Armanga bastar asular

Armanga bastar asular
Камшат Балтабаевна Бекежанова

Бiраз уа?ыттан берi санада ж?рген ойларды то?ыстырып, бiр кiтап жазуды армандап ж?рген едiм. Сол кiтабымды алды??ы жылы ая?тап жылы жауып ?ой?ан болатынмын. Ж?лдызды с?тi ендi келiп, жары??а шы?ып отыр. Б?л кiтапта елу жылды? тарихы бар "Республикалы? Физика Математика Мектебi" жайында жазыл?ан.Егер, сiздердi ?ызы?тырар болса о?ып к?руге ша?ырамын.

Камшат Бекежанова

Armanga bastar asular

Кiрiспе

Е? ал?аш рет айтулы мектеп жайлы кiтап жазуды ?андай та?ырыптан баста?аным ж?н болар екен?-деп ойландым. Б?л кiтап барлы? о?ырман?а т?сiнiктi, болаша? ?рпа??а ?андай да бiр пайдасы тиетiндей бол?анын шын ж?регiммен ?ала?аным рас. Егер адам баласы ?зiнi? болмысы мен шы??ан тегiнен бейхабар болса, онда оны? болаша?ы да б?лы??ыр болары с?зсiз.

??рметтi о?ырман, б?л кiтапты? кiрiспе б?лiмiнде бiздi? ата-бабаларымызды? ?андай дана да, ??лама бол?аны, ата-тегiмiздi? iлiм-бiлiмге деген iзденiсi туралы с?з ?оз?алады. ?лы ??лама ?алым ?бу Насыр ?л-Фарабидi? барлы? салада?ы бiздерге ?алдыр?ан сар?ылмас ?азынасы мен ?мiр сурудегi м?н берiлу керек басты формулулаларымен таныс боласыздар. Б?рын о?ы?ан болса?ыздар тiптен жа?сы. Сонымен ?атар, ?аза? жерiнде т???ыш ашыл?ан физика-математикалы? ба?ытта бiлiм беретiн ал?аш?ы мектептi? ??мыр тарихы жайында естелiк жазуды ж?н к?рдiм.

«Адам-елеусiз тоза? сия?ты iз-т?зсiз ??рып кету ?шiн тумайды. Адам артынан iз ?алдыру ?шiн, болаша? ?рпа?ына, жер бетiнде бас?а да адамдарды? а?ыл-ой д?ниесiнде, ж?регiнде ?мытылмастай iс ?алдыру ?шiн туады»,– деген екен бiр ??лама. Осы с?здi? м?нiн де, ма?ынасын да ?з iсiмен д?лелдей бiлген аяулы ?стаздар мен мектеп iргетасын ?ала?ан жандарды? жаса?ан жа?сылы?тарын айтпау, елемеу м?мкiн емес!

Арман?а бастар – асулар!

Бастау

?ара топыра?ты? ша?ын шы?арып, ?ара ?азан?а пiскен с?ттi? ?аспа?ын ?ырып жеп, сар?ырап а?ып жат?ан ?зенге балы?ша с??гiп, ен далада еркiн ?скен ?аншама ?аза?ты? ?ара домала? балаларыны? биiк ма?сат?а жетуiне жол аш?ан, ?лы баспалда? – ол арман баспалда?ы. Адам баласы д?ние есiгiн аш?ан с?ттен бастап, ерiксiз сананы? ?алауымен арман?а жол тартады. Е? басты арманы аяулы анасыны? ысты? ??ша?ына б?лену болса, ары ?арай есiн бiлiп ?зiн-?зi таны?ан сайын арманыны? да ?л?ая т?суi айдан аны?. Сол арман?а жету жолында талай биiк-белестердi ба?ындыруы та?сы? емес. Адамзатты? ?анына сi?ген жангештiлiкпен пара-пар д?ние. Жер бетiндегi алты ??рлы?ты? iшiнде, к?лемi жа?ынан то?ызыншы орынды иеленiп, ?лан-байта? дархан даланы мекендеген ата-бабаларымыздан ?ал?ан ?асиет. ?уел бастан, хал?ымызды? ?ылым-бiлiмге деген ??штарлы?ы, ?иялында?ы арман?а жету жолында ?адам бас?ан ал?аш?ы баспалда?ыны? бiрi. ?лемдi мойындат?ан бабаларымызды? салт-д?ст?рi, т?рмыс-тiршiлiгi, ой-?рiсiнi? ?ш?ырлы?ы болаша?ымыз ?шiн сар?ылмас ?азына iспеттес. ?рпа?ына ?алдыр?ан те?дессiз iлiм жау?ары, ?лi к?нге дейiн, бiзге азы? болып келедi. Абыз аталарымызды? шынында да, даналы?ына б?гiнгi ?ылымны? ?зi к?з жеткiзiп отыр. Егер, ?аза?ты? тарихына ?ателеспей к?з ж?гiртер болса?, ?лi де талай шынды?ты? ?айма?ша ?ал?ып тарих бетiне шы?ары с?зсiз.

