Кавказан баххьаш. ЧIинхойн Кута

Кхин хье ца луш, накъостий новкъа бевлира. Гуьржехара Гурехь Кутина кхераме хIумма а дацара. Цигахь къинхьегамхойн гIаттам болабеллера. Къинхьегамхошна ца лаьара, хьоладайн латтанаш аренде а оьцуш, царна болх бан.

Цу боламехь дакъа лецира Гурийн ах бахархоша. Полици гIаттаман куьйгалхой дIалаца гIоьртира, амма Гурийн обаргаша полицин тоба хIаллак а йина, къинхьегамхой кIелхьарабехира.

Цу къизачу латаро гуттаренна а дог даьккхинера Iедалан цу йукъа гIерта, цундела цу латтанийн терго еш йара халкъан милици.

Хьоладайшца къиссам латто дуй бууш гIевттинера къинхьегамхой. Гурийн къинхьегамхойн болам хазахетарца тIелецира обаргаша а, иштта цхьа болчу эланаша а. Цара сатуьйссура Кавказера оьрсийн Iедала беш болу ницкъ дIабаккхаре.

Къинхьегамхойн лехамаш къобалбеш вара эла Мачутадзе Александр а. Къинхьегамхошца барт бан веанера граждански декъехула сардалан гIоьнча, Николай Султан Крым-Гирей. Иза Мачутатдзе волчу а сецна, Гурийан къинхьегамхошца цхьаьнакхийтира. Гурийн мискачу наха шайн бакъонаш къуьссучу чолхечу муьрехь кхайкхинера цига хьошалгIа нохчийн обарг.

Масех де даьлча уьш цхьа а новкъахьовзам боцуш, Мачутадзен цIа кхечира. Кхузахь массо а сатесна вара хьеший ган. Йуьрта йисте уьш кхоччушшехь царна дуьхьал хьевдира, маьхьарий детташ, шортта бераш. Диллинчу даккхийчу кевнашкахула Мачутадзе эланан керта велира Кута. Бере динара вуссушшехь, адамаша гуо бира цуьнан:

– Кута, кхузахь Мачутадзе тайпанера нах бу хьуна бехаш. Кху хIусамехь хьуна цхьа а кхерам хир бац хьуна – элира элас, обарг чоьхьа а воккхуш. Гуьржишна тамашийна хетара турпалхо санна халкълахь вуьйцуш волу обарг хаьнтIахь доьхка а, шаьлта а йоцуш ган. Ца хаьара царна ши шо кхаьчна бен воцучу гуьржийн жимачу кIантехь дуй нохчийн обарга хийла нийссо къиссина хилла дато хIур биллина герз.

Уьш цунна гуо бина лаьттара.

– Сан хьомениш! – куьйг айдира элас, тийналла йоьхуш. – Вайн хьаша цхьанхьа а дIавоьдуш вац! Иза гена некъ бина чIогIа гIелвелла ву. Цо жимма садеIча, вай тIаккха шортта хан йоккхур йу цуьнца – дегайовхонца вистхилира иза шен гергарчу нахе.

Нохчийн обарган и майра а, хаза а сибат ган сатесна хиллачу нехан гуонера Кута халла мокъа ваьккхира Александра.

Арахь Iаржйеллера дикка садоьIна волу обарг элас къегина чиркхаш догучу йокххачу зал чу ваьккхича. Йоккхачу стоьла хьалха лаьттачу нажан дечигах дина, цIен баргIат тоьхначу даккхийчу гIанташкахь Iаш вара масех стаг. Царна йуккъехь, уггаре а лекхачу гIантахь хиъна Iара георгиевски жаIарш некха тIехь а долуш, кIайн чоа а доьхна цхьа къена ламанхо.

Накъостий чоьхьабевлча, стоьла хьалха Iаш болу ламанхой хьалагIевттира, ткъа къано меттах ца волуш Iаш вара, леррина обарге а хьоьжуш.

Шатайпа дара нохчочун васт – лекха, зоьртала дегI, доьхканца къевлина йоцу йуьткъа гIодайукъ, Iаьржачу тIаьрсиган лекха эткаш.

Генарчу махкара веана векал санна вара иза.

Александра Кута воккхачу стагана тIевигира, ткъа иза пилан кIайчу даьIахках бина мукъ болу шаьлтанна тIе куьйг а дуьллуш, дегI нисдеш хьалагIаьттира.

– ХIара сан деваша Николай ву, Мачутадзе тейпанан коьртехь ву хIара, уггаре а воккхаха а ву – вовзийтира иза Александра.

