Бабалардын Урпагы. 3 китеп

Жети атам экен байкасам.

***

Жети шумкар сабалап,

Учуп ?тт? бийиктен.

«Жетим уул»– деп аташат,

Жети ата?ды билбесе?.

Кыяда ?ск?н карагай,

Кыяр жан кетти кыя албай.

Жети атамды билейин,

Жетим уул деп аталбай.

Д??г?р?м?д? карагай,

Д?йн?кор кетти кыя албай.

Жети атамды билейин,

Жетим чоркок аталбай.

БУЛ КИТЕП Ж?Н?НД? УЧКАЙ С?З

Илгери мен айылым ж?н?нд? бир нерсе жазайын деген бир дагы оюм жок болчу. Мурун ыр, а?геме, сатиралык чыгармаларды жаза коюп ж?рч?м?н. Анан айылдан Балыкчыга барып жашап калдым. Бир к?н? Балыкчыдан Т?рт-К?лд?н кашатына т?ш?п калып, Шамалдай байкеге жолуктум. Ал киши айтып калды:

–Сен матириалис, Шайыксы?, жазганы?ын баары матриал-деди.

Мен унчуккан жокмун. «Ж?н эле айтып жатса керек»– деген ойго келдим. Ага бирдеме десем да, дебесем да, эч нерсе чыкпасын билип турам. Анын айткан с?з?н ?з ичимен тыянак чыгарбасам болбой калаарын билип эле турам. Мен к?п адамдардын айтканына анча маани бербей алардын оюн ?з ичимен тыянак чыгарууга небак эле к?н?п калгам. Эгер ал киши мага ушундай с?з айтпаса бул китеп жазылбай эле калат болчу. Анда мен башка нерсеге алаксып кетмекмин. Андан кийин бул с?зд? унута алган жокмун. «Айылда ж?рс?м да ж?н койбойт, эми бул жакка келсем дагы ар кандай с?зд? айтат»– деп ойлондум. Айылда ж?рг?нд? мен кимди жамандап, материалдап иштен т?ш?рт?пт?рм?н. Же болбосо, ким менен урушуптурмун. Же кимдин ишин алып кызматка турайын дептирмин. Ошол ой мага тынчтык берген жок. Ойлонуп-ойлонуп отуруп, «кой буларды баарын чогу санжыра кылып жазайын, мен баары бир булар ?ч?н матрийалис экем го»– деген ойго келдим. Же бир жолу булар ?ч?н матириалис аталайын дедим. Ошентип санжыраларды карап отуруп, жазууга кириштим. Адегенде о?ой болгон жок. Эмнеден баштап, эмнеден б?т?р??н? билбей жаттым. Санжыра китептерди жана к?пт?г?н чыгармаларды окуп отуруп анан жаза баштадым. Баардыгы 4-китеп болду. ?ч?? толук б?тт?. Бир?? калды. Аны камынсам бат эле б?тк?р??г? болот. Эк?? кара с?з, эк?? ыр т?р?нд? кетет. Анан эмне кылмак элем. Ата-бабалардын жолун, алардын баскан изин унутуп таштасак, кудай бизди жакшы к?р?б?? Бул китептер тээ береги эле 1990-жылдары толук жазылып б?т?п калган. Андан бери жомокторго, башка жазгандарга алышып отуруп, буларга кол тийбей ж?рг?н эле. Жакында ошолорду бир сыйра карап, айрым жерлерин о?доп чыктым. Алчусун алып, кошчу жерлерине коштум. Ошол мурунку жылдары кол машинка менен басып айрым адамдарга берген элем. Жердештерим ал китептерди окушуптур. Ырахмат. Айрым адамдар кээ бир ырларды жатка айтып берди. Бул китепте кимдин кандай жазылганын айтып жатышты. Мен турмушта болгонун-болгондой эле жаздым. Кимдир бир??н жамандайын деген ниетим такыр болбойт. Анча-мынча юмор аралашты. Ансыз кызыксыз болуп калган жатпайбы.Туулган жер ж?н?нд? жазыш керек Анын ойду?-кырларын ырга салуу парз. Ата-бабалардын баянын ырга салып кетпесек болбой калган жатпайбы. Биздин ?тк?н ?м?р баяныбыз ошол жазылган ырлардан ачылат. Канчалык к?б?р??к окуп, к?б?р??к эмгектенсек ошончолук жакшы болот. Ар бир ырдан ?тк?нд?рд?н элеси биздин к?з алдыбызга кайкып келип-кетип тургандай болсун. Биз ошол элестерден ?тк?н к?н?б?зд?н баянын к?р?п тургандай бололу. К?з? ?т?п кеткен биздин жакын адамдарыбыз биз менен кошо жашап жаткандай болсун. Ошондо биздин эскерме китеп баяныбыздын к?рк? чыгат. Ар бир адам санжыра китепти окубай койсо деле болот. Бирок ?тк?н ата-бабаларыбыздын баянын жети атасынын баянын билбей кандайдыр бир ма?курттук абалда калган болот. Ошол ?ч?н ар-бир адам кандай де?геелде болбосун ата-бабаларынын баянын окууга аракет кылат. Жаштарга эч нерсе эмес, ал эми бобу улгайып бараткандар кандайдыр бир т?рд? с?зс?з кызыгат. Ансыз деле биздин айыл бир атадан тараптыр ошол жагы кызык болуп жатпайбы. Ошол ?ч?н Беккулу атанын ар бир тукуму кайра эле санжырага кайрылып келип туруп алат. Эгерде бир жерде жашагандар ар кандай кыргыз урууларынан болсо, анда бир ж?н. Аларга жети атасынын же андан аркы ата-тегин ж?н салды билип койсо болот. К?р?нг?н жерде менин жети атам мындай десе болду алар кутулат. Алардын баянына эч ким деле кызыкпайт. Болгону кайдан тараганын билип койсо болду. С?з аяктайт. Ал эми биздики алардан айырмаланып башкача болуп жатпайбы. Беккулу атанын айлы бир кутучада жаткан ?з?нч? бир жагымдуу к?? чыгарган музыкалык инстурумент. Ошол ?ч?н алар кайра эле баягы жети атасын, алардын келген баянына жана ар бир адамдын тарыхына кайрылып туруп алат. Башка жактан келген адамдарга ушул айыл бир атадан тарагандар десек, алар та? калат. «Кантип эле ошондой болсун» деп. Биз аларга ата-бабаларыбыздын санжырасын с?р?п берсек. Алар бизди сыймыктуу карап калышат. «Бир жерде болуп, бир атадан таралган бактылуу жандар турбайсы?арбы» деп бизди бактылуулук менен карашат. Мына ушул жагы баарыбызга айтып б?тк?с керемет.

Мен эки китепти ыр т?р?нд? жазгам. Ыр чыгармачылыктын мырзасы, эгер жакшы жазылса. Аны окуган адамдын жан д?н?с? ке?ип, учкан куштай алдыга сызып канат кагып ж?р?п отурат. Кийин бир топ убакыт ?тк?нд? ал чыгарманы кайра окуп, ?тк?нд? эскергиси келет. Кээ бир жакшы жазылган кереметт?? саптар анын эсинде калат. Туулган жердин баяны, ар бир адамдын баяны ыр т?р?нд? жазылганы кандай сонун. Аны жазуу ?з?нч? бир тозок. Ал ?ч?н к?п окуп, к?п эмгектен?? керек. Ар бир адамдын образын эки куплет ырга салып бер?? бир топ эле кыйындыкка жатат. Ал эми калган эки китепти кийин окуйбуз. Ал китепте Ырыскан, Долон бийдин жана башкалардын кыскача баяндары биздин айылган келген Т?м?нбай, Абадан, Ураалы аталардын баяны кара с?з т?р?нд? берилип ж?р?п отурат. Буюрса анда баарыныкы жазылган. Кара с?з чыгармасы ырга караганда т?ш?н?кт?р??к болот. Анда ар бир баян с?з т?р?нд? айтылып, узап ж?р?п отурат.

Бизден мурунку бабалардын баянын окуу дагы бир ?з?нч? керемет. Бир гана арман ошолордун баянын толугураак билбей калдык. Санжыра айткан карылардан жакшы укпай калыптырбыз. Бирок бизде негизги деталдары бар аларды алыбыздын келишинче киргиздик. Эми санжыра ар кандай болот. Кошуучу жери кошпоочу жери болот. Ар бир чыгарманын тарбиялык, реалисттик мааниси болуш керек. Тарбиялык мааниси болбосо кандай болот. Ошол жагы менен биздин кийинки муундарыбызга пайда келтирет. Жана дагы жаштарыбыз ошол санжыра баяндарды окуп ?зд?р?н?н т?ш?н?г?н ке?ейтсин. Турмуштун жакшы жагына барсын, жаманчылыктан такыр эле качсын. Башка элди к?рс?н, алардын жакшы жагын ?з?н? алып, жаманына жолобосун. Биз айтпасак дагы жашоонун образы, илими ошондой эмеспи. Алар ?зд?р?н?н турмушун жакшы ?тк?р?? менен жакыр туугандарына жардам берип, алардын кыйынчылыктан кутултуп кеткенине кол кабыш кылсын. Ошондо туугандыктын да, жашоонун да жакшы жактары чечилет.

Ким-кимден келип чыкканын билбей, тамак жеп, курсагын тойгузуп жашап ж?р?? ?з?ч? бир ма?курттуктун чыныгы образы болуп эсептелет. Ал ошол санжыра китепти окуп эле койбой, ал китептен адамкерчиликти, жакшылыкты, ата –бабаларынын жакшы элесин корг?нд?й болсун. Ошолорду к?р?п, жашоого кайраттанып, жакшы жашап, биздин элди с?й?п, бир атадан таралганыбызды сезип, туугандык ымалага келсин. Жогоркуларды аткарбаса да, эл ичинде жакшы эмгектенип башкалардын алдында кор болбой жашасын. Азар баарыбыз бир айылда жашабай калдык турмуштун огуна тушугуп, жаштарыбыз ар кайда кетип жатат. Антпесек болбойт, алар ошол жерге барып, тыйын-тыпыр таап жашоолорун жакшы жагына бурбаса болбой калды. Ошол алыскы биз к?рб?г?н жерде жети атасын, байыркы аталарынын тарыхын жакшы билип, алардын арбагына сыйынып, куран окуп, ?зд?р?н?н жашоосун жакшы ?тк?р?п, аман-эсендикте ж?р??г? аракет кылсын.

Биздин айыл улам-улам ?с?п, кийинки жаштардан азамат уландарыбыз чыгып келатат. Алар ?зд?р?н?н эле намызын коргобостон жалпы айлыбыздын кадыр-баркын к?т?р?п элдин алкоосуна татыктуу болууда. Ылайым эле ошондой болсун. Алардын эл алдына чыкканы, биздин алдыга чыкканыбыз. Баягынын тукму, же уруусунан чыккан улан ушинтип ?с?п жатат деген с?зд? уксак гана. Ошол ар –бирибиздин сыймыгыбыз болуп эсептелет. Ылайым эле ошондой болуп, башка журттун алдында биздин кадыр-баркыбыз ?с? берсе гана. Айта турган дагы бир жакшы окуя болуп ?тт?. Мына да?азалуу Ысабек атанын тукуму болгон Шайлоо инибиз жалпы эл менен бирдикте, касиетт?? Беккулу атанын 350-жылдыгын чо? шаани менен ?тк?рд?. Ал дагы биз ?ч?н жалпы эле к?л айланасындагы журт ?ч?н зор кубаныч болуп эсептелет. Ошондой эле эзели салынбаган Ыйык Мечит курулуптур. Бул дагы болсо, биздин айыл ?ч?н жакшы нерсе. Журтубуз мусулманчылыктын жакшы жактарын да?азалап, жаштарыбызды жаман жоруктан сактап калат. Бул демилгени ?тк?р??д? таланттуу агабыз Мусажан байкенин дагы чо? салымы бар экени айтпасак да сезилип турат. Ал байыркы ата бабанын ?н?р?нд? э? сонун ажайыптуу эстеликти орнотуптур. Ушул эле сонун эстеликтен байыркы биздин ата бабаларыбыздын э? сонун элеси чагылып турат. Айлыбыздын ар бир адамы ?з?н?н колунан келишинче ушундай жа?ылыктарды жарата берсе ал жеке адамдын ийгилиги эмес баарыбыздын ийгилигибиз экенин т?ш?н??г? убакыт келди. Жердештерибиздин с?р?т?н чогултушуптур. Ар бир адам ?з?нч? санжыра, жомок. Анын ?м?р баяны бир китеп. Демек алар ж?н?нд? бир унутулбас баян жазып, аны жалпылап чогултулган каражат менен чыгарса да болот. Ошондо ал ыйык эстелик кийинки муунга таберик сыяктуу кала бериши ыктымал. Кандай жашадык, жер ?ст?н? эмне эстелик калтырдык? Аны баалоо кудайдын бир иши. Эмне эмгек калтырганы?ды айлана?дагы адам билет, ал билбесе кудай билет деген ыйык кеп бар эмеспи. Ошондой эле бир адамдын аты, ысмы бир сап ырда же, бир с?йл?мд? эскерилип кетсе кандай кубаныч.