Тас, мыс, ?ола д?уiрлерiнде ?мiр с?рген ата-бабаларымыз, ?лемде ал?аш болып жыл?ыны ?ол?а ?йреткен халы?. Металлды? ??пиясын ме?герiп, мыс?а ?алайыны ?осып, ?оланы? жасалу жолын ойлап тап?ан. Е? к?не ?ала, Ар?айым ?ала ?ркениетiн ?алыптастырып, ?лемдi мойындат?ан. Осындай халы?ты? мiнез-??л?ын, ?зiнi? ?мiр жолында кездескен к?птеген кедергiлердi жоя бiлген, буыр?анып таудан а??ан ?зен суыны? д?лей а?ысына те?еуге болады. ?мiр с?ру да?дысы да ?згеден ерекше, дана хал?ымыз пайдалан?ан, к?нделiктi жейтiн жыл?ыны? етiн, оны? с?тiн, iрiмшiктi, кiлегейдi, айранды отыры?шы елдер тiптi бiлмеген деседi. Сонымен ?атар, малды? ж?нiнен, терiсiнен ?ажеттi киiм-кешектер, бас киiмдер, ая?-киiм, ??рал-саймандар салатын ?оржындар, ыдыстар, киiз ?йлер, т?сенiш киiздер, кiлемдер жаса?ан. Орталы? ?аза?стан аума?ында ?ола шы?ару ?шiн ?ажеттi материалды?-техникалы? база ?алыптастыр?ан. ?лемде сирек, тiптi м?лдем кездеспейтiн кен байлы?тарды? ?оры шо?ырлан?ан ке? байта?, ?лы мекендi иемденген. Сондай-а?, д??гелектi со?ыс арбаларын, ?зе?гiнi, ауызды?ты да дала хал?ы ойлап тап?аны тарихи зерттеулерден белгiлi. Мыс, ?алайы, к?мiс, алтын ж?не т.б. металлдарды ?рып-со?ып бал?ытып, сан алуан зергерлiк б?йымдар жасап, сауда-сатты? орталы?ына айнал?ан. ?аза?тарды? ата-бабалары саналатын са?тар, ?йсiндер, ?а?лылар, ??ндар Еуропаны? халы?тарынан ?лде?айда ерте кезе?нен бастап, ?здерiнi? мемлекеттерiн ??р?аны, бас?ару ж?йесiнi? ?алыптас?аны, м?дениеттiлiгiнi? к?рсеткiшi саналатын жазуыны? болуы археологиялы? зерттеулер н?тижесiнде д?лелденген.

Осы орайда, бiздi? заманымыз?а дейiн бiлiм алу да?дысы болма?ан, ?аза? хал?ы тек мал ба?ып, оны к?бейтумен ?ана айналыс?ан деген сан алуан пiкiрдi? ?алыптасуына н?кте ?ою?а болатын секiлдi. Тамаша м?дениеттi ?алыптастырып, ?лы ??ламаларды? ?лемдiк революция?а айнал?ан ты? жа?алы?тар ашуына жол аш?ан, бабаларымызды? тектiлiгiн б?гiнгi ?рпа?ты? санасына сi?iруiмiз керек. Менi? осы уа?ыт?а дейiнгi бiр бай?а?аным, ?сiп келе жат?ан ?арак?здерiмiз тарихты? тере?iне ??iлiп, ?ызы?пайды. Оларды? к?з алдында теледидардан к?рсетiлетiн ашаршылы? кезе?iндегi т?сiрiлген, хал?ымызды? ?дере к?шкен, жан т?ршiгерлiк аянышты бейнесi ?ана ?алып ?ой?ан сы?айлы. Ал, с?нi мен салтанаты жарас?ан хан ордалары мен тамаша к?не ?алалар туралы к?рiнiстер кемде-кем.

Осы орайда, болаша?ты? бiлуi тиiс м?лiметтердi атап ?ткiм келедi. ?аза?стан астаналарыны? тарихы да ?те бай бол?ан. ?ш мемлекеттi?: Батыс Т?рiк, Т?ргеш ж?не ?арл?? ?а?анды?тарыны? астанасы Суяб ?аласыны? iргесi негiзiзнен бесiншi ?асырда ?алан?ан. Орталы? Азияда?ы аса iрi ?алаларды? бiрi Баласа??н (А?т?бе) – Батыс Т?рiк ?а?анды?ыны?, ?арахан ж?не ?ара?идан мемлекетiнi? бас ?аласы бол?ан. Е? к?не астаналарды? бiрi – Таразды? ата?ы V – VII ?асырларды? ?зiнде-а?, ?ытайдан Византия?а дейiн тара?ан. Тараз грек ??ламасы Птолемейдi? картасына т?сiрiлген. X-шы ?асырдан бастап Тараз ?арахан ?улетi ?кiлдерiнi? астанасы, к?п уа?ыт бойы экономикалы? орталы?, ?лы жiбек жолында?ы жетекшi сауда орны бол?ан. Жазба деректерде «Бiрiншi ?ала» атан?ан да??ты Испиджаб (Сайрам) VII-шi ?асырдан белгiлi. К?лтегiн, Бiлге ?а?ан тас ескерткiшiнде Тарбанд деген атпен жазыл?ан Отырарды ?алай ?мыт ?алдыру?а болады? IX– XI ?асырларда Сыр ??iрiндегi Жанкент (Янгикент) О?ыздар мемлекетiнi?, ал Ертiс бойында?ы Има?ия ?аласы ?има? мемлекетiнi? ?ркендеген астанасы атан?ан. Дештi ?ыпша?ты? астаналары Орда Базар мен Женд, А? Орданы? бас ?алалары Сауран мен Сы?ана? ?лденеше рет ?иратылып, ?айта жандан?ан. Рузбехан жазбаларында (XVI- ?асыр) Сы?ана? саудасы ?ркендеген, бау-ба?шасы жай?ал?ан, ?аза?ты? бай ?аласы ретiнде атал?ан. ?аза? хандары Т?рсынны?, Жолбарысты?, Р?стемнi?, Абдолланы?, ?бiл?азыны? астаналары Ташкент ?аласы бол?ан. ?аза? ханды?ыны? астанасы Т?ркiстан ?аласыны? тарихи орны да ерекше мекен. Т?ркiстан Т?уке, ?айып, ?бiл?айыр, Семеке (Т?уке?лы), ?бiлм?мбет, Сейiт, Есiм, Болат, Абылай, То?ай хан т?сында ?аза?тарды? айбынды астанасына айнал?ан. Ша?ар жалпы т?ркiлiк м?нге ие едi. ?ожа Ахмет Иасауидi? есiмi мен кесенесi оны Орталы? Азияны? дiни астанасы – екiншi Мекке м?ртебесiне дейiн жеткiзгенi м?лiм. Б?гiнде, сол ?асиеттi мекенiмiз ?айта жанданып, тамаша туристiк орын?а айналуда. Елбасы Н?рс?лтан ?бiш?лы Назарбаевты? ?олдауымен бастау ал?ан ?лкен ??рылыс жобасы ж?зеге асырылып, болаша?та жан-жа?ты дамы?ан туристiк орталы? болары с?зсiз.

Елiмiз сан ?асырлар бойы арман еткен, т?уелсiздiкке ?ол жеткiзiп, дербес мемлекетке айнал?ан со?, 1994 ж. со??ы екi ?асыр тарихында ?аза? хал?ы т???ыш рет ?з мемлекетiнi? астанасы туралы батыл шешiм ?абылдады. 1997 ж. 20-шы ?азанда ?Р т???ыш Президентi Н?рс?лтан ?бiш?лы Назарбаев А?мола ?аласыны? (1998 жылды? 6 мамырынан – Астана ?аласы) ?аза?стан Республикасыны? жа?а бас ?аласы бол?анын жариялады. Б?л шешiм мемлекетiмiздi? жа?а ба?ытта, ?лемдiк де?гейде дамып, ?ркендеуiнi? ?лы бастамасы бол?аны даусыз. Б?гiнде ел астанасы бiлiм мен м?дениеттi?, бiрлiк пен таулы?ты? символы iспеттес ?сем де, заманауи мекенге айнал?ан. ?лемнi? т?кпiр-т?кпiрiнен а?ыл?ан ж?рты? жер кiндiгiнде орналас?ан «Арман ?аланы» к?руге деген ?ызы?ушылы?ы жыл санап ?сiп келедi. Кiтап та?ырыбыны? да «Арман?а бастар асулар» атанауыны? себебi , д?л осы ша?армен тiкелей байланысты.

Егер, адам баласы ?сiрiп жат?ан жемiсiн тек ?ура?ан жапыра?тарынан ?ана тазартып отыратын болса, ?сiмдiктi? к?тiмi д?рыс болар ма екен?-деген с?ра? менi де мазалап, ?олыма ?алам ал?ан с?ттен бастап, ?рбiр тiршiлiк иесiнi? тамырынан ?оректенiп ?ана жай?алып ?серiне, тегiне ?арап бой т?зейтiнiне баса назар аудару ?ажет екенiн тiлге тиек етемiн. Болаша? ?рпа?ымыз ?зi шы??ан тегiн ма?тан т?тып, т?п-тарихымыздан н?р алып, ?лы елдi? ?рпа?ы екенiн м??гi есте са?тауы тиiс деп ойлаймын. Сонды?тан, ?аза?ты? тарихи м?нi бар, ?ркениетi мен м?дениетi дамы?ан к?не ?алалары жайында жас жеткiншек хабардар болуы тиiс деп, арнайы то?тала кетудi ж?н санадым.

К?не ?алаларды? бiрi-Отырар. Отырар ?аласы VIII-шi ?асырды? басында ?лемге Тарбанд деген атауымен белгiлi бол?ан. Б?л атау К?лтегiн ж?не Бiлге ?а?ан ??рметiне арнал?ан к?не т?ркi жазбаларында кездеседi. Араб тарихшысы Табаридi? зерттеулерiне к?з ж?гiртсек, Отырар IX- ?асырды? ?зiнде –а? iрi ?ала бол?ан! Оны? айтуынша, бас ?ала айма? есiмiмен Фараб атал?ан.

X-?асырдан кейiн Кедер тарихи ж?не географиялы? жазбаларында iрi астаналар осы айма?та – Фараб делiнген. Отырар V-XV ?асырларда Арал бойында?ы к?шпелi тайпалармен сауда жасайтын Иран мен Орта Азиядан Сiбiрге, Мон?олия?а ж?не ?ытай?а ?атынайтын сауда жолында?ы ?лкен ?ала болды. К?птеген зерттеушiлердi? пiкiрiнше, ?алада сол кезде ?лемдегi аса iрi кiтапхана ж?не к?птеген мешiт-медреселер бол?ан. Отырар ?алаларыны? ?йлерi ерте кезе?нен-а? кварталды? ж?йемен т?р?ызыл?ан. ?детте 4-6 ?й бiр кварталды ??райды. Та?ы да ??нды ерекшелiктерiнi? бiрiне ?ыш ыдыстар?а салын?ан 100-ге тарта та?ба белгiлерi жатады. Белгiлердi? негiзгi тобы ру-тайпалы? та?балар. Бiр ерекшелiгi, м?нда ?аза?ты? ?ш ж?зiне де кiретiн ру-тайпаларды? та?балары бар. Жергiлiктi мекен еткен халы? мал шаруашылы?ы мен бiрге жо?ары дамы?ан егiншiлiк ба?ытын да ?стан?ан. ?сталы?, зергерлiк ?ол?нер де жа?сы дамы?ан.

Жо?арыда атап ?ткен Отырар медресесi жайында бiрер д?лел келтiре кетуге болады. Отырар медресесi – Отырар ?аласында бол?ан орта?асырлы? дiни о?у орны. VIII- ?асырды? ая?ында ??рылып, мон?ол шап?ыншылы?ына дейiн ж?мыс iстеген. Медреседе жан-жа?тан бiлiм iздеп келген ш?кiрттер 10-жыл бойы т?рбиелендi. Бiлiм алушы ш?кiрттерге т?ске дейiн саба? берiлсе, т?стен кейiн медресе ж?мысына атсалыс?ан (аула сыпыру, ас пiсiру, бау-ба?ша суару, т.б.). Ж?мыстары ая?тал?ан со? ш?кiрттер саба? барысында берiлген тапсырмаларын орында?ан. Отырар медресесiнде ал?аш?ы 5-жылда сол заман?ы ?лемдiк ?ш тiл: т?ркi-?ыпша?, парсы, араб тiлдерi о?ытылды. 5-жылдан кейiн ш?кiрттерге дiни саба?тармен ?атар астрономия, геометрия, музыка, т.б. iлiмдер бойынша жан-жа?ты бiлiм берiлген. Отырар медресесiнде ??лама ?алым ?бу Насыр ?л-Фараби о?ы?ан.