– Ткъа хIара нохчийн обарг, сан доттагIа Кута ву! – обарг вовзийтира Александра шен девешина.

– Довта-МартантIера Кута! – куьйг кховдийра нохчочо гуьржийн къеначу элане.

Цуьнан куьйг дIа а ца хоьцуш, Мачутадзе леррина хьоьжура цуьнга:

– Суна чIогIа хазахета хьо гина а, вевзина а – кIеда вистхилира иза. Хьох лаьцна дукха диканиг дуьйцу Гуьржийн махкахь, цундела массарна а лаьара хьо ган. – Куьйг дIа а ца хоьцуш, шена улло охьахаийра цо обарг.

– Хьо герз карахь доцуш шайна гича, гуьржишна хьо мазгIар ву моьттира – велавелира къано. Ткъа цул тIаьхьа уллохь лаьттачу ламанхойх цхьаъ шена тIекхайкхира. Цо къеначу элане дIакховдийра цIечу баргIатана йукъахьарчийна ларча.

– Кута, хьо герз доцуш гича, хьо обарг хиларах теша хала ду тхуна – элира элас, шега схьакховдийна ларча дIа а йостуш. Цу йукъахь Iуьллура детийца кхийлина доьхка а, гуьржийн говзанчаша йина шаьлта а, шен хумпIарчохь оьрсийн эпсарийн тапча а.

– Ахь гуьржийн эланан кIантана совгIат дина хилар хууш, суна а лаьа хьуна совгIат дан. Герз доцуш боккъалла а ша цхьа паргIат ца хеташ хилла Кута воккхавера иштачу совгIатах. ГIодайукъ къовлуш доьхка, дIа а дихкина, хаьнтIе шаьлта а тоссуш, Кутас велакъажарца элира:

– Боккъалла а доккха баркалла хьуна, эла, иштта доккха совгIат суна дарна. ХIинца санна хIара совгIат оьшуш мIаьрго йацара сан дахарехь.

Къена эла а, Александр а, Кута а керта арабевлира. Леттачу чиркхаша къагийнера адамех йуьзна керт:

– ХIара массо а нах вайн гергара бу. Царна лаьа хьоьца къамел дан. Даарах, маларах кхеташ, цаьрца хан йаккха хьайна лаахь, нагахь санна уьш хьайна кIордийча, садаIа дIаваха мегар ду хьуна, ткъа кхана хьо волчу хьуна бевзаш болу гуьржийна обаргаш богIуш бу хьуна – хазахетарца хаам бира Александра Куте. Къена эла гулбеллачеран буьйса декъала а йина садаIа дIавахара.

Iуьйранна сатасалле араваьллера Кута, ломара хIаваан марзонах Iаба. Гуьржийн жима стаг тIевеара цунна шегара хIун гIо оьшу хатта. Жима стага Мачутадзен латтанаш гойтуш, жимма волавала вигира иза. Малхбалера гуш дара Савардийа лаьмнаш, ткъа церан баххьашкара гIовгIанца чухецаделла догIура Килтикара цIе йолу ахка.

Уьш жимачу кевнашкахула кертара арабевлира. Жима стагана баркалла а аьлла, Кута гу тIе хьалавала ойланца йуьртах аравелира.

Поти агIора схьахьоькхучу хIорданан мохо деана и цIена хIаваъ дIаийнера стоьмийн бошмашкара схьаоьхучу цу мерзачу хьожанца. Кхузахь, Колхетин арахь цхьа шатайпа синпаргIато хьаьрчара берриге а кхетамах, са а, дегI а цIиндеш. Кхузара ирсечу тийналлас дог Iовжийра Кутин, даима сингатттамо а, кхерамо а ша гезган машано санна лаьцна йолу шен хьоме Нохчийчоь дага а тесна. Цигахь хIора ког баьккхинчохь воккхачу стагана а, берана а, зудчунна а, ломара экхана а, лаьттахула доьдучу сагалматана а оьрсийшкара кхерам бу. Цу гIайгIане ойланашца лаьмнаш долчу агIор волавелира иза. ЦIеначу хIаваах доггах кийра Iабош садаьIначул тIаьхьа, шега йуьрта йистехь хьоьжуш волу жимха волчу охьавоьссира Кута. И шиъ цIа веъча, анайистана лекха хьалабаьллера малх. Гуьржийн эла кху шинга хьоьжуш кертахь лаьтташ вара: