу болуп, жоону кылычтап, кууп салышты. К?чм?нд?р эчен сууну кечип бел ашып, таш басып, к?пт?г?н ашууну артка калтырып, ?зд?р? самап сагынып, ата бабасы ?с?п, киндик каны тамган жерине келишти. К?ч?п келген кыргыздар ээн-эркин калмак чапынынан алыс жашашты. Бирок Тем?ч?нд?н чер??с? улам берилеген сайын калмактар Те?ир Тоого жакындай баштады. Монголдордн с?р?лг?н калмактар менен кыргыздардын ортосунда к?п кагылышуулар болду.

ДОЛОН БИЙ

Ошол бир жылдары Рыскандын аялынын боюна б?т?п, ай к?н?н? жетип, бактылуу к?н келип, эркек т?р?йт. Карыялар азан чакырып баланын атын Долон койду. Бат эле закымдап дагы эки жыл ?т?п, эне дагы эркек т?р?йт. Анын атын Долондун иниси деп Добул атаптыр. Рыскан эки балалуу болдум деп эл чакырып, чо? той бериптир. Акылдуу эл башкарган адамдын балдары эмеспи, эк?? те? эс-акылдуу болуп чо?оюшту. Атасы сыяктуу алар да эл башында бий болуп, Долонбий, Домбулбий болуп санжыра-тарыхта калышты.

***

Баягы санжырачы карыянын Долонбий ж?н?нд? дагы бир санжыраны айтканы эсимде. Долонбий эл??г? чыкканча балалуу болбой жылдызы т?м?н т?ш?п кейип ж?рг?н экен. Анын келишимд?? жылдыздуу эки аялы болуптур. Жаратканым Долондун му?-зарын уктубу, эки аялы те? эркек бала т?р?п салды. Бирок кичи аялы кыз кезинен эле оорулу болуп, ал т?р?тт? к?т?р? албай, каза болуп калат. ?л?мг? айла жок экен эмне кылат. Тагдырдын ошол катаала соккусуна баары к?н?т. Кич?? аялынын баласын улуу аялы кы? эттирбей багып алып, улуу балага о? эмчегин, к?ч??с?н? сол эмчегин эмизип ж?рд?. Улуу балага Абыл, кич??с?н? эк??н?н атын уйкаштырып Кабыл деп атады. Абыл менен Кабыл чо?оюп келатты. Абыл ак ж?зд?? жаадыраган ичинде кири жок, ачык кол берешен жигит эле. Аны «Акуул»– деп аташты. Кабылдын ??? жаратылышынан куу келип, ошого байланыштуу митаам, ?з?мч?л, мактанчаак жайы бар эле. Аны эл «Куууул»– деп аташты. Агуул эненин о? эмчегин эмгендиктен анын тукумдарын «о?», ал эми Кубул эненин сол эмчегин эмгендиктен анын тукумдарын «сол» деп аталып калды. Агуул башынан мырза чалыш, т?р? пейил, сылык сыпаа, ачык кол, чынчыл жигит болуптур. Ал эми Кубул колдон суурулган, шумпай чалыш адам экен.

Карыя мага алтын шилекейин чачыратып ушуларды к?п жолу баяндап берген эле:

– Балам билбейм, ушундай болгонбу же башкача болгонбу аны ким билет. Мен бул уламаны бала чагымда бир чо? атаман уккам. Ал мага ошол ата-теги?ди унутпай ж?р, буларды жанагы ак кагазы?а жазып ал, – деп айтып берген эле. Карыя ?з?н?н с?з?н ыр менен аяктаган:

– Ай балам ай, балам ай,

Алды?дагы кашка жол.

Ал кашка жол башка жол,

Ата- баба? ашкан жол.

Алты шумкар сабалап,

Учуп ?тт? бийиктен.

Акылсыз деп, аташат

Ата-текти билбесе?.

Жети шумкар сабалап,

Учуп ?тт? бийиктен.