?бу Насыр ?л-Фараби

?бу Насыр ?л-Фараби (870-950 ж.ш)-?лемге ?йгiлi ойшыл, филосов, социолог, математик, физик, астроном, ботаник, лингвист, логика, музыка зерттеушiсi. ?лы а?ын Абай ??нанбай?лы «?ылымды iздеп, Д?ниенi к?здеп, Екi жа??а ??iлдiм..,»-деп ескертуiнде Фараби е?бектерiмен сусында?аны белгiлi. ?бу Насыр ?л-Фараби мен Абай ??нанбай?лы шы?армаларында?ы пiкiр саба?тасты?ын, а?ын шы?армашылы?ы н?р ал?ан рухани к?здерiнi? т?п-т?ркiнiне зер салатын болса?, алдымен екi ?лы ойшыл?а орта? «жан ?уаты» немесе Абайды? ?з с?зiмен айт?анда «?зiн таныма?ты?» ж?нiндегi к?з?арасына айры?ша назар аудара отырып, екi ойшылды? да тамаша филосов екендiгiн бай?адым. Сонымен ?атар, кiтапты жазу барысында ?лы т?л?аларды? ??састы?тарына да то?тала кетудi ж?н к?рдiм. Адамзат тарихында ?ылыми ойды? ?здiксiз даму барысында «?зiн таныма?ты?» немесе «жан ?уаты» туралы ойларды? ?алыптасу жолдарын танып, бiлу к?рделi м?селеге айналып, бастан-ая? ?арама-?арсы к?з?арастарды? ?рiс алуына т?рткi болды. Адамны? ?зiн таныма?ты? ж?нiндегi iлiмнi? ал?аш?ы ?адамы к?не д?ние философтарынан басталса да, оны ?з заманында ?ылыми ж?йеге т?сiрiп, ?алыптастыр?ан дана бабамыз – ?бу Насыр ?л-Фараби. Жалпы «жан ?уаты» немесе «?зiн таныма?ты?» жайлы к?рделi ой       сарасына ?аза? топыра?ында ар?ы заманда Фараби, со??ы д?уiрде Абай атамыз тере? бойлап бар?ан. Абай ?ле?дерi мен ?арас?здерiндегi жан ?уаты жайлы ой тол?ауында «жан ??мары», «жанны? жибили ?уаты», «жан ?уаты», «жанны? азы?ы» т.б. осы iспеттес философиялы? сарында?ы ойларын тарат?анда: «Жан ?уаты деген ?уат-бек к?п н?рсе, б?рiн м?нда жазар?а уа?ыт си?ызбайды»-деп, айры?ша ескертудi? ?зiндiк себептерi бар. Б?л т?жырымнан а?ынны? «?зiн таныма?ты?ы» ж?нiндегi iлiмнi? тарихымен толы? танысты?ы аны? бай?алып, ?з тарапынан ойларын ке? т?рде ты?даушыларына молынан жеткiзе алма?ан ?кiнiшi де сезiледi. Жан ?уаты ж?нiнде Фараби ?олдан?ан философиялы? терминдер Абайды? ?ле?дерi мен Жетiншi, Он жетiншi, Жиырма жетiншi, Отыз сегiзiншi, ?ыры? ?шiншi ?арас?здерiнде сол т?пн?с?ада?ы ?алпына немес ?аза?ы ??ым?а сай балама с?здермен о?ырман?а жеткiзе бiлген. А?ынны? Он т?ртiншi, Он жетiншi ?арас?зi мен «?уелде бiр суы? м?з а?ыл зерек…», «К?зiнен бас?а ойы жо?…», «Мал?а досты? м??ы жо? малдан бас?а…», «Алла деген с?з же?iл…», «Ж?рек –те?iз, ?ызы?ты? б?рi асыл тас …» ?ле?дерiнде арнайы с?з болып, тал?ыланатын а?ыл, ?айрат, ж?рек, жайлы философиялы? ма?ынада?ы ойларыны? бастау алар к?зi Фараби е?бектерiнде жатыр. Фараби «Ізгi ?ала т?р?ындарыны? к?з?арастары туралы трактат» атты е?бегiнде адамны? ?зiн таныма?ты?ы ж?нiнде айтылатын ойларын «?сiмдiк жаны», «хайуан жаны», «адам жаны» деп ж?йелейдi. Адам жанына (интеллект), оны? iшкi ж?не сырт?ы сезiм м?шелерiне талдау бергенде ж?рекке ?немi шешушi м?н берiп, ерекше даралай к?рсетiп отырады. Фараби «Ж?рек – басты м?ше, м?ны т?ннi? еш?андай бас?а м?шесi билемейдi. Б?дан кейiн ми келедi. Б?л да басты м?ше, бiра?, м?ны? ?стемдiгi бiрiншi емес» – деп, ж?рекке шешушi м?н бере ?араса, Абай да: «Сен ?шеуi?нi? басы?ды ?оспа? менi? iсiм»– дептi. «Бiра?, сонда билеушi ж?рек болса жарайды»– деген т?жырым?а келедi. Б?дан екi ?лы ойшылды? да ж?рек ж?нiндегi танымдарыны? негiзi бiр екенi, тек баяндау т?рi бас?аша берiлгенi к?рiнедi. А?ын Фараби ?й?арысындай ж?рекке шешушi м?н-ма?ына берумен ?атар, оны iзгiлiк, ра?ым, шапа?ат атаулыны? шы?ар к?зi, т?рар мекенi деп бiледi. ?л-Фараби сезiм мен ойлау, т?рбие мен iс-?рекет ж?йесiн жетiлдiру м?селесiне ?айта айналып со?ып отыр?ан. Бiлiмсiз адамгершiлiк молаймайды, бiлiмсiз адам ?згенi? абзал ?асиеттерiн тани алмайды. Жан-д?ниенi т?рбиелемей ?лкен жетiстiкке жету жо?. ?ылым мен т?рбие ?штасса ?ана рухани салауаттылы??а жол ашылма?. Мiнез-??л?ын т?зей алма?ан адамны? а?и?ат ?ылым?а ?олы жетпейдi деп ескертедi.Оны? пiкiрiнше, т???ыш рет философиялы? ба?ытты? ал?аш негiзiн салушы – грек философы Пифагор, я?ни пифагоршылар мектебi. Б?л жерде Фараби ежелгi Грекияда?ы негiзгi ?ылыми философиялы? мектептерге шолу жасап, ?з пiкiрлерiн орта?а салады. Философия, ?бу Насыр ?л-Фарабидi? бiлуiнше, адамда ?ана болатын “е? ерекше” игiлiк – а?ыл, парасат ар?ылы ме?герiледi. А?ыл, парасатты? ?ызметi ?алай болса, солай бет-алды ж?ргiзiлмеуге тиiс, онда ма?саттылы? сипат алады. Оны? негiзiн логика ?нерi ?арастыратын ойлауды? д?рыс ?дiстерi ??рады. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? атап к?рсетуiнше, адам ?зiнi? ба?ыт?а жету жолын логикадан баста?ан ж?н. Бiр с?збен айт?анда, Фараби адамдарды? ?з к?здеген ма?сатына жетуi оны? ?зiне ?ана байланысты екенiн айтады. Адам рухани жа?ынан ?немi ?зiн-?зi жетiлдiрiп отыру?а тиiс, адам тек а?и?атты, айналада?ы д?ниенi танып-бiлу ар?ылы жетiледi деп т?йiн жасайды. ?бу Насыр ?л-Фараби адам мiндеттi т?рде адал ниеттi болу керек деп есептейдi. ?йткенi, жа?сы iстер iстеп, м?ны? т?леуiн к?тсе, адам б?л iстерiн жаманды??а айналдырады. ?бу Насыр ?л-Фараби ?з заманында?ы ?ылымны? барлы? салаларынан, ?сiресе, математика, астрономия, физика, жаратылыстану ?ылымдарынан к?п м?ралар ?алдырды. “?ылымдар тiзбегi” деген е?бегiнде сол кездегi ?ылымды ?лкен-?лкен бес сала?а б?ледi:

1) тiл бiлiмi ж?не оны? тараулары; 

2) логика ж?не оны? тараулары; 

3) математика ж?не оны? тараулары; 

4) физика ж?не оны? тараулары, метафизика ж?не оны? тараулары; 

5) азаматты? ?ылым ж?не оны? тараулары, за? ?ылымы ж?не дiн ?ылымы.

?алым б?л ?ылымдарды? б?рiнi? п?нiн аны?тап, ?ыс?аша мазм?нына то?талады. ?бу Насыр ?л-Фараби математик ретiнде ?зара ты?ыз байланысты ?ш салада е?бек еткен.

Олар:

1) математиканы? методол. м?селелерi (математикалы? ?ылымыны? п?нi, негiзгi ??ымдары мен ?дiстерiнi? шы?у тегi)

2) математикалы? жаратылыстану

3) математиканы? кейбiр на?ты тарауларын жасау?а ?атысуы.

?бу Насыр ?л Фараби математиканы жетi тарау?а б?ледi:

арифметика

геометрия

оптика

астрономия

музыка

статика

механика – ?дiс айла ж?нiндегi ?ылым.

Ол – алгебраны математиканы? дербес бiр саласы ретiнде ?арастырып, алгебра п?нiн ал?аш аны?та?ан о?ымыстыларды? бiрi. Осы?ан байланысты ?бу Насыр ?л-Фараби сан ??ымын он на?ты сан ??ымына дейiн ке?ейту туралы аса ма?ызды идея ?сын?ан. “?ылымдарды? шы?уы” деп аталатын трактатында математиканы? шы?у тегi мен себептерiн ашу?а тырысады. “Евклидтi? бiрiншi ж?не бесiншi кiтаптарыны? кiрiспелерiндегi ?иын жерлерге т?сiнiктеме” деп аталатын е?бегiнде математиканы? методол м?селелерi ж?нiнде ??нды-??нды пiкiрлер айт?ан. Ол ?за? уа?ыт мiнсiз, м?лтiксiз саналып келген Евклид “Негiздерiн” сынау?а, ??деуге, т?зетуге болатынын iс ж?зiнде к?рсетiп, математиктерге д?рыс жол сiлтеген. ?бу Насыр ?л-Фараби математиканы? философия iрге тасын ?аласумен ?атар, оны таби?ат ??былыстарын зерттеуге батыл ?олдануды? ?ажеттiгiн iс ж?зiнде танытты. ?бу Насыр ?л-Фараби пiкiрiнше, математика аны?, а?и?ат бiлiмдi бередi ж?не бас?а ?ылымдарды? дамуына к?штi ы?пал жасайды. “Астрологиялы? болжамдарда не д?рыс, не терiс” деп аталатын е?бегiнде ол ?ылыми астрологияны астрономиядан б?лiп ?арап, Аристотельдi? логикалы? шы?армаларында айтыл?ан ?а?идалар мен жаратылыстану ?ылымдарыны? жетiстiктерiне с?йене отырып, белгiсiз, кездейсо? ??былыстарды алдын ала болжау?а болатынын немесе болмайтынын ажырату?а тырысады. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? б?л пiкiрлерiнi? кейiннен ы?тималдар теориясыны? философия, логикалы? негiздерiн ?алыптастыруда ма?ызы зор болды. Ол математикалы?, жаратылыстану саласында iрi е?бектер жаз?ан. ?бу Насыр ?л-Фараби ежелгi гректi? ?лы математигi ж?не астрономы Птоломейдi? “Алмагесiне” к?лемдi т?сiнiктеме жаз?ан. Б?л е?бек “Алмагеске т?сiнiктеме” деген атаумен белгiлi. Астрономия ж?не математикалы? тарихында ?лкен ма?ызы бол?ан ?бу Насыр ?л-Фарабиды? б?л трактаты тригонометрияны дамыту?а да игi ы?пал жасады. Ол ?зiне дейiнгi ж?не т?стас математиктердi? е?бектерiне с?йене отырып, тригонометрия сызы?тар ж?нiнде ?з iлiмiн жасады. М?нда?ы негiзгi бiр жа?алы? ?бу Насыр ?л-Фараби синус, косинус, синус-ферзус, тангенс, котангенс сызы?тарын бiры??ай радиусы т?ра?ты ше?бер iшiнде ?арастырды. Оларды? арасында?ы бiрсыпыра ?атынастарды ашты, кейбiр ?арапайым ?асиеттерiн ай?ындады. Ол тригонометрияны? кестелер жасауда аса ?ажет болып табылатын бiр градус до?аны? синусы мен косинусын аны?тауда елеулi табыстар?а жеткен. ?бу Насыр ?л-Фараби осы айтыл?ан тригонометрия ма?л?маттар?а ж?не бас?а да ?осымша математика материалдар?а с?йене отырып, “Алмагесте” ?арастырыл?ан астрономия ж?не география м?селелерiн математика жолмен шешудi? е? же?iл ?дiстерiн ?сынады. “Геометриялы? фигураларды? егжей-тегжейi ж?нiнде таби?и сырлары мен рухани ?дiс-айлалар кiтабы” геометрия салу есептерiн с?рыптап, бiр ж?йеге келтiрген. Ж?зден аса есептi? салу ?дiстерi к?рсетiлген. Б?ларды? iшiнде: парабола салу, б?рышты трисекциялау, кубты екi еселеу, д?рыс к?п б?рыштар салу, к?п жа?тар салу, жазы? фигураларды т?рлендiру т.б. бар. ?бу Насыр ?л-Фараби адымы т?ра?ты циркуль мен бiр жа?ты сыз?ыш ж?рдемiмен шешiлетiн есептердi мол ?арастырды. Осы е?бекте 3, 4, 5 т.б., я?ни ?лшемдi куб салу есебiн ойша ?алай шешу идеясы бар, оны? “Болжамда?ы геометрия?а кiрiспе” атты трактат жаз?аны м?лiм, бiра? ол е?бегi бiзге жетпеген. Осы?ан ?ара?анда ?бу Насыр ?л-Фараби к?п ?