Дагы бир айта турган жакшы иш бул Муратбек агабыздын ыр жана санжыра жазылган китеби болуп эсептелет. Анда ыйык Беккулу атанын ?ч уулунун таралышын жазып бериптир бул дагы жакшы ийгилик болуп эсептелет. Улгайгандар ошентип ?зд?р?н?н колунан келишинче иштерин иштеп кетсин, калганын кийинки жаштарыбыз улантып алышаар. Анткени бизге караганда кийинки муунадырыбыз бизден да мыкты, билимд??, тарбиялуу болот эмеспи. Биздин келечегибиз, кубанычыбыз ошолор болуп жатпайбы. Биз улай албаган нерселерди ошолор улаган жатпайбы. Биз ошолорго таянабыз. Алар биздин келечек-к?н?б?з болуп эсептелет.

Менин эч кандай филологиялык же журналистик билимим болгон эмес. Адамдар жазуучу же акын болуш ?ч?н билим алышат экен. Мен андай билим ала алган жокмун. Филолог болгум келген тилекке каршы ал факултетке ?т? алган жокмун ал окуу жайына ?т?ш ?ч?н эки ми? сом пара т?л?п ?тч? бизде андай акча болгон эмес. Атам болгон 20 сом пенсия алчу, кантип ал окуу жайына ?тм?к элем. Мен тескери геофакка ?т?п калдым бул окуу жайынан окугум келген жок. Эптеп ?з?м? к?чк? салып айылга келиптир» дегенден уялгам. Мен койчунун баласы болгом. Ата-энем агам менен тоодо кой кайтарчубуз. Жай, кыш боюу мал жанынан чыкчу эмесмин. Балалыгымда бир да адабий китеп окуган жокмун. Газета, китеп окугум келч? ашырчубуз. Сыртка кой айдап баратканда кой жайылып оттоп баспай койгонда Д?йш?н байкем мени менен катуу урушчу: « Сен койду жаман кеайтарып, арыктатып, кой баспай жатат» деп ар дайыма урушчу. Анда Жусу байкем айтчу « Муну эмне кыласы?, мындай балдар к?ч?д? б?т?лк? сатып, момпосу жеп ж?р?т, койду кайтара албаса да, кой четинде ж?р? берсин, карааны болот. Кийин кой кайтартып, койчу кылып ал» деч?.

Мен чыгармачылыкта бир да адамдан ке?еш алган жокмун. Же менин устатым да, таптаган адамым да болгон эмес. Бир Зарыл деген таанышым болгон ал: « Сен жапайы ?ск?н талантсы?» деп айткан. Менин ?м?р?мд? с?р??нч? спонсорум да болгон эмес. Ошондой болсо дагы мен бул ?н?рд? таштабай жигерд?? улантып келем. Азыр он томдук чыгармаларымда даярдап жатам.

Ошол алыскы аймакта туулган жерин к?з?н? жаш ала эстеп, биздин айылдын ар бир сонун адамдарынын элесин унутпай жана ?з? к?р?п ж?рг?н, к?з? ?т?п кеткен асыл адамдарды дагы унутпай эскере ж?рс?н. Чынында ар бир адам ?з?нч? тарых, ?з?нч? санжыра. Бирок ал кандай ?м?р с?рд? жакшыбы, жаманбы, айланасындагы адамдарга кандай пайда келтирди. Бул бир жагы болуп жатпайбы. Ошол ?ч?н ?м?р с?р?? ?з?нч? бир татаал нерсе экенин ар бирибиз т?ш?н?п жатпайбызбы. Мен с?зд? к?п улантып жибердим окшойт. Кийин дагы жазмада жолугабыз. Же болбосо, аманчылык болсо, бетме-бет да жолугуп тамашалашып кептешип калаарбыз Ага чейин жакшылыкта болуп бизди баарыбызды ыйык Беккулу атанын, ыйык Бугу эненин арбагы колдоп жолукканча баарыбыз аман-эсендикте бололу. Автор

БАБАЛАРДЫН ТАРАЛЫШЫ

Акбагыш

?р?мч?-–Чо?багыш

Сарыбагыш

Долон бий –

Ак багыш –Ырыскан–

Домбул бий

Куу уул (Сол)

Долон бий–Акуул (О?)–

Кызылуул (Ичкилик)

Койлон (Жедигер эли)

Адигене Богорстон ( Солто эли)

Ак уул–Тагай –Кылжыр–

Мо?ош Кара чоро

Наалы эже Тондуу балдары

Саяк

Азык

Черик

Ко?урат

Чертике

(Бугу уусу тарайт) Арыкмырза

Кылжыр–Орозбакты–Мырзакул–

Д??л?сбакты Карамырза .

(Сарбагыш уруусу тарайт) Токочмырза