лшемдi абстракция геометрияны? идеясын ал?аш айтушыларды? бiрi деп жорамалдау?а негiз бар. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? трактатын математикалы? тарихшылары осы уа?ыт?а дейiн ата?ты Хорасан математигi ?бу-л-Уафа?а телiп келгенi аны?талды. ?бу Насыр ?л-Фараби арифметикалы? саласында “Теориялы? арифметика?а ?ыс?аша кiрiспе” деп аталатын е?бек жаз?ан. Оны? к?птеген логикалы? е?бектерiнде математикалы? логиканы? элементтерi де кездеседi. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? математикалы? идеяларын, м?раларын ?бу-л-Уафа, ?бу ?ли ибн Сина (Авиценна), ?бу Райхан Бируни, Омар ?айям сия?ты шы?ыс ??ламаларымен ?атар Роджер Бэкон, Леонардо да Винчи т?рiздi Еуропа ?алымдары да к?п пайдалан?ан. Физика саласында?ы ?бу Насыр ?л-Фарабидi? к?рнектi е?бегi “Вакуум туралы” деп аталады. М?нда ол вакуум жо? екенiн ежелгi гректерде сирек кездесетiн т?жiрибеге с?йенген логикалы? ?орытындылар ар?ылы д?лелдеуге тырыс?ан. ?бу Насыр ?л-Фараби б?л е?бегiнде вакуум м?селесiнен бас?а да физиканы? ?р т?рлi м?селелерiн ?арастырып, сол кездегi ?ылымны? д?режесiне сай ?з шешiмдерiн д?рыс тап?ан (дененi? жылудан ?л?аюы не кiшiреюi, т?сiрiлген кернеуге, ?ысым?а байланысты ауа к?лемiнi? ?л?аю немесе кiшiрею за?дылы?тары, ауа?а т?сiрiлген кернеудi? берiлуi, т.б.). ?бу Насыр ?л-Фараби химия, медицина, география, минерология т.б. жаратылыстану ?ылымдары бойынша да шы?армалар жаз?ан: “Алхимия ?нерiнi? ?ажеттiгi туралы” атты трактатында ?з т?сында?ы алхимиялы? бiлiмдердi талдап, алхимияны? жал?ан ?абырша?ынан ?ылыми д?нiн б?лiп алып, оны белгiлi бiр зерттеу п?нi бар жаратылыстану ?ылымыны? бiр саласы ретiнде ?арастырады. ?бу Насыр ?л-Фараби медицина саласында “Адам а?залары ж?нiндегi Аристотельмен алша?ты?ы ж?нiнде Галенге ?арсы жазыл?ан трактат]]”, “Жануарлар а?залары”, “Темперамент туралы” т.б. е?бектер жаз?ан, онда негiзiнен медицинаны? теория м?селелерiмен айналысып, медицина ?нерiнi? п?нiн, мiндет-ма?сатын аны?тап беруге тырысады. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? философия ж?не натурфилософия е?бектерiнде жаратылыстануды? к?птеген м?селелерiне то?талады.Жаратылыстану саласында жаз?ан трактаттары да, б?л сала?а ?ос?ан жа?алы?тары да ?ыруар. Физикалы? ??былыстарды талдайтын е?бегi оннан асады. Оны? таразы туралы, механизмдер туралы, оптика мен бос ке?iстiк (вакуум) туралы к?птеген ??нды т?жырымдары ?лемге ?йгiлi. Ол механика?а математика мен геометрия ?дiстерiн жан-жа?ты пайдаланды, т?жiрибенi логикалы? тере? ойлау н?тижелерiмен ?штастырды. Астрономида к?н апогейi орныны? т?ра?ты болмайтынын ?з т?жiрибесi ар?ылы ба?ылап аны?та?ан. С?уленi? таралуын геометрия оптика за?дылы?тарымен д?лелдеп бередi. С?уленi? жиналу, сыну, тарау, шо?ырлану за?дылы?тарын геометриялы? д?л ?дiстермен тап?ан ?бу Наыср ?л-Фарабидi? ш??ыла туралы т?сiнiгi Еуропа ?ылымына 17 ?асырда ?ана м?лiм болды. Оны немiс астрономы И. Кеплер арабшадан аударып “фокус” ата?ан. М?ны ?бу Насыр ?л-Фараби сегiз ?асыр б?рын “к?йдiру”, “отты? орын” м?нiнен шы?арып “м?хара?” ата?ан. Ол ж?не ?з ?олымен ойыс айна, я?ни парабола, линза жасап, б?ларын ?ылымда ?олдан?ан да болатын.?бу Насыр ?л-Фараби ежелгi гректi? ?лы астрономы Клавдий Птоломейдi? е?бектерiн т?сiндiре, кемелдендiре отырып, ?з тарапынан да теориялы? (математикалы?), практикалы? м?нi зор ?орытындылар жасап, соны идеялар, пiкiрлер айтады. Мысалы, ол тарихта т???ыш рет Шолпан планетасыны? К?ннi? бетiн басып ?туiн ба?ылайды, “Астрологиялы? болжамдарда не д?рыс, не терiс” деп аталатын трактатында ??лама ?ылыми астрономияны, ж?лдыздарды? орны, т?р-т?сi, ?оз?алысы т.б. к?рiнерлiк ?асиеттерiне с?йенiп, жер бетiндегi о?и?аларды?, адам ?мiрiнi? болаша?ын алдын-ала болжау?а болады дейтiн д?д?мал, к?м?ндi ?ылымсыма?ты астрологиядан б?лiп ?арайды. ??ламаны? ?ылыми-философиялы? е?бектерiн байыптап ?айта ?арау барысында оны? педагогика тарихында?ы ?лы т?л?аларды? бiрi бол?анды?ын к?ремiз. Ол – шы?ыс елдерiнде т???ыш сындарлы педагогикалы? ж?йе жаса?ан а?артушы о?ымысты. Жас ?рпа?ты? сана-сезiмiн ?алыптастыру ?шiн ?ш н?рсенi? ерекшелiгiн ж?йелеп, д?йектеп алу шарт:

1.Баланы? iшкi ынта-ы?ыласы, ??марлы?ы;

2.?стазды? шеберлiгi, ар тазалы?ы;

3.Саба? процесiнi? алатын орны.

?алым дене т?рбиесi мен адамгершiлiк т?рбиесiнi? ??састы?ына, оны? бiр-бiрiне тигiзетiн ?серiне ерекше м?н бердi. ?бу Насыр ?л-Фараби ?зiнi? “Риторика”, “Поэзия ?нерi туралы”, “Ба?ыт?а жол сiлтеу” туралы трактаттарында этикалы?, эстетикалы? м?селелерге к??iл б?лiп, к?ркемдiк, с?лулы?, ба?ыт, мейiрбанды? бiлiм категорияларыны? бетiн ашып, соларды? негiзiн д?лелдеп бердi. Этиканы ол, е? алдымен, жа?сылы? пен жаманды?ты ажырату?а м?мкiндiк беретiн ?ылым деп ?арады. Сонды?тан оны? этика ж?нiндегi т?жырымдамаларында жа?сылы?, мейiрбанды? категориясы басты орын алады. ??ламаны? этикалы? ойларынан тере? гуманизмнi? лебi еседi, ол [адам] баласын жаратылысты?, б?кiл жан иесi атаулыны? биiк шо?ты?ы, сонды?тан да оны ??рметтеу, ?астерлеу керек деп т?сiнедi. Фараби жаса?ан ?ортындыны? басты т?йiнi – бiлiм, мейiрбанды?, с?лулы? ?шеуiнi? бiрлiгiнде. Фарабидi? гуманистiк идеялары ?лемге ке? тарады. Ол а?ыл-ой мен бiлiмнi? биiк м?нiн д?рiптедi. Фараби к?ркемдiк, с?лулы? ха?ында былай дейдi: ол ?мiр шынды?ыны? ?зiне т?н ?асиетi, болмысты?, на?ты ??былыстарды?, ?леуметтiк ?мiрдi? к?кейдегi елесi. К?ркемдiк – т?н мен жан ?асиеттерiнi? с?лулы?ын к?рсететiн белгi деп санайды.

?бу Насыр ?л – Фараби м?раларыны? ?аза?станда т?бегейлi зерттелуi XX -?асырларды? 60-жылдарында ?ана ?ол?а алынды. О?ан ал?аш бастамашы бол?ан ?аза? ?алымдары А?жан ?л-Машани (Машанов) мен ?аныш С?тбаев едi. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? 1100 жылды?ына орай шы?арыл?ан ЮНЕСКО шешiмi бойынша 1975 жылы Алматыда халы?аралы? конференция ?ткiзiлдi.

Б?л к?ндерi ?Р ?М ?ылым Академиясыны? философия институтында шы?ыс философиясы ж?не Фарабитану б?лiмi ж?мыс iстейдi. М?нда ??ламаны? ?азiрге дейiн ?аза? ж?не орыс тiлдерiне аударылып, ?ылыми т?сiнiктемелерi мен ал?ыс?здерi жазылып, 20-дан астам трактаттары жары? к?рдi. Б?л б?лiм ?бу Насыр ?л-Фарабидi? диалектикасы мен ?леуметтiк философиясы м?селелерi бойынша зерттеулер циклiн ж?ргiзiп келедi. ?азМУ-де Фарабитану орталы?ы ??рыл?ан. М?нда да ?бу Насыр ?л-Фараби м?раларын аудару, зерттеу, насихаттау ж?мыстары Маркстiк к?з?арастардан арыл?ан жа?а, ты? ба?ыттар бойынша ж?ргiзiлуде. ?бу Насыр ?л-Фарабидi? ?мiр жолы мен ?ылым-бiлiмге сi?ген е?бегiн бастама етiп жазуымны? себебi, бiздi? келешек ?рпа? ата-тегiнi? ?андай ??лама ?алым бол?анын бiлуi тиiс. Сонда ?ана та?ылым?а толы тарихпен сусында?ан болаша?ты? ба?ыты ай?ын болары с?зсiз. Адам баласы е? бiрiншi ?зiнi? бiтiм-болмысы мен санасыны? ?абiлетiн д?рыс ж?йеге ?оя бiлгенде ?ана ?лкен белестердi ба?ындыра алады.

Менi? осы кiтапты жазуыма т?рткi бол?ан елiмiзде ?сiп келе жат?ан ?л-?ыздарымызды? ал?ыр, есеп-?исап?а деген ынтасыны? жо?ары екенiн бай?а?аным едi. Мен ?аза? тiлi мен ?дебиетi п?нiнi? м??алiмi болсам да, д?ниеге келген т???ыш ?ызым матеметика?а бейiм болды. ?ызымны? тiлi ?те ерте шы?ты. ?зiнi? математика?а деген ?ызы?ушылы?ын бай?а?ан со?, барынша ?иыныра? тапсырма берiп, ?ш-т?рт жасынан бастап к?бейту кестесiн жаттап шы?уына себепкер болдым. Бiрiншi сыныпта математика п?нiнен берiлген барлы? тапсырмаларды ?зi менi? к?мегiмсiз орындап ж?рдi. Сол жылдары, Алланы? ?алауымен мемлекет тарапынан жолдасыма ?ш б?лмелi п?тер берiлiп, Тараз ?аласынан Алматы?а ?оныс аударды?. Ол п?терiмiз Алматы ?аласы, Алатау ауданына ?арасты №178 физика-математикалы? мектептi? жанында орналас?ан болып шы?ты. С?растыра келе, физика-математика ба?ытында?ы атаулы лицей о?ушыларды бесiншi сыныптан бастап, тек емтихан ар?ылы ?абылдайтынын бiлдiм. ?ызым емтиханды ойда?ыдай тапсырып, сол ша?ыра?та о?уын жал?астырды. Негiзiнде ?кесi екеумiз осы ?ызымызды? Республикалы? физика-математикалы? ба?ытында бiлiм беретiн О. Ж?утiков атында?ы мектепте бiлiм ал?анын армандап ж?рдiк.

Ба?ымыз?а орай, бiздi? ба?ытты ша?ыра?ымыз мектептi? тура жанында орналас?аны ?те жа?сы болды. Терезеден о?ушыларды? кiрiп-шы?ып ж?ргенiн к?рудi? ?зi бiр ?анибет ?ой шiркiн! Адам армандай бiлсе мiндеттi т?рде сол арманы орындалатынына осы уа?ыт?а дейiн к?зiм жетiп келедi. Жастайынан сен Ж?утiков мектебiнде о?исы? деген с?з ?ызымны? санасына сi?iп ?ал?анды?тан ба, жо? менi? аналы? арманым ба бiлмедiм. ?ызым бiлiмiн жетiлдiрiп, Ж?утiков мектебiне де емтихан тапсырып, бiлiм алу ба?ыты б?йырды. Б?гiнде менi? ?мiтiмдi а?тап ?здiк о?ушы атануда. Биыл то?ызыншы сыныпты ?здiк бiтiрдi. Ата-ана ретiнде, ?ызым бiлiм алып жат?ан о?у ордасы жайында барлы? м?лiметтер менi ?те ?ызы?тырып ж?рдi. ?сiресе, шет елдегi олимпиадалар?а ?атысып ж?лделi орын алып келiп жат?ан ?л-?ыздар жайында естiген ша?ымда ?зiмнен –?зiм ж?регiмдi ?уаныш билеп, мiнекей ?аза?ты? ?аны сi?ген ?рпа? осындай болу тиiс!– деп, к??iлiмдi ?уаныш билейтiн. Б?л тектiлiктi? ?айдан келiп жат?анын ??ып та отыр?ан боларсыздар… Ар?ы аталарымыз ?лемдi мойындат?ан ??лама-?алымдар бол?анын ескерсек, сол тектi ел ?рпа?ыны? ?олынан да келетiнi белгiлi.

Бiрiншi тарау

?лы о?у ордасыны? ??рылу тарихы, XX – шы ?асырды?, 1960-1970 жылдар аралы?ынан бастау ал?ан. Сол кезе?де, ?лемдегi екi ?лы держава СССР мен А?Ш бiр-бiрiмен ба?таласты??а т?сiп, космосты ба?ындыру?а деген ?мтылысы артып, елге бiлгiр мамандар ?ажет болады. Совет ?кiметi ??рыл?аннан кейiн жо?ар?ы о?у орындары к?птеп ашыла бастайды. Ода??а к?птеген бiлiктi мамандарды т?рбиелеп шы?у?а тура келедi. Оны? iшiнде ?аза?тан шы??ан ?. Сатпаев, О. Ж?утiков аталарымыз бол?ан. 1962-1963 жылдары М?скеу университетiнде математикалы? мектеп ашылады, Ленинградты?, Киевтiк университеттерде де, Новосибирскiде де д?л осындай мектептер ашылып ода? балалары бiлiм ала бастайды. Осы мектептер ашылып жат?анда ?лемдi ?ылыми зерттеу жобаларымен мойындатып ?лгерген ?.С?тпаев Ода? басшыларынан, ?аза?станда да осындай мектептi? ашылуын талап етедi. Алайда, жо?арыда?ылар Союз?а т?рт мектеп жетедi деп шешкенi белгiлi болады. ?кiнiшке орай, ?.Сатпаев 1964 жылы ?айтыс болады. Ары ?арай мектептi? ашылуын академик О. Ж?утiков ?ол?а ал?ан екен.